Corréu postal

El serviciu postal ye un sistema dedicáu a tresportar documentos escritos, según paquetes de tamañu pequeñu o medianu (encomiendes) alredor del mundu. Toa unviada al traviés del sistema postal ye llamáu corréu o correspondencia. Los paquetes y les cartes son "unviaes postales" que pueden tresportase per tierra, mar, o aire, cada unu con tarifes distintes dependiendo de la duración de la entrega y el pesu.

Un sistema postal pue ser priváu o estatal. Los sistemes privaos de cutiu tienen impuestes restricciones por parte de los gobiernos.

El 9 d'ochobre celébrase internacionalmente el Día Mundial del Corréu, conmemorando la fundación de la Unión Postal Universal (UPU, poles sos sigles n'inglés) nel añu 1874.^[1]

La comunicación per mediu de documentos escritos unviaos d'un puntu a otru con un intermediariu data dende aproximao la invención de la escritura. Sicasí, el desenvolvimientu del sistema postal formal surdió muncho más tarde. Los primeros usos documentaos d'un sistema entamáu provienen d'Exiptu, onde los faraones utilizaben mensaxeros pal espardimientu de los sos decretos nel territoriu del estáu (2400 e.C. ). El exiptólogu Gaston Maspero topó, al descifrar ciertos xeroglíficos, qu'estos yeren referencies clares a los correos del faraón. Esta práutica bien probablemente tenga los sos raigaños nuna práutica anterior de mensaxería oral.

Los correos son conocíos dende l'antigüedá, ora de xefes y soberanos, ora como institución oficial principalmente pa profesionales eminentes (médicos, lletraos,...) y dempués como organización estatal pa usu de tolos ciudadanos.

Na tradición babilónica esisten cartes fechaes en 1800 e.C.

Na dómina grecorromana, les cartes escribir con tinta en fueyes de papiru que s'endolcaben y arreyaben con gordones. Augustu, emperador de Roma, que disponía d'una bona rede de calzaes, según paez foi'l creador del primer serviciu regular de correos, a cuerpu, a caballu o otros medios, pa usu propiu y de les persones que la acompañaben.

En Suramérica, ente los quechuas, los mensaxeros se turnaban pa llevar informaciones y noticies, corriendo por calzaes pavimentadas que xuníen les principales ciudaes del imperiu Inca. Coles mesmes asocedía en Mesoamérica colos mexicas, tanto mensaxes como paquetes pal emperador.

En Francia, la institución de correos fechar en tiempos de Carlomagno (807); n'Alemaña, a medianos del sieglu XV; n'Italia, l'alministración estatal de correos data de 1697; n'Inglaterra, el primer serviciu postal foi establecíu en 1635; n'España, les primeres referencies a la dalgún serviciu postal son de 1213; nos Estaos Xuníos d'América, el serviciu de correos apaez en 1639; en Brasil en 1693; en Portugal, la referencia más antigua de correos ye de 1520, cuando'l rei D. Manuel autoriza'l primer sistema de correos. Cuando nel intre de los años fuéronse constituyendo progresivamente los monopolios d'alministración estatal, que caracteriza la mayoría de los países modernos.

Les cartes y documentos del ISAI son inviolables hasta que son apurríes al destinatario.

L'apaición del ferrocarril ente 1840 y 1850 revolucionó les condiciones del tresporte y distribución de la correspondencia. Llevar al contrariu la esmolición cola rapidez, los correos daben en la operación de la triagen mientres el tresporte, y por eso instaláronse vagones postales en que'l so interior los axentes efectuaben eses operaciones. A partir de 1848 adoptar en Francia, como mediu de franquéu, el sellu postal, instituyíu n'Inglaterra unos diez años antes, por iniciativa de Rowland Hill (1795–1879). A mediaos del sieglu XIX los progresos teunolóxicos van dar llugar a la creación del telégrafu llétricu.

La Biblia menta cómo se realizaben servicios que tresportaben cartes del rei y los sos príncipes al traviés d'Israel y Xudá alredor del 700 e.C.

