Balaton

Balaton (Blattesee/Plattensee)
Balatonfüred vù Tihany uss gseh
Geographischi Lag	Komitat Somogy, Veszprém ùn Zala (Dransdanubie, Ungarn)
Zueflüss	Zala
Abflüss	Sió csatorna
Date
Koordinaten	46° 46′ 56″ N, 17° 33′ 46″ O46.782317.5628104104Koordinate: 46° 46′ 56″ N, 17° 33′ 46″ O
Höchi über em Meeresspiegel	104 m
Flechi	594 km²dep1
Seebreiti	1,3-14 kmdep1
Volume	1,93 km³dep1
Umfang	195 kmdep1
Maximali Diefi	12,5 m
Mittleri Diefi	3-3,6 m

fff

De Balaton (ungaarischi Usssprooch: [ˈbɒlɒton], mìt sinnem düttsche Name Blattesee (Plattensee), Latinisch Lacus Pelso; Spìtzname: magyar tenger = "ungaarischs Meer") isch de gröscht See vù Mìtteleuropa ùn e Gwässer, wùù d'Landschaft vù Ungarn mìt bräägt. Wie au de Fertő-tó ùn de Velencei-tó isch's e Steppesee ùn de am witteste westlig gläge See vù derre Art z Eurasie. Sinni Breiti variiert zwüsche 1,3 ùn 14 Kilometer ùn lìt ìm Durchschnìtt bi 7,8 km, d'Flächi isch 594 Quadratkilometer.

S östlig Becke wird vù de Tihanyer Halbinsle vùm westlige abdrännt. Ìm Sǜǜde isch s Ùùfer flacher wie am nördlige Rand, wùù sich s Wiiland vù Badacsony, s Becke vù Tapolca ùn di vulkanische Bärg erstrecke. De See, wùù an einzelne Stelle au d'Möögligkeit zùm Fischfang bietet, stellt s näbe de ungaarische Hauptstadt Budapest bliebtest Touristeziil vùm Land daar. Doodezüe drage au d'Heilbäder ùn Thermalquelle ìn sinner Ùmgebig bii, wie au s Segeldurnier Kékszalag Nemzetközi Vitorlás Verseny.

S Wort Balaton chùnnt vùm slawische Wort blato (= Moor, Ried, Sumpf), d'Näme ùf Slowenisch, Serbisch ùn Kroatisch lutte Blatno jezero ùn ùf Slowakisch Blatenské jazero. De latinisch Name Lacus Pelso bedüttet ùf Alemannisch flache, seichte See, vù doo chùnnt au de düttsch Name Blattesee, was allerdings au ähnlig döönt wie de slawisch ùn entfernter de ungaarisch Name, sällewääg isch's mööglig, dass Düttschi s Wort blatno als blatt verstande hän ùn de Name vù doo chùnnt.

De Balaton lìt zmìtz ìn Dransdanubie ùn gränzt ìm Norde an s Balaton-felvidék („Balaton-Oberland“), ìm Weste ùn Sǜǜde ans Zalaer- bzw. s Somogyer Hǜǜgelland ùn ìm Oste an d'Mezőföld.

S Becke vùm See isch im Mesozoikùm ùf ere Steischicht entstande, wùù sich ìn Zämmehang mìt de Formation vù de Alpe abglagert hän. De See sälber isch e vergliichswiss jungs Gebilde, wùù sich am Aafang vùm Holozän, d. h. voor rund 15.000 Johr, aafange hät bilde. Sällemools hät dört no e druches Klima gherrscht, ùn näbe de Èrosion durch de Wind hän au tektonischi Bewegige dezüe biidrage, dass sich s Becke verdieft hät. Noochdèm deno s Klima wìder füüchter worre isch, sìn ùm Keszthely am undere Änd vùm See chleineri See entstande, wùù sich ìm Lauf vù de Zitt zù einem große See zämmegschlosse hän. Sälle hät nìt nùme sii hǜtigs Becke ussgfǜllt, sundern isch au ǜber säll use gange (lüeg Bild) ùn hät ìm Norde au s Tapolcaer Becke ùn ìm Sǜǜde au d'Buchte ùmfasst. E Zitt lang isch ùs em Sió-Dal e Züeflùss chùù, wùù abber spöter vù Dǜǜne abgschnìtte worre isch. Hǜt wird de See sowohl vù de Flǜss wie au vù de Sedimänt ussgfǜllt. D'Sedimäntschicht ùf em Grund vùm See, wùù hǜt zwüsche sechs ùn zäh Meter dìck isch, däät sälle ohni di mänschlige Iigrìff (Baggerige) ìnnerhalb vù-n-e baar dausend Johr völlig ùffǜlle ùn druchelege.

