Cetshwayo

Cetshwayo
Koning van die Zoeloenasie
Foto van Cetshwayo, c. 1875
Dinastie	Huis van die Zoeloe
Bewind	1872–1879, 1883–1884
Volle naam	Cetshwayo kaMpande
Gebore	~1826
Gesterf	8 Februarie 1884
Voorganger	Mpande
Opvolger	Dinuzulu
Kinders	Dinuzulu
Vader	Mpande

Cetshwayo kaMpande (circa 1826 – 8 Februarie 1884) was die koning van die Zoeloenasie van 1872 tot 1879 en die leier van die Zoeloes tydens die Anglo-Zoeloe-oorlog.^[1] Sy naam is ook getranslitereer as Cetawayo, Cetewayo, Cetywajo en Ketchwayo en is Zoeloe vir "die belasterde een". Cetshwayo word beskou as die laaste koning van 'n onafhanklike Zoeloenasie. Tydens die Anglo-Zoeloe-oorlog van 1879 het die Britse Ryk 'n vernederende nederlaag in die Slag van Isandlwana gelei en is die reputasie van die Zoeloes as krygers wêreldwyd gevestig. Die Britte se uiteindelike oorwinning oor die Zoeloes later daardie jaar by Ulundi het egter in praktyk ook 'n einde gebring aan enige werklike weerstand teen wit oorheersing in Suid-Afrika.^[2] Cetshwayo is na Kaapstad verban. Kort voor sy dood is hy toegelaat om na sy geboortegrond terug te keer.

Cetshwayo is gebore as die seun van Zoeloeprins Mpande in emLambongwenya, Suidoos-Zoeloeland. Sy vader was 'n halfbroer van die Zoeloekoning Dingaan. Dingaan het hul ander halfbroer, Shaka, vermoor om die rol as Zoeloekoning oor te neem, aangesien Shaka geen seuns gehad het wat hom kon opvolg nie. Dingaan het egter self geen seuns gehad nie en dus was sy halfbroer, Mpande, en dié se seuns die enigste moontlike opvolgers en het Mpande dus die leisels oorgeneem na Dingaan se dood. Mpande het sy opvolger op ongewoon vroeë ouderdom aangekondig en het selfs in 1839 sy seun Cetshwayo na die Boerevolksraad in Pietermaritzburg geneem, om hom daar voor te stel. Die Natalse Boere het met Mpande saamgewerk in sy offensief teen Dingaan en die aanwys van 'n opvolger het meer kredietwaardigheid aan volgehoue goeie verhoudinge tussen die Boere en die Zoeloenasie verleen.^[3]

Soos Mpande ouer geword het, het hy egter bekommerd begin raak dat Cetshwayo te veel invloed begin kry het. Mpande het gevolglik Cetshwayo se broer, Mbuyazi, aangemoedig oor die moontlikheid van troonopvolging. In die somer van 1852 en 1853 het droogte en hongersnood die Zoeloekoninkryk getref en het verskeie faksies burgeroorlog gesien as 'n geleentheid om beeste te wen. Soos die situsasie versleg het, het Mpande sy ondersteuning vir Mbuyazi duidelik gemaak. In November 1856 het Mpande 'n groot stuk grond aan Mbuyazi toegeken in Suidoos-Zoeloeland. Terselfdertyd het hy geweier om met Cetshwayo te ontmoet om die opvolgingsvraagstuk te bespreek. Konflik het onvermydelik geraak toe Mbuyazi en sy ondersteuners, die iziGqoza, die gebied net noord van die Thukelarivier beset het en ontslae geraak het van al Cetshwayo se ondersteuners.

Cetswayo het sy magte, wat as die uSuthu bekend gestaan het, teen Mbuyazi gemobiliseer. Die twee faksies het naby die grens van Natal by die Thukela slaags geraak. Koloniale handelaars in die omgewing was bekommerd oor die dreigende konflik en het hulp ontbied van die Natalse owerheid. John Dunn het hom met 35 grenspolisiemanne en 'n honderd swart jagters na die toneel gehaas. John Dunn se mag, wat as die iziNqobo, "die verpletteraars", bekend gestaan het, het beoog om onderhandelinge tussen Cetswayo en Mbuyazi te bemiddel. Dunn was egter gemotiveer deur persoonlike gewin en het sy swaar gewapende magte aan Mbuyazi aangebied.

