Geskiedenis van Afghanistan

Die geskiedenis van Afghanistan, (Persies: تاریخ افغانستان, Tārīkh e Afġānistān, Pasjtoe: د افغانستان تاريخ, Da Afġānistān Tārīkh) as 'n staat begin in 1747 met die oprigting daarvan deur Ahmad Shah Durrani. Die geskrewe geskiedenis van die land wat tans Afghanistan uitmaak, kan teruggevoer word tot ongeveer 500 vC toe die gebied onder die Achaemenidiese Ryk was,^[1] alhoewel bewyse daarop dui dat 'n gevorderde mate van verstedelikte kultuur sedert 3000 tot 2000 vC in die land bestaan het.^[2][3][4] Bactria dateer uit 2500 vC.^[5] Die Indusvalleibeskawing strek tot groot dele van Afghanistan in die noorde.^[6] Alexander die Grote en sy Macedoniese leër het in 330 vC na wat nou Afghanistan is, aangekom nadat hulle Persië tydens die Slag van Gaugamela verower het.^[7] Sedertdien het baie ryke uit Afghanistan opgestaan, waaronder die Grieks-Baktriërs, Kushana, Heftaliete, Hindoe-Shahi, Saffaride, Samanide, Ghaznavide, Ghuride, Khaljis, Timoeriede, Moghoele, Hotakis en Durranis.^[8]

Afghanistan (wat "land van die Afgane" beteken) was deur die geskiedenis heen 'n strategies belangrike ligging.^[9] Die land het gedien as 'n poort na Indië, wat die antieke Syroete beïnvloed het, wat handel gefasiliteer het vanaf die Middellandse See tot China.^[10] Afghanistan, wat op baie handels- en migrasieroetes geleë is, kan die 'Sentraal-Asiatiese sirkel'^[11] genoem word, aangesien roetes saamvloei vanaf die Midde-Ooste, vanaf die Indusvallei deur die passe oor die Hindoekoesj, uit die Verre Ooste via die Tarim-bekken, en vanaf die aangrensende Eurasiese steppe.

Die Pasjtoe-taal wat vandag in Afghanistan gepraat word, is een van die Oosterse Irannese tale. Elena E. Kuz'mina argumenteer dat die tente van Irannesesprekende nomades van Afghanistan uit die ligte oppervlaktehuise van die Eurasiese steppergordel in die Bronstydperk ontwikkel het.^[12]

Die Arabiese invalle het die kultuur van Afghanistan beïnvloed, en die pre-Islamitiese tydperk van die Zoroastriese, Masedoniese, Boeddhistiese en Hindoe-verlede het lankal heeltemal verdwyn.

Mirwais Hotak, gevolg deur Ahmad Shah Durrani, het Afgaanse stamme verenig en die laaste Afgaanse Ryk in die vroeë 18de eeu nC gestig.^{[13][14][15][16]} Afghanistan word deur baie en uiteenlopende volke bewoon: die Pasjtoene, Tadjiks, Hasara, Oesbeke, Turkmene, Aimake, Beloetsje en andere.

Die land se geskiedenis begin reeds ongeveer 25 eeue gelede. Die gebied van Afghanistan was in die antieke tye belangrik vanweë handelsroetes wat Indië en Sentraal-Asië met mekaar verbind het. Van die sesde eeu vC af is dit in 'n reeks buitelandse ryke geïnkorporeer tot die agttiende eeu nC toe dit as 'n verenigde koninkryk na vore getree het.

Buitelandse heersers oor Afghanistan was onder meer die Persiese Achameniërs (sesde eeu vC), die Grieke (vierde eeu vC), die Maurya-dinastie van Indië (vierde eeu vC), die Koesjane (tweede eeu nC), die Sasaniërs van Persië (derde eeu) en die westelike Turke (sesde eeu).

Nadat die Arabiere die streek in die sewende eeu begin oorheers het, is dit deur 'n reeks Moslem-dinastieë regeer en toe deur die Mongool Djengis Khan, wat dit vroeg in die dertiende eeu verower het.

Maar ná 1227, toe Djengis oorlede is, het die gebied in afsonderlike prinsdomme verval. Dié is deur plaaslike opperhoofde regeer. Die prinsdomme is eers aan die einde van die veertiende eeu herenig toe Timur 'n groot deel van hulle verower het.

Onder sy opvolgers het Afghanistan vrede en vooruitgang beleef en sy hoofstad, Herat, het in 'n sentrum van die Islamitiese kultuur ontwikkel.

Hoewel Afghanistan in die sestiende eeu tussen die Mogoel-ryk van Indië en die Savafids van Persië verdeel was, het ’n nasionale ontwakening vroeg in die agttiende eeu onder die Afghane begin. In 1747 is ’n Afghaanse koninkryk in die lewe geroep.

In die volgende 25 jaar het sy koning, Ahmad Shah Durrani, die stukke van die Afghaanse grondgebied verenig wat hy van buitelandse heerskappy bevry het.

Maar eendrag was daar, soos vandag nog, steeds nie. In 1819 breek 'n burgeroorlog uit onder stamme wat met mekaar wedywer om die land te regeer. Die oorlog duur tot 1835, toe Dos Muhammad Khan die beheer verkry. Hy neem die titel emir (prins) aan.

IN die 1800’s het Brittanje en Rusland fel met mekaar gewedywer om Afganistan te beheer. Rusland wou ’n deurlaat na die Indiese Oseaan hê en het in die rigting van Afghanistan begin uitbrei.