Confucio, el filósofu chinu, yá fala de la posta real y foi inventada en 900 a.c

L'historiador griegu Heródoto fai grandes aponderamientos de les postes perses y diz que'l gran Ciro utilizaba les postas a caballu. Al paecer, homes y cabalgaduras, aparcaos a determinaes distancies, recibíen los mensaxes y dir tresmitiendo rápido d'un sitiu a otru ensin que naide los pudiera esviar del so cometíu.

El primer sistema postal bien documentáu ye'l romanu. Foi entamáu nel so tiempu por César Augustu (62 e.C. -14) y puede ser tamién el primer serviciu postal verdaderu. El serviciu yera llamáu cursus publicus y taba provistu de carruaxes llixeros llamaos redae, tiraos por rápidos caballos; amás esistía otru serviciu más lentu, forníu con carretes de dos ruedes (birolæ) tiraes por gües. Esti serviciu taba acutáu a la correspondencia del gobiernu y, darréu, añadióse otru serviciu más pa los ciudadanos.

De les estaciones nes cualos el corréu yera distribuyíu y polos cualos los mensaxeros cruciaben les sos rutes, deriva'l nome en llatín del corréu, posta (orixinalmente posata o pausata, que significa llugar de descansu), yá que sobre estes estaciones los mensaxeros solíen folgar mientres los sos viaxes.

Polo xeneral, el serviciu de correos nos países occidentales yera privativu del rei, de la corte y de la ilesia y tan solo en rares esceiciones podíen faer usu d'él los particulares. Estos, sobremanera si yeren adineraos, sirvir d'unviaes especiales, preferentemente de comerciantes en tránsitu. Polo que se refier a les grandes organizaciones comerciales como la Hansa o la Lliga Hanseática, nel sieglu XII disponíen del so serviciu particular de correos. Tamién la Universidá de París tenía al so algame un serviciu pal so usu esclusivu. Tamién Marco Polo, el célebre viaxeru venecianu, fala con almiración del corréu entamáu en China pol emperador Kubilai Khan. Pero yá'l tarrecíu Gengis Khan, güelu de Kubilai, emplegó nes sos inmenses conquistes les fleches, correos rápidos especiales que partíen de Karakorum escontra tolos llugares del mundu.

El primer serviciu postal que se conoz na historia inglesa correspuende a la dómina del reináu d'Enrique III. En 1481, mientres les guerres d'Escocia, foi cuando Eduardu IV estableció postas que se relevaben cada trenta quilómetros, lo cual dexába-yos percorrer en poco tiempu alloñes considerables. N'Inglaterra'l serviciu de correos quedó reserváu al Estáu y a la nobleza hasta'l reináu de Carlos I, quien dexó que tamién los particulares pudieren sirvise d'él. Pero los modernos servicios postales ingleses puede dicise que deriven de los establecíos por Enrique VIII (1533). La reina Sabela I foi quien dispunxo que los mensaxes al esterior fueren llevaos namái por mensaxeros reales, lo que fai pensar nun principiu de censura del corréu. En 1603, Xacobu I incluyó nel serviciu la correspondencia de los particulares, pero dando siempres preferencia a los mensaxes oficiales procedentes de la corte inglesa.

En realidá, hasta la dómina de Cromwell, en 1660, el corréu nun adquirió la estructura propia d'un serviciu nacional. Foi entós cuando se punxo'l serviciu sol control del Estáu, que designaba la persona que tenía de ser l'alministrador xeneral.

A mediaos del sieglu XVII Mathewe de Quester estableció un serviciu priváu, con tarifes baxes, bien utilizáu polos comerciantes ingleses. La casa tenía como lema: «Lo primero que s'apurre ye lo primero en ser despacháu». El mesmu rei dio-y a Quester el títulu de xefe de postas d'Inglaterra pa los países estranxeros fora de los dominios del rei. Yá a principios del sieglu XVIII introduciéronse munches reformes, pero aun así el serviciu postal yera caru y nun taba al algame de toos. Per otra parte el cargu de maestre xeneral de postas yera un cargu políticu que rindía abondosos beneficios a quien lo desempeñaba. En 1847 empecipió la so llucha pola reforma Rowland Hill, a quien se-y debe la paternidá y la idea de los sellos postales, colo que se vio abaratando'l costu y xeneralizando el serviciu.