Ondanks die voordeel wat die vuurwapens van John Dunn se iziNqobo gebied het, het die getalle oormag van die uSuthu (tussen 15 000 en 20 000 soldate) verkry en in die geveg wat op 2 Desember 1856 plaasgevind het, is Mbuyazi se iziGqoza na die Thukelarivier verdryf. Slegs 2000 van Mbuyazi se 7000 soldate het die kruising oorleef met soortgelyke verliese onder vrouens en kinders wat die vlug moes meemaak.^[3]

In 1857 het Cetshwayo en Mpande oorgeengekom dat Cetshwayo as effektiewelike heerser van die Zoeloenasie sal oorneem, alhoewel Mpande die opperste gesag en titel van koning sal behou. Cetshwayo het ook 'n ander broer gehad, Umtonga, wat steeds 'n moontlike mededinger was. In 1861 het Umtonga na die Boere se kant van die grens gevlug en Cetshwayo moes ooreenkomste met die Boere aangaan om hom terug te kry. In 1865 het Umtonga weer oor die grens gevlug wat oënskynlik daartoe gelei het dat Cetshwayo gedink het dat Umtonga sou kon probeer om hom te vervang op soortgelyke wyse as wat sy vader dié se voorganger, Dingaan, in 'n alliansie met die Boere vervang het.

Mpande het in 1873 gesterf en Cetshwayo is op 22 Oktober 1873 by 'n byeenkoms te kwaNodwengu gekroon as die nuwe koning. Die kroning is gesien as 'n belangrike skuif waardeur Cetshwayo sy onafhanklike heerskappy oor die Zoeloenasie wou behou. Sir Theophilus Shepstone, die koloniale administrateur en sekretaris van binnelandse sake, het laat weet dat, as deel van die Britse ondersteuning vir Cetshwayo, hy die kroning tydens 'n amptelike seremonie in alle prag en praal sou uitvoer. Shepstone en sy gevolg het dus na oNdini op die Mahlabathini-vlakte gereis vir die amptelike seremonie op 1 September 1873 waar hy onstoke was toe hy te hore kom van die vroeëre kroning deur die izikhulu.^[3] Soos die gebruik was het Cetshwayo 'n nuwe hoofstad vir die nasie geskep en dit Ulundi ("die hoë plek") genoem. Hy het sy leër uitgebrei en baie van die metodes van Shaka weer ingestel. Hy het ook sy impi's met muskette toegerus en het die Europese sendelinge uit sy gebied verwyder. Hy het moontlik ander inheemse stamme aangemoedig om teen die Boere in die Transvaal te rebelleer.

In 1877 is sir Henry Bartle Frere as Britse Hoëkommissaris vir Suid-Afrika aangestel deur lord Carnarvon wat gehoop het dat Frere binne twee jaar die goewerneur van 'n Suid-Afrikaanse dominion sou wees. Frere moes uitvoering geen aan 'n nuwe Britse beleid teenoor suidelike Afrika, genaamd Confederation, waarvolgens die gebied se uiteenlopende Britse besittings, Boererepublieke en Swart-koninkryke byeengebring sou word onder een sentrale Britse owerheid. Die beleid is gemotiveer deur die begeerte om Britse beheer oor die minerale rykdom in Suid-Afrika te verkry na die ontdekking van goud en diamante in die gebied. Frere was oortuig dat die Zoeloekoninkryk in die pad van die beoogde Konfederasie gestaan het en hy wou daarvan ontslae raak as deel van 'n breër program van onderdrukking van swart weerstand. In 1878 gebruik hy 'n aantal grensskendings en 'n ou grensgeskil met die Transvaal, wat Brittanje kort te vore as deel van dieselfde program geannekseer het, om die Zoeloekoning, Cetshwayo kaMpande, in Desember 1878 'n ultimatum te gee. Die ultimatum het vereis dat Cetshwayo die stelsel beëindig waarvolgens die koning militêre en sosiale diensplig van sy jong manlike onderdane kon opeis, en dat hy praktiese outoriteit aan 'n Britse amptenaar oorhandig. Dit was 'n eis waaraan geen onafhanklike heerser met enige selfrespek sou kon voldoen nie – wat presies is wat Frere in gedagte gehad het.

Op 11 Januarie 1879 het die ultimatum verstryk en het Britse troepe onder Luitenant Generaal Lord Chelmsford Zoeloeland binne gegaan. Drie kolonne Britse troepe het Zoeloeland ingeval. Die veldtog het byna onmiddellik vir die Britte skeefgeloop. Op 22 Januarie is die sentrale kolon, onder Lord Chelmsford se persoonlike bevel, in die Slag van Isandlwana verslaan. In een van die ergste rampe van die Britse koloniale era het meer as 1 300 Britse troepe en hulle swart bondgenote gesterf. In die nasleep van Isandlwana het die Zoeloereserwes 'n aanval op die Britse grenspos by Rorke's Drift geloods wat deur slegs 145 man bewaak is. Na tien ure se hewige gevegte in die Slag van Rorke's Drift is die Zoeloes weggedryf. Elf van die Rorke's Drift verdedigers is die Victoriakruis toegeken.