De See fasst rund 1800 Mìllione Kubikmeter Wasser ùn säll wird ìnnerhalb vù 2,2 Johr eimool ussduscht. De Balaton hät e Iizùùgsgebiet vù 5180 km² ùn wird voor allem vùm Flùss Zala, abber au vù zahlriiche chleine Bäch gspeist. De Wasserstand verändert sich ìm Lauf vùm Johr ùn lìt ìm Sùmmer wäge de Verdunschtig diefer wie ìm Winder, wùù meh Nììderschlaag ghäit.

Wiil de See zimlig seicht isch ùn s Wasser ìm Sùmmer ùfgwärmt wird ùn doodurch e hoochi Viskosität erreicht, verùrsacht Wind schnäll emoll Wälle. Sälle Wind chùnnt voor allem ùs em Nordoste ùn entstoht ìm hǜǜgelige Balatonfelvidék. Durch di gringi Diefi vùm Wasser sìn d'Wälle steil; di bishäär höchste gmässene Wälle hän ìn Ùùfernööchi e Hööchi vù 1,82 Meter ghaa ùn ìn de Mìtti vùm See eini vù 1,95 Meter. Ihri Längi bewegt sich zwüsche 2 ùn 12 Meter. Wenn de Wind emoll ùfghöört hät, no bruuche Wälle no rund zwei Stunde zùm sich lege.

Wenn de Wind am Balaton lang weht, no cha-n-er e nänneswärte Iiflùss ùf de Wasserspiegel ussiebe: soo cha de Sǜǜdwestwind ìnnerhalb vù 5-11 Stunde e Deil vùm Wasser ìn Richtig Nordoste drùcke; di gröschti bekannti Veränderig vùm Wasserspiegel durch säll Phänomen isch am 14. Mai 1962 iidrätte, wùù bi Keszthely am Sǜǜdänd vùm See de Wasserspiegel ùm 45 Zäntimeter gsunke ùn bi Alsóörs (churz voor em obere Änd vùm Balaton) ùm 51 Zäntimeter gstììge isch. Wäge de Strömige, wùù quäär durch de See gönn, de Bschaffeheit vùm Ùùfer ùn andere Faktore cha mer esoo Veränderige chuum vorusssage.

Au ìn Nord-Sǜǜd-Richtig cha de Wasserspiegel vùm Wind beiiflùsst werre, meistens vùm Nordwind. Doo lìt de Rekord bi 52,7 Zäntimeter Abnahm bi Keszthely ùn 37,5 Zäntimeter Wachsdùùm bi Siófok gegenǜber.

D'Strömige werre sowohl vùm Wind wie au vù de Bschaffeheit vùm Seegrund beiiflùsst. Wiil de Wind hauptsächlig ùs em Norde chùnnt, dribbt er s Wasser an de Oberflächi ìn sǜǜdwestligi Richtig, was witter unde e Strömig ìn entgegegsetzti Richtig ussgliicht. Au d'Tihany-Halbinsle ìn de Mìtti vùm See isch e Faktor, wùù d'Strömige beiiflùsst. Durch sìì wird s Becke verängt ùn d'Gschwindigkeit vù de Wasserströöm wird ùf bìs zù 2 Meter broo Sekunde erhöht. Vù dört chùnnt ǜǜbrigens au de Name vù de Gmeind Örvényes (örvény = Strùùdel).

D'Suberkeit vùm Wasser vùm Balaton spììlt ùf de Ebeni vùm Tourismùs ùn vùm Ùmwältschùtz e wichtigi Rolle. S��llewääg bschäftigt d'MTA (Magyar Tudományos Akadémia, Ungaarischi Akademi fǜr Wǜsseschaft) e Inschtitut, wùù d'Wasserqualität vùm Balaton ǜberwacht.

