อำเภอกุมภวาปี

อำเภอกุมภวาปี
อำเภอ
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Amphoe Kumphawapi
คำขวัญ:  กุมภวาปีเมืองน้ำตาล อุทยานวานร ดอนแก้วพุทธสถาน หนองหานสายธารแห่งชีวิต ธรรมชาติวิจิตรทะเลบัวแดง
แผนที่จังหวัดอุดรธานี เน้นอำเภอกุมภวาปี
พิกัด: 17°6′50″N 103°1′7″E / 17.11389°N 103.01861°E / 17.11389; 103.01861
ประเทศ	ไทย
จังหวัด	อุดรธานี
พื้นที่
• ทั้งหมด	672.6 ตร.กม. (259.7 ตร.ไมล์)
ประชากร  (2565)
• ทั้งหมด	122,299 คน
• ความหนาแน่น	181.83 คน/ตร.กม. (470.9 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	41110, 41370 (เฉพาะตำบลพันดอน ปะโค ผาสุก)
รหัสภูมิศาสตร์	4104
ที่ตั้งที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอกุมภวาปี ถนนศุภอรรถวินิจ ตำบลกุมภวาปี อำเภอกุมภวาปี จังหวัดอุดรธานี 41110
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

กุมภวาปี เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดอุดรธานีทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และเป็นอำเภอขนาดใหญ่ที่มีทั้งถนนมิตรภาพและทางรถไฟสายตะวันออกเฉียงเหนือพาดผ่าน เป็นอำเภอที่เจริญอันดับ 3 รองจาก อำเภอเมืองอุดรธานี และ อำเภอบ้านดุง

คำว่า "กุมภวาปี" ได้ตั้งให้สอดคล้องกับความหมาย ซึ่งคำว่า “กุมภะ” แปลว่า หม้อ “วาปี” แปลว่า หนองหรือบึง จึงรวมกันเป็น "กุมภวาปี" นามนี้ จึงปรากฏหลักฐานตั้งแต่ในรัชกาลที่ 5 เป็นต้นมา

เมืองกุมภวาปีเป็นชุมชนดั้งเดิมที่มีความเป็นมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ และได้พัฒนาการต่อเนื่องจนถึงปัจจุบัน ดังปรากฏหลักฐานทางโบราณสถานและโบราณวัตถุที่มีการสำรวจ พบในท้องที่ต่างๆกระจายอยู่เป็นบริเวณกว้าง บริเวณที่ปรากฏหลักฐานทางโบราณคดีที่สำคัญได้แก่ บริเวณบ้านดอนแก้ว ซึ่งเป็นเกาะกลางหนองหานน้อยกุมภวาปีบริเวณบ้านตูมใต้ บ้านเมืองพรึก บ้านสี่แจ และบ้านกงพาน ซึ่งโบราณวัตถุส่วนใหญ่ จะเป็นเครื่องมือเครื่องใช้ดินเผาและโลหะ จาการศึกษาของนักวิชาการด้านโบราณคดีได้สันนิษฐานไว้ว่า บริเวณแหล่งที่มีการสำรวจพบโบราณวัตถุเหล่านี้มีลักษณะเป็นชุมชนดั้งเดิมแบบล่าสัตว์และทำกสิกรรมตั้งแต่ยุคก่อนประวัติศาสตร์จนถึงยุคประวัติศาสตร์มีขนาดของชุมชนค่อนข้างใหญ่ มีการใช้โลหะ เหล็กและสำริด และมีการติดต่อสัมพันธ์กับชุมชนอื่นๆ ที่ยู่บริเวณใกล้เคียงกันลักษณะพึ่งพาอาศัยและแลกเปลี่ยนปัจจัยสำคัญในการดำรงชีวิต

เมืองกุมภวาปี มีชื่อปรากฏในวรรณกรรมท้องถิ่นอีสานเรื่องผาแดงนางไอ่ ในนาม เมืองเอกชะทีตาหรือทีตานคร อันถือเป็นเวรกรรมที่เป็นต้นเค้าของปรากฏชื่อบ้านนามเมืองที่เกี่ยวข้องในบริเวณหนองหานน้อยและลุ่มน้ำชีตอนบน ความในวรรณกรรมท้องถิ่น เรื่องผาแดงนางไอ่ นั้นกล่าวว่าเมืองทีตานครเป็นเมืองใหญ่ตั้งอยู่ที่ราบลุ่มอันอุดมสมบูรณ์เจ้าผู้ครองเมืองชื่อพญาขอม มีธิดาชื่อว่า ไอ่คำ เมื่อนางไอ่คำเจริญวัยได้มีเจ้าชายจากเมืองผาโพงชื่อ ท้าวผาแดง ได้มาติดพันเกี้ยวพาราสีหวังได้เป็นคู่ครอง

