Перейти к содержанию

Јар-Айыл

Јурт
Јар-Айыл
орустап Верх-Бийск
Ту Юю, кыдат эмчилик академия (Мост через реку Бия в Верх-Бийске)
Ту Юю, кыдат эмчилик академия
(Мост через реку Бия в Верх-Бийске)
52°02′13″ с. ш. 87°05′26″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Турачак
Јурт јеезе Тоҥ-Тоштыҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 370[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 465[2] кижи (2016)
Ук-калыктар орустар 84 %[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38843
Почтаныҥ индекси 649151
АТТК-ныҥ коды 84225870002
МТТК-ныҥ коды 84625470106
Номер в ГКГН 0606073
Јар-Айыл (Россия)
Јар-Айыл
Москва
Јар-Айыл (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Јар-Айыл (Алтай Республика)
Улалу
Јар-Айыл
 Медиафайлдар Викискладта

Јар-Айыл (орустап Верх-Бийск) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Турачак аймагында Тоҥ-Тоштыҥ јурт јеезезине кирет.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јар-Айыл — чар, јар, јарат, орустап аил на берегу[4].


Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк јанында, Аба-Јыштыҥ ортозында, Ӧӧн сууныҥ оҥ јарадында, Баланак деп јаан састыҥ јанында турат. Айландыра тудуш ла туй тайга, Сазапкы, Адыјок ло Веселая деп кырлар курчайт.

Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 370 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Ортојылдык температура +1,2 °C, чаган айдыҥ ортоайлык температуразы −14,4 °C, ортојылдык јуттыҥ кеми 855 мм. Алтайда айы-кӱни јымжак јер, кышкыда тыҥ соок јок, је кар јаан тӱжет, кӧл чаган айдыҥ ортозы киреде тошло туй бӱркеле берет. Тӱндӱктеҥ салкындар соок кей экелет, кӱрттиҥ бийиги кезик јерде 2-3 метрге једет. Јайгыда база тыҥ изӱлер болбойт, 30-35 градустаҥ ӧрӧ кӧдӱрилбейт јаан изӱ айда, кей серӱӱн ле чыкту.

Аба-Јыш (орустап черневая тайга) кара туйук агаштарлу, јерлери аазый сӱреен аҥдык болгон дежет. Ондо јаткан улус улай аҥдайтан болгон. Айу, бӧрӱ, јеекен, какай, тӱлкӱ кӧп болгон. ООк то аҥдар кӧп болгон эмей: койон, агас, албаа, киш, суузар, калазак, сыгырган, тийиҥ, кӧрӱк ле о.ӧ.[5]. Калганчы ӧйдӧ аҥ-куш астап, экология коомойтыганыла, улустыҥ кӧптӧгӧниле колбулу айалга боло берген. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген аҥдар ол- тооргы, маны, ак-кийик, сууныҥ камдузы, олордыҥ тоозы кезем астаган[6]. Оок куштар ол каргаа, саҥыскан, тарал, кӧктийек, кӱӱк, кас, турна, бӧднӧ, чай, кӱртӱк, томыртка. Куштардаҥ: кӱртӱк, чай, сымда, мечиртке, ӱкӱ, тарал.

Тайганыҥ ортозында аламыктарда јердиҥ ажы јакшы бӱдет — јӱзӱн башка јиилектер, кузук, калба, орляк, мешкелер. Кӧп сабада кара ийне бӱрлӱ агаш ӧзӧт, мӧш, јойгон, чиби, карагай, тыт, кӧп тоолу башка-башка бӱдӱмдӱ јыра-тайалар, ойык јабыстай јерлерде ле чала састалган тегериктерде база јыралар, тал, беле, чычрана, каргана, ӧзӧт. Ого коштой јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уй кӧс, бороҥот, јер-јиилек, тийиҥкат, тожла, кайыҥкат, торбос (орустап клюква), тайа (орустап жимолость), кызылкат, кӧк-кат (орустап голубика), кара агаш-јиилек (орустап ежевика), кара-кат, эмезе кара торбос (орустап черника), ийт-тумчук (орустап шиповник), ого коштой кӧжнӧ, калба[7].

Јайдыҥ ӧйинде јылу, чыкту кейге толтыра ла чечектер ӧзӱп, чечектеп, бвжып ӱрендерин чачат: балузын, јыракы-ӧлӧҥ, јыдунак (орустап душица), калаш-чечек (орустап первоцвет), ийт-тырмак. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» киргендери: алтын тазыл, кызыл тазыл, сыгын-от, марал-чечек ле о.ӧ.[8].

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 15 ором: Јараттай, састу, Карагайлу, Гагаринниҥ, Ленинниҥ, Агашту, Промышленный, Ишмекчилердиҥ, Советский, Телецкий, Школдыҥ, Кузендердиҥ заимказы, Јараттай кош ором, агашту, Олјонныҥ јери. Орык јолдор, јойу ла атту јӱрер.

Јар-Айыл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Тоҥ-Тош 11 км
Аймактыҥ тӧс јери Турачак 27 км
Республикан тӧс кала Улалу 120 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 210 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) 130 км

Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[10]2013[10]2014[11]2015[12]2016[2]
507508487477467460465

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 605 кижи болгон, олордыҥ 84 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон (чалкандулар, кумандылар, тубалар)[3].

Окылу тил: орус, алтай[13].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • библиотека;
  • јурттыҥ клубы;
  • стадион;
  • балдардыҥ туразы;
  • магазин;
  • СТО;
  • АЗС.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Туризм. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Агашла иштер.

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  1. 1,0 1,1 Верх-Бийск (Јар-Айыл)
  2. 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
  6. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  7. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  8. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  12. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  13. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  14. 14,0 14,1 Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610033237. Архивировано 1610213696.
  15. 15,0 15,1 Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605287769. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 26 кӱни, 8406 јыл.
  16. 16,0 16,1 16,2 16,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.