Aafang Juni 2009 isch de Aadeil vù de Alge zwüsche 5 ùn 10 µg/l gläge, was weniger wie eme Zähntel vùm erlaubte Wert entspricht. Au d'Wert fǜr Nitrogen ùn Phosphor wise ùf e güeti Qualität hìì. Sälli variiert au nìt ìn größerem Maaß ìn Abhängigkeit vù de Laag; zwüsche Balatonfűzfő ùn Keszthely zùm Bispiil lön sich chuum Schwankige feststelle. D'Konzendration vù A-Chlorophyll lìt zwüsche 6 ùn 8 Mikrogramm broo Litter. Ìn de letschte warme Wuche vùm Johr lön sich au sonigi Alge feststelle, wùù ùf e subers Wasser hììwise.

Ìm Mai 2009 hät – zùm Ärger vù de Aawohner ùn Badegäst – di schnälli Ùfwärmig vùm Wasser e rapidi Ussbreitig vù de Mùcke ussglööst. Sälle Mùcke chùnnt au e wichtigi Rolle bi de Reinigung vùm Wasser züe, wiil si d'Ablagerige reinige. Wiil si an de Wasseroberflächi ùs de Bùppe schlupfe ùn säll bi alle gliichzittig bassiert, isch de See bsunders zù derre Zitt vù esoo Bùppe bedeckt gsìì. Vù ihne wird au e Sekret abgee, wùù bi starche Wälle cha ùfgschüümt werre, was zwaar fǜr de Mänsch nìt gsundheitsschäädlig isch, allerdings fǜr Badegäst e Abschräckig daargstellt hät, bìs de Schuum wìder verschwunde isch.

De Balaton lìt am sǜǜdwestlige Rand vùm Karpatebecke ùn hät doodemìt e kontinentaals Chlima mìt ozeanische ùn mediterrane Iiflǜss. D'Aazahl Sùnnestunde lìt bi rund 2000 broo Johr, de sùnnigst Monet isch de Juni. Di heißeste Monet sìn de Juni, de Juli ùn de August, am wenigste Nììderschlaag ghäit ìm August ùn ìm Septämber mìt ìm Durchschnìtt jee sechs Daag.

De See sälber iebt au e Iiflùss ùf s Mikrochlima vù sinner Ùmgebig uss: sinni rììsigi Wassermasse gliicht d'Temperature uss, sällewääg isch de Sùmmer ìn sinner Nööchi milder, de Herbscht ùn de Winder wärmer ùn de Friehlig chiehler. Usserdèm reflektiert sii Wasser d'Sùnnestrahle, was d'Sǜǜdsitte vù de Bärg am nördlige Ùùfer zù me-ne geignete Wiigebiet macht. Sälli hän schù d'Römer gschätzt.

Durch di gringi Wasserdiefi wird s Wasser vù de Sùnne schnäll ùfgwärmt ùn es cha ìm Sùmmer Maximaltemperature vù 28-29 Graad erreiche. Als Rèferänz dient bi de amtlige Mässige d'Sonde z Siófok, wùù ei Meter under de Oberflächi isch. Wenn gradd kei Wind isch, no isch s Wasser an de Oberflächi e baar Graad wärmer ùn diefer unde chälter; Sturm ùn Wälle gliiche d'Temperatur uss, was di „amtligi“ Temperatur ùm e baar Graad sänkt.

Ìm Winder isch de Balaton di meisti Zitt züegfrore; d'Iisschicht erreicht e Dìcki vù 20 bìs 30 Zäntimeter. Wenn d'Temperature no meh sinke, no cha s Iis au emoll ǜber d'Ùùfer drätte.

Zwüsche Keszthely ùn Tihany chùnnt de meist Wind ùs em Oste, nördlig vù Tihany degege ùs em Nordweste. Sǜǜdwest- ùn Sǜǜdostwind sìn sälte ùn drätte eher ìm Herbscht ùn Winder ùf.