กาลต่อมาพญาขอมได้จัดงานบุญบั้งไฟของเมืองทีตานครนี้ได้ล่วงรู้ไปถึงเมืองบาดาลเขตแดนของพญานาคทำให้ท้าวพังคี โอรสของพญานาคปลอมตัวมาเป็นกระรอกเผือกขึ้นมาเที่ยวชมงานพร้อมกับบริวาร ท้าวพังคีในร่างกระรอกเผือกได้แอบยลโฉมนางไอ่คำทางช่องหน้าต่าง เมื่อนางไอ่คำเห็นเข้าก็ปรารถนาอยากได้กระรอกเผือกไว้เชยชม จึงให้อำมาตย์ตามจับแต่ก็จับไม่ได้ ในที่สุดนายพรานประจำเมืองก็ใช้หน้าไม้ยิงกระรอกเผือกตายแล้วก็ชำแหละเนื้อกระรอกนำมาแบ่งปันประกอบอาหารกิน ด้วยแรงอธิษฐานของพังคีก่อนตายทำให้เนื้อกระรอกเผือกเพิ่มปริมาณขึ้นอย่างมากมายกินกันทั่วเมืองก็ไม่หมดและขอให้คนที่ได้กินเนื้อจงตายตามไปด้วย

เมื่อท้าวพังคีตาย บริวารได้กลับไปบอกพญานาคบิดาของพังคี ทำให้พญานาคโกรธมากจึงสำแดงอิทธิฤทธิ์ทำให้เมืองทีตานครของพญาขอมถล่มจมดินกลายเป็นหนองน้ำขนาดใหญ่ซึ่งก็คือ หนองหานกุมภวาปีในปัจจุบัน ส่วนชาวเมือ��ที่กินเนื้อกระรอกเผือกก็ล้วนตายกันหมดรวมทั้งท้าวผาแดงและนางไอ่คำด้วย ยกเว้นบรรดาแม่หม้ายที่ไม่ได้รับแบ่งเนื้อกระรอกเผือกมากิน ทำให้บ้านเมืองของเขาไม่ถูกทำลายจึงเหลือเป็นเกาะกลางหนองหานที่เรียกกันว่า บ้านดอนแก้ว ในปัจจุบัน

หลังจากที่ปรากฏเรื่องราวของเมืองกุมภวาปีในนิทานพื้นบ้านและในตำนานอุรังคธาตุแล้วได้มีคนผลัดเปลี่ยนกันเข้ามาอยู่อาศัยอย่างไม่ขาดสาย เนื่องจากรอบๆ หนองหานน้อยมีท้องทุ่งที่กว้างใหญ่ มีป่าไม้แน่นหนา กลุ่มคนเหลานั้นจึงพากันสร้างเมืองที่มั่งคั่งในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ศูนย์กลางของชุมชนแห่งนี้มีชื่อว่า บ้านบึงหม้อ

ในสมัยรัชกาลที่ 5 มีการปฏิรูปการปกครองแผ่นดินครั้งสำคัญ บรรดาบ้านเมืองต่างๆ ในหัวเมืองลาวและทางภาคอีสาน ได้มีใบบอกไปกรุงเทพฯเพื่อขอตั้งขึ้นเป็นบ้านเมืองในพระราชอาณาจักรสยามและมีการเปลี่ยนชื่อบ้านนามเมืองให้ไพเราะขึ้น โดยเจ้าหน้าที่ทางราชสำนักจะพิจารณาชื่อจากภูมินามดั้งเดิมแล้วนำมาดัดแปลงชื่อเพื่อให้พระเจ้าอยู่หัวทรงเลือกนามมงคลของบ้านเมือง แล้วจึงมีสารตราตั้งเมืองอนุญาตให้ตั้งเป็นบ้านเมืองที่สำคัญต่อไป บ้านบึงหม้อได้รับการตั้งชื่อนามมงคลจากราชสำนักกรุงเทพฯ ในปี พ.ศ. 2415 ว่า เมืองกุมภวาปี

