Simbolisme

Die simbolisme is 'n kunsstroming wat aan die einde van die 19e eeu in Frankryk ontstaan en na die res van Europa versprei het. By simbolisme word daarna gestreef om persoonlike gevoelens, emosies en drome deur middel van vorm en kleur weer te gee - verkieslik met 'n suggestie van die raaiselagtige en magiese.

Die simboliste het gemeen dat ʼn voorwerp of situasie op sigself niks sê nie; vir hulle was dit altyd 'n teken of simbool van 'n dieper betekenis en die waarde daarvan het gelê in die wyse waarop dit aangevoel of beleef is. Die simbolisme het ontstaan as reaksie teen die realisme en die naturalisme wat in die 19e eeu in die kunste geheers het. Die simboliste wou die kuns bevry van wat Gauguin “die kettings van die waarskynlikheid" genoem het en was sterk ten gunste van die gedagte van l'art pour l'art ("kuns ter wille van die kuns").

Voor die opkoms van die simbolisme het die beeldende kunste altyd 'n vaste simboletaal gehad waardeur gevoelens, idees en stemminge uitgebeeld is. Kuisheid en onskuld is byvoorbeeld uitgebeeld as 'n jong vrou in 'n wit kleed met 'n lelie in haar hand, of 'n ongeskonde vaas. In die loop van die 19e eeu het die simbole hul waarde verloor, veral onder die invloed van die Romantiek. Nuwe simbole moes geskep word om "die onsigbare sigbaar te maak" en "die onuitspreeklike uit te druk".

In die 2e helfte van die 19e eeu het 'n nuwe tydsgees. ook ontstaan - optimisme en geloof in vooruitgang het geleidelik oorgegaan in somber noodlotsgedagtes en 'n verwagting van die ondergang van die Westerse beskawing. Ook hiervoor moes nuwe simbole geskep word. Een van die oorgangsfigure was Gustave Moreau (1826- 1898), wie se werk vroeg reeds 'n simbolistiese inhoud gehad het hoewel hy nog lank die styl van die salonkuns gehandhaaf het.

Sy skildery Jason (Louvre, Parys) het die kenmerkende simbolistiese tema van die mag wat 'n mooi maar base vrou oor ʼn jong held het, maar is in die idealistiese styl van die salonkuns geskilder. 'n Latere werk, Die verskyning (Salome sien die kop van Johannes die Doper, 1876; Museé Gustave Moreau, Parys), het 'n geheimsinnige en dramatiese effek en die laaste sweem van salonkuns het verdwyn. Vir jong, ontwikkelende kunstenaars was die salonkuns en die impressionisme 'n doodloopstraat.

Simbolisme was modern en het hulle sterk aangetrek. Paul Gauguin (1848- 1903) was een van die jonger garde. Een van sy bekende werke is Visioen na die preek (Jakob wat met die engel worstel, 1888; National Gallery, Edinburgh). 'n Abstrakte begrip (geloof) en die subjektiewe belewenis van die begrip (geloof is 'n taak) word in eenvoudige kleure en vorms uitgebeeld. Soos Gauguin, het Emile Bernard (1868-1941) en die groep Les Nabis graag religieuse temas geskilder. Die simboliste het intens in die onderbewuste van die mens belang gestel en dit probeer uitbeeld.

Die werk van Odilon Redon (skilderye en gouache) lê dikwels klem op die grens tussen slaap en wakker wees. Die invloed van die simboliste het ook buite Frankryk versprei. Fernand Knopff (1858- 1921) was die voorste Belgiese simbolis. Sy skildery Die sfinks (ook genoem Die kuns of Die liefkosing, 1896; Museum vir Skone Kunste, Brussel) kan beskou word as een van die mees simbolistiese skilderye van die hele fin de siècle-kuns.

Fin de siècle was 'n tydstyl wat gekenmerk is deur 'n instelling op die einde van die beskawing en 'n gevoel van dekadensie. Die sfinks kan op verskeie maniere vertolk word: dit simboliseer onder meer die gevaarlike aantrekkingskrag van die vrou en die kuns. Daar is 'n vae, dreigende atmosfeer, met wasige buitelyne en donker, skaduagtige kleure. In Nederland was Jan Toorop (1858- 1928) die belangrikste simbolis. Hy het daarvan gehou om ingewikkelde, fyn lynskilderye met religieus-mistiese temas te maak.

Die werk van die Oostenryker Gustav Klimt (1862- 1918) was kragtiger, met erotiese temas en gloeiende kleure. Hy het die vrou meestal as verleidster of ongelukbringer uitgebeeld. Ander simboliste was die Belg Félicien Rops (1833- 1898) met sy voorliefde vir die makabere, die Skot Charles Rennie Mackintosh (1869- 1928) en die Duitser Franz von Stuck (1863- 1928), wat die moderne skilders Wassily Kandinsky en Paul Klee se leermeester was. Skilders soos James Ensor (1860- 1949) en Edvard Munch (1863-1944) word ook as simboliste beskou, hoewel hulle styl sterk ekspressionisties was. Die styl het ook later 'n sterk invloed op die surrealisme gehad.

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 112