Paspels
| Paspels | |
|---|---|
 | |
| Basisdatä | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Graubünde (GR) |
| Region: | Region Viamala |
| Kreis: | Domläschg |
| Gmeind | Domläschg |
| PLZ | 7417 |
| Koordinate: | 753095 / 179546 |
| Höchi: | 778 m ü. M. |
| Flächi: | 4,59 km² |
| Iiwohner: | 475 (31. Dezember 2013)[1] |
| Website | www.paspels.ch |
 Paspels | |
| Charte | |
 | |
Paspels (rätoromanisch Pasqual) isch a Dorf i da politischa Gmaind Domläschg, wo i de Bündner Region Viamala bzw. no bis Ändi 2017 im Krais Domläschg ligt.
Geografii
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Di ehemolig Gmaind hät uss de drüü Wyyler Canova, Dusch un Paspels bestande. Di gsamti Gmeindsflächi isch 457 ha gross gsii. Devo sin 259 ha Wald un Ghölz, 152 ha chönne landwirtschaftlich gnutzt werde, 28 ha sin Siidligsflächi (Hüüser un Stroosse) un 18 ha sin uuproduktivi Flächene (Gebirg un Wasser).
Gschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Erschti archäoligischi Fünd in de Gegend vo Paspels stamme uss de Jungsteizit un uss de Römerzit. Erwäänt wird Paspels zum erschte Mool im Joor 1237 als villa Pascuals un 1246 als de Pascuals. D Burg Alt-Süns isch de Mittelpunkt vo de Bsitztümer vo de Freiherren von Vaz im Domleschg gsi. Si isch wääred de Schamserfehde im Joor 1451 zämme mit de Burg Canova (Neu-Süns) zerstört worde. De Usschauf vo de Herrschaftsrächt isch 1527 erfolgt. De Ort isch zum grööschte Deil katholisch blybe, numme de Wyyler Dusch isch am Änd vum 16. Joorhundert zum reformierte Glaube überträtte. Um 1695 isch s Schloss Paspels vum Johann Viktor vo Travers baut worde. D Fahrstrooss in s Tal isch 1897 fertiggstellt worde. In de Landwirtschaft isch im Johr 2011 numme no en Fümftel vo de Bevölcherig bschäftigt gsii.
Am 1. Januar 2015 hät Paspels mit da Gmainda Almens, Pratval, Rodels und Tomils zur nöija Gmaind Domleschg fusioniert und isch sit do a Frakzion vo Domleschg.
Bevölcherig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]| Joor | 1808 | 1850 | 1900 | 1950 | 2000 | 2010 |
| Yywohnerzaal | 245 | 323 | 302 | 350 | 409 | 454 |
Sprooche
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Ursprüngli isch z Paspels Sutsilvanisch, e rätoromanischi Mundart gschwätzt worde. In de Volchszäälig vi 1880 hen no 89,1 % s Romanisch als Muettersprooch aagee, 1941 isch di letscht Zäälig mit ere romanische Mehrheit (56,6 %) un 2000 hen 10 % aagee, dass si regelmässig Romanisch schwätze. 1948 wird berichtet dass no fascht alli Romanisch verstande hätte un es au uff d Gass gschwätzt worde wär.[2] Im Joor 1952 stoot imene Bericht vo de Lia Rumantscha dass „A Pasqual as doda amo bainquant rumantsch, mo daplü tudais-ch, dals uffants as po dir be tudais-ch.“[3] – „z Paspels ghört mer no zimli vil Romanisch, aber mee Dütsch, vo de Chinder cha mer säge, numme Dütsch“. Im glyche Bericht stoot au dass vo de 24 Chinder im Chindergarte, je nüün uss romanischi Familie bzw. uss gmischtsproochigi Familie cho sin, un numme seggs uss rein dütschsproochigi Familie. In ere Untersuechig vo 1988 vum Clau Solèr un em Theodor Ebneter berichte si, dass vo de 63 Romane wo si ussfindig gmacht hen, 37 älter wie 65 Joor alt gsi sin, un vo de jüngre wäre di meischte Zuezogeni.[4] Di yyheimisch Mundart vo Paspels isch hüt also warschynts fascht oder völlig ussgstorbe.
In de Chilch isch s Romanisch scho vor 1900 verschwunde, un in de Gmeindsversammlig vor 1930. D Schuel isch im 19. Joorhundert no zweisproochig gsi. Des isch allerdings starch vum Lehrer wo grad aagstellt gsi isch abghange. So wird d Schuel vo Paspels zitewys au als „stockromanisch“ bezeichnet, wo überhaupt ke Dütsch unterrichtet worde isch.[5] Spööteschtens 1895 isch deno aber numme no uff Dütsch unterrichtet worde. Ab 1934 het de Lehrer Gieli Spescha deno wiider zwei Stunde Romanisch aa de Primarschuel unterrichtet. In de 1940er isch de Unterricht aber wohl zitewys ussgfalle. De Gieli Spescha wo ussem Oberland cho isch, het sich nämli gweigert in de neui sutselvischi Schriftsprooch z unterrichte. Ab 1952 isch aber wiider regelmässig zwei Mool in de Wuch Romansch unterrichtet worde, un zwar bis zur Pensionierig vum Spescha in de frie 60er-Joor. Syt däm wird z Paspels kei Romanisch mee unterrichtet.[6]
Sehenswürdigkeite
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
- D Kapelle St. Lorenz
- D Kapelle St. Maria Magdalena
- De Canovasee, 777 m ü.M.: mit Wassertemperature bis öbe 24° eine vo de wärmschte See in de Alpe
- D Burg Alt-Süns
- D Burg Neu-Süns (Canova)
- S Schloss Paspels
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Mathias Kundert: Der Sprachwechsel im Domleschg und am Heinzenberg (19./20. Jahrhundert). Kommissionsverlag Desertina, Chur 2007, ISBN 978-3-85637-340-5.
- Erwin Poeschel: Die Kunstdenkmäler des Kantons Graubünden III. Die Talschaften Räzünser Boden, Domleschg, Heinzenberg, Oberhalbstein, Ober- und Unterengadin. (= Kunstdenkmäler der Schweiz. Band 11). Hrsg. von der Gesellschaft für Schweizerische Kunstgeschichte GSK. Bern 1940. DNB 760079625.
- Die Gemeinden des Kantons Graubünden. Chur/Zürich, 2003. ISBN 3-7253-0741-5
- Das Domleschg/La Tumgleastga. Chur, 2005. ISBN 3-905342-26-X
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]
Commons: Paspels – Sammlig vo Multimediadateie- di ehemolig Websyte vo Paspels
- Jürg Simonett: Paspels. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Fuessnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Bilanz der ständigen Wohnbevölkerung nach Bezirken und Gemeinden uf bfs.admin.ch (Bundesamt för Statistik)
- ↑ Scheuermeiser in Kundert 2007, pp. 45
- ↑ Rapport Annual 1952/53 in Kundert 2007, pp. 45
- ↑ Solèr & Ebneter 1988 in Kundert 2007, pp. 45
- ↑ Kundert 2007, pp. 46
- ↑ Kundert 2007, pp. 46–47
_wappen.svg){kind=small}