ในปี พ.ศ. 2440 รัชการที่ 5 โปรดเกล้าฯให้กระทรวงมหาดไทย รวมเมืองกุมภวาปี หนองหาน หนองบัวลำภู และบ้านหมากแข้ง ตั้งขึ้นเป็นจังหวัดอุดรธานี เมืองกุมภวาปี จึงมีฐานะเป็นอำเภอ ขึ้นตรงต่อจังหวัดอุดรธานี โดยมีที่ว่าการอำเภอกุมภวาปี ตั้งอยู่ที่บริเวณโรงเรียนชุมชนบ้านน้ำฆ้อง(โรงเรียนอนุบาลกุมภวาปี-ปัจจุบัน) ตำบลพันดอน ปัจจุบันชาวบ้านนิยมเรียกว่า “เมืองเก่า” และมีพระประสิทธิสรรพกร(บุปผา สีหะไตร) เป็นนายอำเภอคนแรก แบ่งการปกครองออกเป็น 5 ตำบลใหญ่ คือ ตำบลปะโค ตำบลพันดอน ตำบลอุ่มจาน ตำบลตูมใต้ และตำบลแชแล มีกำนันตำบลต่างๆ ตามลำดับดังนี้

• ตำบลปะโค ขุนปะโคคุณากร
• ตำบลพันดอน ขุนพันดอนดิสาร
• ตำบลอุ่มจาน ขุนอินทร์อุ่มจาน
• ตำบลตูมใต้ ขุนตูมคามิน
• ตำบลแชแล ขุนระบิลแชแล

พ.ศ. 2463 ในสมัยรัชกาลที่ 5 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ พระวรฤทธิฤๅไชย จึงปรากฏหลักฐาน และจากการบันทึกการเสด็จการครวจราชการ ของสมเด็จพระบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทยคนแรก ซึ่งได้มาตรวจราชการมณฑลอุดร และมณฑลอีสาน ได้บันทึกเรื่องการเสด็จตรวจราชการและจัดพิมพ์ไว้ เมื่อปีวอก พ.ศ. 2463 มีความตอนหนึ่งว่า “…ข้ามห้วยอ้ายเต้นถึงเขตรเมืองกุมภวาปี เมืองนี้ยกเอาบ้านบึงหม้อ ตั้งขึ้นเปนเมือง เมื่อรัชกาลที่ 5 พระวรฤทธิฤๅไชยผู้ว่าราชการเมืองกุมภวาปี มารับ…” นอกจากนี้สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ยังได้เสด็จไปเที่ยวรอบหนองหาน และได้ทรงบันทึกเป็นเรื่องราวที่เกี่ยวกับหนองหาร (ปัจจุบันเขียน”หนองหาน”) ไว้ว่า “…หนองหารนี้มีชื่อเสียงมาในพงศาวดารเป็นบึงใหญ่กว้างมาก มีชาวบ้านตั้งหาปลาอยู่โดยรอบ ทางเดินรอบหนองหารประมาณสองวัน มีท่าลงหนองที่บ้านเชียงแหว ระยะทางห่างจากเมืองกุมภวาปี 200 เส้น มีเกาะในหนองหาน เรียกกันว่า “เกาะดอนแก้ว” มีหมู่บ้านและวัดบนเกาะนั้นด้วย น้ำหนองหารที่ไหลลงปาวไปตกลำพาชี เมืองกุมภวาปีมีราษฎรอยู่ประมาณ 6,000 คน มีชาวเมืองนครราชสีมา มาตั้งทำมาค้าขายอยู่หลายครัว…”

ต่อมาระหว่าง พ.ศ. 2468-2472 ร.อ.อ.หลวงนิคมพรรณาเขต (เขียน สีหะอำไพ) นายอำเภอคนที่ 9 ได้ย้ายที่ว่าการอำเภอกุมภวาปีจากบ้านน้ำฆ้อง มาตั้งที่บ้านดงเมือง หรือที่ชาวบ้านเรียกว่า “เมืองใหม่” ตำบลตูมใต้ (ตำบลกุมภวาปี ในบัจจุบัน) โดยมีเหตุผล 4 ประการคือ

1. ที่ตั้งเมืองเก่าเป็นที่ลุ่ม ถูกน้ำท่วมในฤดูน้ำหลาก และขาดแคลนน้ำในฤดูแล้ง
2. ที่ตั้งเมืองใหม่ น้ำท่วมไม่ถึง ประกอบกับตั้งอยู่ริมน้ำปาว มีความอุดมสมบูรณ์ตลอดปี
3. ที่ตั้งเมืองใหม่ เป็นศูนย์กลางของทุกตำบล เหมาะแก่การขยายชุมชนใหม่ในอนาคต
4. เพื่อสร้างเมืองใหม่รองรับกับทางรถไฟสายใหม่ ที่แยกจากเส้นทางอุดรธานีผ่านบ้านดงเมือง สู่สกลนครและนครพนม