El primer corréu qu'hubo n'Alemaña foi establecíu nel sieglu XV. Por aquella dómina surdió na Europa central un sistema de correos qu'adulces foi estendiéndose, algamando a los Países Baxos, Austria, Italia, España y Burgundia. Tou ello foi obra d'una importante familia de Milán que nel sieglu XIV tuvo que expatriarse por continxencies polítiques. Estos emigraos yeren los Della Torre, quien, abellugaos en Bérgamo, añadieron al so nome'l de Tassis. Poco dempués la casa de Torres Tassis, posesora del condáu de la Torre de Valsassina, xeneralizóse como Thurn und Taxis. En 1450 Federico III, emperador del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu, autorizó a Roger de Thurn und Taxis, conde de la Torre de Valsassina, pa establecer una posta a caballu ente'l Tirol y los Estaos italianos. Más o menos por aquella dómina entamóse un serviciu de correos ente Bruxeles y la frontera francesa, onde enllazaba col serviciu de postas francés. En 1516 Francisco de Thurn y Taxis xunió a Bruxeles (Bélxica) con Viena (Austria). Tanto esti serviciu como los anteriores efectuábense a caballu, con relevos namái de los animales nun primer momentu y de éstos y de los postillones más tarde. Mientres munchos años, como un monopoliu postal, la casa de Thurn und Taxis tuvo l'alministración de les postas en tola Europa central, a pesar de que los Estaos integrantes de la Confederación Europea, viendo los enormes beneficios que cola so alministración podíen llograr pa la so Facienda, intentaron en delles ocasiones quitar del privilexu. Pero'l Congresu de Viena ratificó en favor del conde de la Torre de Valsassina los derechos sobre dicha organización postal, derechos que perduraron hasta la dómina de Bismarck.

En Viena, una verdadera capital del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu, el serviciu urbanu Klapperpost (correo matraca) esistió dende 1772. Llogra'l so nome del traqueteo de la matraca, qu'emplegaba'l carteru, p'avisar la llegada de les cartes, notificando sobre la so llegada. El corréu matraca esistió menos d'un añu y mediu.^[2]

Foi nel añu 1464 cuando Lluis XI estableció un serviciu pa la unviada de noticies a cualesquier parte de Francia. Esti serviciu taba acutáu namái pa les necesidaes del Estáu francés. Pero como los gastos del so sostenimientu, colos sos 230 mensaxeros ya inspeutores, representaben una carga bien importante pa la Facienda pública, el rei Lluis XI terminó dexando que'l serviciu asina creáu fuera utilizáu tamién polos particulares.

Mientres el reináu d'Enrique IV, al ser usáu'l corréu por toles actividaes civil y priváu, adquirió una gran magnitú y entamóse de manera más amplia, inclusive s'establecieron unes tarifes que yeren na so mayor parte respetaes poles postas de tol país. Namái cuando'l corréu llogró en Francia una organización más perfecta y más fuerte respaldu del Estáu foi cuando ésti aplicó un impuestu sobre les postas. Al ver el Gobiernu francés la importante fonte d'ingresos que significaba'l nuevu impuestu, en mayu de 1630 creó'l cargu de maestru de postas y el d'alministrador xeneral de correos, cargos que l'estáu ponía a la venta. Más tarde, amás del serviciu nacional de correos, foi creada la estafeta pal serviciu urbanu en París, onde a partir de 1759 podíen unviase cartes d'un sitiu a otru de la ciudá por aciu unes postas que recibíen el nome d'ómnibus. Esti serviciu de dalguna manera foi imitación del que yá esistía en Londres dende 1683.

Dempués de los correos reales qu'esistieron n'España, como en tolos Estaos, surdió un corréu civil en Barcelona nel sieglu XII. Xustificar la importancia comercial de la ciudá. Los primeros datos históricos que n'España tenemos sobre l'establecimientu del corréu correspuenden a la terminación de la Reconquista, pos foi dempués de que los Reis Católicos conquistaren Granada cuando s'establecía per primer vegada'l corréu na península. Hacia l'añu 1506 la reina Xuana I de Castiella nomó corréu mayor de Castiella a Francisco, de la casa Thurn y Taxis, el mesmu que se destacara como organizador de los correos centroeuropeos. Foi en 1610 cuando s'enllantó n'España la estafeta, qu'entós yera la conducción de la correspondencia en valijas zarraes. Más tarde, nel añu 1744, publicábense les Ordenances de Correos.