Brittanje wou op sy beurt sy ryk in Indië beskerm, wat deur die Russiese uitbreiding bedreig is. Die gevolg was drie Anglo-Afghaanse oorloë, wat eers in Augustus 1919 beëindig is met Brittanje se onttrekking uit Afghanistan. Uiteindelik, in 1921, word die land internasionaal as 'n ten volle onafhanklike staat erken.

Amullah Khan, wie se pa (ook 'n emir) in 'n sluipmoord dood is, probeer Afghanistan moderniseer en eeue-oue tradisies ongedaan maak. Hy neem ook die titel koning aan, maar word in 1929 deur stam- en goddiensleiers gedwing om te abdikeer.

Sy opvolger, koning Muhammad Nadir Khan, probeer geleidelike hervormings bewerkstellig, maar ook hy word die slagoffer van 'n sluipmoord, in 1933. Sy seun Muhammad Zahir, volg hom as koning op.

In 1953 neem Muhammad Daoud Khan, die koning se neef en swaer, beheer van die regering oor en maak homself die eerste minister.

Hy staan neutraal in die Koue Oorlog wat tussen Amerika en die Sowjetunie ontwikkel het, en ontvang gevolglik hulp van altwee hierdie moondhede vir sy land se ontwikkeling. Daar word 'n begin gemaak met besproeiingstelsels, hidroëlektriese aanlegte en die bou van paaie, skole en fabrieke.

Daoud word eweneens in 1963 gedwing om te bedank. In 1964 word ’n grondwet aanvaar wat vir ’n demokratiese regering voorsien maak.

Maar koning Zahir en die wetgewers kan mekaar eenvoudig nie vind oor die hervormingsprogram nie. Boonop stel die mense van Afghanistan nog weinig belang in ’n demokratiese regering, laat staan nog om dit te begryp.

In 1973 lei Daoud 'n militêre rebellie wat koning Zahir uit die kussings lig. Militêre leiers neem die beheer oor en verklaar die land tot 'n republiek met Daoud as president en eerste minister.

Dog dan word die rebelle-regering self weer deur 'n rebellie omvergewerp waarin Daoud gedood word. Die nuwe regering word militêr en finansieel deur die Sowjetunie ondersteun en is ongewild by die volk, wat op hul beurt in opstand kom teen Kommunistiese beleide wat hulle as strydig met die Islamitiese leer beskou. Die nuwe rebelle noem hulself mujaheddin (heilige krygsmanne).

Laat in 1979 en vroeg in 1980 val die Sowjetunie Afghanistan met duisende troepe binne − vir 'n oorlog wat die Russe duur te staan sou kom. Hul gesofistikeerde oorlogstuig word uitgekanselleer deur die guerrilla-taktieke van die weerstandsbeweging, wat die land en sy terrein ken asof dit 'n deel van hulle is.

'n Dekade later word die Sowjetunie deur mujaheddin-magte gedwing om hom aan die land te onttrek. Maar vrede bly 'n ontmoontlike droom in Afghanistan. Die gevegte duur voort onder die verskillende mujaheddin-stryders, totdat die fundamentalistiese Taliban dit regkry om die grootste deel van die land te beheer.

Op 11 September 2001 val die kollig op Afghanistan toe vliegtuigkapers die Amerikaanse World Trade Center verpletter het, en die VSA se "stryd teen terrorisme" begin. Hierna het die Amerikaaners weerstand in Afghanistan gekoördineer, waartydens die destydsee Taliban-regering omvergewerp is. In Desember 2001 het die Verenigde Nasies se sekuriteitsraad die stigting van die International Security Assistance Force ("Internasionale Sekuriteitsbystandsmag", ISAF) goedgekeur. Dié mag, wat bestaan uit NAVO-troepe, was aktief gewees in die bystand van die regering van President Hamid Karzai en dié se pogings om gesag oor die land te vestig. In 2005 het die Verenigde State en Afghanistan 'n strategiese vennootskap onderteken wat beide nasies tot 'n langtermynverhouding bind. In die tussentyd is ongeveer VS$40 miljard reeds deur die internasionale gemeenskap aan die land besorg vir die herbou van die land.

Op 14 April 2021 het die sekretaris-generaal van die NAVO, Jens Stoltenberg, gesê die alliansie het ingestem om sy troepe teen 1 Mei te begin onttrek.^[17] Kort nadat die onttrekking van die NAVO-troepe begin het, het die Taliban 'n offensief teen die Afghaanse regering begin en vinnig gevorder weens die ineenstorting van die Afghaanse regeringsmagte.^[18][19]

Op 15 Augustus 2021, toe die Taliban weer 'n oorgrote meerderheid van die Afghaanse gebied beheer het, het die Taliban begin om die hoofstad Kaboel in te neem, met groot ontruimings van burgerlikes, regeringsamptenare en buitelandse diplomate wat deur die Amerikaanse beheerde Kabul Internasionale Lughawe uitgevoer is. Na bewering is die Taliban-vegters beveel om nie by burgerlike ontruimings in te meng nie, en om diegene wat die stad wou verlaat, toe te laat om dit te doen.^[20]

In die afgelope 25 jaar van Afghanistan se geskiedenis was daar min werklik vrede. Net as ’n mens indringend na hierdie onstuimige geskiedenis kyk, kan jy werklik begryp hoe jammerlik die Afgaanse volksiel daardeur besmet is. Dis te sê as ’n mens hoegenaamd van ’n volksiel kan praat in ’n land met sowat twintig etniese groeperings en hoeveel verskillende tale. Die Islamitiese godsdiens is vandag die een bindende faktor, maar die meeste van die etniese groepe het ’n eie taal en kulturele patroon. Hierdie verskillende eiendomlikhede maak dit vir die Afgane moeilik om tot ’n verenigde, moderne nasie te ontwikkel.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Geskiedenis van Afghanistan.