Stürm sìn am Balaton zwaar eher sälte, drätte abber blötzlig ùf ùn chönne sällewääg z. B. wäge de Wälle zimli gföhrlig sii. Viilmool goht em Sturm e warmi Luftströmig ùs sǜǜdwestliger Richtig voruss, wùù deno e blötzlige, starche ùn vergliichswiss chalte Luftstroom ùs em Norde drùf folgt. Er cha ìnnerhalb vù zäh bis zwanzig Minute e Gschwindigkeit vù ǜber drissig Meter broo Sekunde (~ 108 km/h) erreiche. De stärchst Wind, wùù bishäär gmässe worre isch, hät e Gschwindigkeit vù 129,6 Stundekilometer ghaa ùn isch am 13. Juli 1961 gsìì. Ansunschte isch allerdings de Abrìl de windriichst Monet, während de Septämber am wenigste Wind ùfwiist. D'Tihany-Halbinsle ùn s Hǜǜgelland nördlig vùm See drage züe-n-ere bessere Verdeilig vùm Wind ǜber de Balaton bii.

Ìn de Touristesaison, d. h. zwüschem 1. Abrìl ùn em 30. Okdober, wird de Windwarnsystem bedrììbe.

D'Gschicht vù de Schìfffahrt ùf em Balaton längt bìs ìn d'Römerzitt zrùck. Sällemools sìn Stei vù Vörösberény fǜr de Bau vù Hüser ùf Fenékpuszta brocht worre. Au Kaiser hän d'Region bsüecht, soo isch zùm Bispiil de Tiberius z Badacsony gsìì ùn de Galerius z Siófok, wùù-n-er e Schlöise baut hät.

Ìm 17. Johrhundert hät de türkisch Bsüecher Evila Çelebi vù de Schìfffahrt brichtet; zwüsche 40 ùn 50 Schìff hän dört d'Händler mìt ihre Ware vù de eine Sitte ùf di anderi brocht. Ìn de erschte Hälfti vùm 19. Johrhundert isch degeege chuum Schìfffahrt bedrììbe worre; de Ängländer John Paget, wùù ùf Ungarn greist isch, schribbt 1836: „Eme Ängländer fallt's schwèèr sich voorzstelle, dass esoo-n-e See ǜberhaupt nìt ìm de Handel dient odder zùr Vergnüegig. Nìt emoll e Segelschìff cha mer drùf seh. D'Ungare hän kei Sìnn fǜr Schìfffahrt; ihri See ùn Flǜss sehn uss wie züegfrore.“

Ab 1846 isch zùm erschte Mool e Dampfer ùf em Balaton gfahre, 1910 sìn no dräi dezüechùù; 1936-37 no moll 18 Motorbööt. 1888 isch d’Balatoni Gőzhajózási Részvénytársasság („Aktiegsellschaft fǜr Dampfschìfffahrt Balaton“) gründet worre.

D'Isebahnlììnie vù Buda ùf Nagykanizsa isch 1861 ùfgmacht worre ùn isch di erschti gsìì, wùù de Balaton mìt andere Deil vù Ungarn verbunde hät; d'Nordsitte isch zerscht vù-n-ere Näbelììnie vù de Ungaarische Staatsbahne (MÁV), wùù vù 1907 bìs 1909 baut worre isch, erreicht worre. Wùù ìn de 1930er-Johr de Badetourismùs ùfgläbt isch, hät d'MÁV e sognännte Fillér-Zùùg etabliert (Fillér isch frieier e Underdeilig vùm Ungaarische Forint gsìì), wùù zwüsche de gröschte ungaarische Städt (u. a. Budapest, Eger, Esztergom, Pécs) ùn de wichtigste Badeört verchèhrt isch.

Es gìt e Isebahnnetz ùm de See ùme, wùù ìm Sùmmer, d. h. ìn de Hauptsaison, ìn churze Abständ vù Zǜǜg befahre wird. Mìt em Fährenetz BAHART cha mer jedi größeri Gmeind am See erreiche. Sälli beide Verchèhrsmìttel gìt's au e Fahrcharte, wùù einem s unbschränkt Benùtze vù de Fähre ùn de Zǜǜg rund ùm de See erlaubt.

D'Vèlostrecki Balatoni Körút („Balaton-Ringstrooß“) isch 1993 baut worre ùn verlauft ùf verchehrsarme Stroße. Di 210 Kilometer langi Strecki goht ìm Sǜǜde diräkt am See lang, ìm Norde degege entfernt si sich ìmmer wìder emoll vùm Ùùfer.

 Commons: Balaton – Sammlig vo Multimediadateie

• Tourisdischi Region Balaton
• www.balaton.hu
• Balaton Fejlesztési Tanács (Entwìckligsroot Balaton)

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vu dere Version vum Artikel „Balaton“ vu de ungarische Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.