Una fecha relevante foi tamién 1764, añu de la promulgación del Reglamentu Provisional del Corréu Marítimu, documentu que regulaba les comunicaciones ente España y los sos territorios americanos, qu'algamaríen una regularidá desconocida hasta entós. Mensualmente zarparía dende La Coruña a L'Habana una embarcación tresportando la correspondencia, y cada dos meses otra fadría lo propio escontra Montevidéu. Darréu, en 1777, apaecería la regulación definitiva d'esti serviciu cola entrada a valir de les Ordenances del Corréu Marítimu. Nos entamos del añu 1845 concediéronse ventayes a los que devasaben voluntariamente les cartes y a partir del añu 1856 el franquéu tuvo'l calter d'obligatoriu.

Nel sieglu XVI yá esistía'l corréu n'Italia. La República de Venecia fixo imprimir nel añu 1608 unes fueyes pa la correspondencia, d'usu obligatoriu pa quien la calteníen. Nelles figuraba'l Lleón de San Marcos, signu de la República. Dos sieglos dempués el Reinu de Cerdeña tuvo los sos papeles postales timbrados, que consiguieron ampliu espardimientu mientres dalgún tiempu y llamar comúnmente caballinos sardos. Tanto en Venecia como en Cerdeña el pagu de les unviaes de corréu quedaba a cargu del remitente.

El corréu na ciudá de Méxicu esistió dende la dómina prehispánica, onde xente a cuerpu yera la encargada de llevar esta información d'una llocalidá a otra, de correr vien corréu. Pero nun foi sinón hasta'l 17 de febreru de 1907 que l'entós presidente de Méxicu'l Xeneral Porfirio Díaz, dio per inauguraes les operaciones del emblemáticu edificiu del Serviciu Postal Mexicanu, depositando nun buzón una tarxeta del artista Leonardo Izaguirre. Na actualidá l'edificiu sigue en función y ye un curiosu turísticu de la ciudá.

Cola espresión de correos y postas desígnase l'establecimientu públicu que tenía'l derechu esclusivu de faer pasar d'unos puntos a otros los pliegos y cartes del gobiernu y de los particulares por cierto preciu correspondiente a les distancies y al cuidu qu'esixía tan importante serviciu.

Dase'l nome de correos a los emplegaos que tienen l'oficiu de llevar y traer la correspondencia epistolar y el de postas a los caballos que tán preveníos o apostaos nos caminos a distancia de dos o tres llegües por que los correos y otres persones vaigan con toa dilixencia d'una parte a otra. Tamién s'entiende per corréu la casa, sitiu o llugar onde se reciben y dan les cartes y por posta la casa o llugar onde tán les postas.

L'establecimientu de correos y postas non solo taba dotáu de los emplegaos necesarios pal gobiernu, direición y bon desempeñu de los negocios del so institutu, sinón qu'exercía amás xurisdicción civil y criminal per mediu de tribunales privativos, esto ye, nes provincies per mediu de subdelegaos que conocíen en primer instancia de les causes relatives al ramu y a los emplegaos del mesmu y na corte per mediu d'una xunta suprema qu'entendía en grau d'apelación de les causes que se-y llevaben de les subdelegaciones.

Los correos, conductores y postillones que diben d'oficiu, teníen facultá de llevar armes prohibíes y nun podíen ser deteníos poles xusticies con nengún motivu de delda nin entá de delitu, como esti nun seya dignu de pena corporal; y nesi casu la xusticia nomaba ensin dilación otru corréu que sirviera en llugar del deteníu, si nun hubiera nel pueblu alministrador de la renta que lu nome, y va formar nel términu de venti y cuatro hores les primeres dilixencies que va unviar col reu al xuez competente. Tampoco podía ser detenida, sinón en casos de fundada barruntu, nenguna persona que viaxara en posta.

Na mayoría de los países hubo una etapa de la evolución del corréu na que l'oxetivu de les alministraciones de correos yera'l d'apurrir les cartes lo más rápido posible. Pa ello unes vegaes faíense más curties les etapes, anovándose con más frecuencia los relevos de caballos, ya inclusive, n'ocasiones, ameyorando los caminos. Sicasí, como coles mesmes aumentó'l númberu de trayectos ente llocalidaes que yeren sirvíes por dilixencies, estableciéronse dos tipos de serviciu de corréu: el serviciu de dilixencia y el de postas a caballu, siendo esti postreru más rápidu que'l primeru y, poro, yera más caru. Rescampla qu'entós daquella el serviciu postal yera bastante costosu y nun taba al algame de toos.