Na aanvanklike teëspoed het die Britte die oorhand begin kry. Teen die middel van April het versterkings Natal bereik en kon Chelmsford sy magte herorganiseer. Voor hulle finaal sou sukses behaal, sou een van die Britse ongevalle egter skokgolwe deur Europa stuur. Die aangewese opvolger tot die Franse troon, Prins Napoléon Eugène Louis Bonaparte, wat op vrywillige grondslag in die Britse leër gedien het, het op 1 Junie 1879 gesterf toe 'n verkenningsgeselskap deur Zoeloes aangeval is. Dit het 'n einde gebring aan enige gedagtes vir 'n dinastiese restourasie van die Bonapartes tot die Franse troon.

Cetshwayo se hoofstad, Ulundi, is ingeneem en afgebrand op 4 Julie. Alhoewel Cetshwayo van Ulundi ontsnap het, is hy kort daarna op 28 Augustus in die Ngomewoud deur Britse dragonders gevang. Hy is deur Shepstone ingelig dat hy uit die koninkryk verban sou word en dat die nasie in 13 aparte hoofmanskappe onder Britse outoriteit verdeel sou word.

Op 15 September 1879 is Cetshwayo na Kaapstad gestuur waar hy in die Kasteel as krygsgevangene aangehou is tot Februarie 1881 toe hy verplaas is na Oude Molen, 'n plaas op die Kaapse vlakte.^[4]

In 1882 is Cetshwayo toegelaat om na Engeland te reis vir 'n oudiënsie met Koningin Victoria. Daar het hy 'n pleidooi gelewer vir sy terugkeer na Zoeloeland as heerser. Hy was gewild onder die Londense gemeenskap en het 'n gunsteling onder die publiek geword.

Cetshwayo is in geheim na Zoeloeland teruggebring op 10 Januarie 1883. Hy is by Port Durnford deur sir Theophilus Shepstone (wat uit aftrede teruggeroep is vir die aangeleentheid) ontvang. Shepstone het die detail van Cetshwayo se restourasie op 29 Januarie gereël. Hy is nie toegelaat om weer 'n leër te hê om sy nasie te verdedig nie. Die nasie is ook effens verklein aangesien die reëlings bepaal het dat die noorde van Zoeloeland onder die beheer van Zibhebhu kaMaphitha geplaas is.^[3]

Teen 1882 het verskille tussen twee Zoeloefaksies – pro-Cetshwayo uSuthus en drie wedywerende hoofmanne (o.a. UZibhebhu) – uitgebreek in bloedvetes en burgeroorlog. In 1883 het die Britte gepoog om Cetshwayo te herinstalleer om ten minste oor 'n deel van sy vorige gebied te heers, maar die poging het misluk. Hoofman UZibhebhu het 'n opvolgingsoorlog begin – met bystand van berede Boerehuursoldate – en op 22 Julie 1883 het hy Cetshwayo se nuwe kraal in Ulundi aangeval. Cetshwayo is gewond maar het na Nkandlawoud gevlug. Na pleidooie van die Resident Kommissaris, sir Melmoth Osborn, het die koning na Eshowe geskuif waar hy 'n paar maande later oorlede is, oënskynlik van 'n hartaanval, maar moontlik as gevolg van vergiftiging.^[3] Sy liggaam is suid van die woud naby die Nkunzanerivier begrawe. Die oorblyfsels van die wa wat sy lyk na die terrein gedra het is op die graf geplaas en die oorblyfsels daarvan kan by die Ondini Museum naby Ulundi besigtig word.

Cetshwayo het in Februarie 1884 as die laaste koning van 'n onafhanklike Zoeloenasie gesterf. Sy seun Dinuzulu is as troonopvolger op 20 Mei 1884 tot koning verklaar.

• John Laband. Rope of Sand. Jonathan Ball Uitgewers: Suid-Afrika. 1995.
• Donald R Morris. The Washing of the Spears. Jonathan Cape: Suid-Afrika. 1965.
• Ian Knight. The Zulus Osprey Uitgewers: Londen. 1989.

Wikimedia Commons bevat media in verband met Cetshwayo.