== Otros sistemes Otru sistema de corréu importante foi creáu nel mundu islámicu pol califa Moàvia. El serviciu yera conocíu como berid, nome que se-y daba a les torres construyíes especialmente pa protexer les rutes de los mensaxeros.

Antes de la Edá Media y mientres ella, fueron emplegaes palombos mensaxeros, aprovechando una carauterística singular d'esta ave, la de poder recordar l'allugamientu exactu del so nial en moviéndose llargues distancies gracies al so agudu sistema d'orientación. Los mensaxes yeren arreyaos a les pates de los palombos, que depués yeren lliberaes y volaben hasta'l so nial orixinal.

El corréu foi tresportáu por una variada cantidá de métodos a lo llargo de la historia, incluyendo trineos de perros, globos, cohetes, mules ya inclusive por submarín.

El corréu modernu suel entamase al traviés de servicios nacionales (llargamente reemplazaos na actualidá por sistemes privaos), recíprocamente interconectaos al traviés de reglamentos internacionales, organizaciones y alcuerdos nos cualos les oficines de correos postales de distintos partes del mundu comuníquense.

El pagu pa la unviada de corréu tiende a realizase col devasáu con sellos de la carta o paquete a unviar.

Polo xeneral el corréu ta bien protexíu pol secretu de correspondencia o secretu epistolar (secretus epistulae), como derechu fundamental, lo cual significa que nenguna carta o otru paquete puede ser abiertu por persona dalguna que nun seya la so destinatario. Esti derechu suelen garantizalo la Constitución de la mayor parte de los países, per un sitiu, y les lleis de proteición de les comunicaciones, pol otru. Polo xeneral ríquese un procedimientu especial en casu de que la correspondencia tenga de ser controlada pola llei, yá seya de forma abierta o de callao. Les operaciones de control de la correspondencia privada de los ciudadanos son conocíes col nome de censura y concierne a aspeutos sociales, políticos y llegales del derechu civil. Magar na mayor parte de los casos la censura ye escepcional, la censura militar de correspondenciasobremanera de soldaos en frente de guerra, ye rutinaria y aplícase cuasi universalmente.

L'usu del corréu atópase suxetu a regles comunes y a una etiqueta particular. Depués del descubrimientu de nueves formes de comunicación y vehículos, el corréu perdió la mayor parte del so encantu, siendo movíu por métodos más efectivos como'l teléfonu o'l corréu electrónicu, convirtiéndose nun mediu pa tresportar documentos formales o comerciales. Ye, sicasí, utilizáu entá como principal mediu de comunicación naquellos llugares onde los medios de comunicación más modernos nun fueron implementaos entá, principalmente en países del tercer mundu y en zones rurales.

Nos tiempos modernos, principalmente nel sieglu XX, el corréu afixo la so evolución a nuevos vehículos, utilizando nueves teunoloxíes p'apurrir los documentos en menor tiempu, especialmente al traviés de la rede telefónica; estos nuevos vehículos inclúin el telegrama, el telex, el fac-símil (fax) y el corréu electrónicu.

Cola popularización del corréu electrónicu, que'l so serviciu ye instantáneu o cuasi instantáneu, el sistema postal pasó a ser llamáu "corréu de cascoxos"^{[ensin referencies]} na xíriga d'Internet.

Los sellos postales fueron oxetu d'una forma particular de coleicionismu, llamáu filatelia, y de cutiu el so valor comercial dientro d'esti mercáu particular crez con al respective del so valor orixinal, inclusive tres el so usu.

El mediu postal ye'l vehículu utilizáu por esta faceta artística, en toles sos modalidaes.

• Diccionariu razonáu de llexislación y xurisprudencia, Joaquín Escriche, 1847

• Correos de Chile.
• Corneta de posta.
• Oficina postal.
• Estafeta (correos).
• Acuse de recibu

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Corréu postal.
• Correos d'España