• วันที่ 29 มีนาคม 2450 โอนพื้นที่ตำบลบ้านจำปี ตำบลนายุง ตำบลสาแล ตำบลเชียงแหว และตำบลบ้านอุ่มจาร อำเภอเมืองหนองหาร ไปขึ้นกับ อำเภอกุมภวาปี^[1]
• วันที่ 4 ตุลาคม 2468 ยุบตำบลนาเพ็ญ ไปรวมขึ้นกับตำบลตูมใต้ และโอนหมู่บ้านท่าลี่ บ้านดอกจันทน์ บ้านนาทัน ของตำบลบัวเงิน อำเภอน้ำพอง จังหวัดขอนแก่น มาขึ้นกับตำบลตูมใต้ อำเภอกุมภวาปี^[2]
• วันที่ 17 กันยายน 2498 จัดตั้งสุขาภิบาลตูมใต้ ในท้องที่บางส่วนของตำบลตูมใต้^[3]
• วันที่ 30 พฤษภาคม 2499 จัดตั้งสุขาภิบาลพันดอน ในท้องที่บางส่วนของตำบลพันดอน^[4]
• วันที่ 17 ธันวาคม 2500 ตั้งตำบลโพธิ์ศรีสำราญ แยกออกจากตำบลปะโค^[5]
• วันที่ 16 ธันวาคม 2501 ตั้งตำบลหนองหญ้าไชย แยกออกจากตำบลนายูง^[6]
• วันที่ 31 มีนาคม 2507 ตั้งตำบลห้วยเกิ้ง แยกออกจากตำบลตูมใต้ และ ตั้งตำบลห้วยสามพาด แยกออกจากตำบลอุ่มจาน และ ตั้งตำบลเสอเพลอ แยกออกจากตำบลพันดอน^[7]
• วันที่ 17 สิงหาคม 2508 จัดตั้งสุขาภิบาลห้วยเกิ้ง ในท้องที่บางส่วนของตำบลห้วยเกิ้ง^[8]
• วันที่ 15 พฤศจิกายน 2509 จัดตั้งสุขาภิบาลโพธิศรีสำราญ ในท้องที่บางส่วนของตำบลโพธิศรีสำราญ^[9]
• วันที่ 25 เมษายน 2510 ตั้งตำบลบ้านโปร่ง แยกออกจากตำบลจำปี และ ตั้งตำบลหนองกุงทับม้า แยกออกจากตำบลหนองหญ้าไซ และ ตั้งตำบลบุ่งแก้ว แยกออกจากตำบลสีออ^[10]
• วันที่ 2511 ได้ตั้ง กิ่งอำเภอศรีธาตุ ขึ้นกับอำเภอกุมภวาปี
• วันที่ 11 มิถุนายน 2511 ตั้งตำบลเวียงคำ แยกออกจากตำบลแชแล^[11]
• วันที่ 29 ตุลาคม 2511 ได้โอนหมู่ 9 (ในขณะนั้น) ของตำบลเวียงคำ อำเภอกุมภวาปี ไปตั้งเป็นหมู่ที่ 10 ตำบลแชแล อำเภอกุมภวาปี^[12]
• วันที่ 24 มิถุนายน 2512 จัดตั้งสุขาภิบาลจำปี ในท้องที่บางส่วนของตำบลจำปี กิ่งอำเภอศรีธาตุ^[13]
• วันที่ 5 สิงหาคม 2512 ตั้งตำบลโนนสะอาด แยกออกจากตำบลโพธิ์ศรีสำราญ^[14]
• วันที่ 20 มกราคม 2513 เปลี่ยนชื่อสุขาภิบาลโพธิศรีสำราญ เป็น สุขาภิบาลโนนสะอาด^[15]
• วันที่ 9 พฤศจิกายน 2514 ตั้งตำบลหนองแสง แยกออกจากตำบลเสอเพลอ ตั้งตำบลนาม่วง แยกออกจากตำบลห้วยสามพาด ตั้งตำบลหัวนาคำ แยกออกจากตำบลนายูง ตั้งตำบลบะยาว แยกออกจากตำบลหนองกุงทับม้า^[16]
• วันที่ 26 ธันวาคม 2515 เปลี่ยนแปลงเขตสุขาภิบาลพันดอน^[17]
• วันที่ 28 มิถุนายน 2516 ยกฐานะเป็น อำเภอศรีธาตุ^[18]
• วันที่ 4 กันยายน 2516 ตั้งตำบลแสงสว่าง แยกออกจากตำบลปะโค^[19]
• วันที่ 22 มกราคม 2517 แยกพื้นที่ตำบลโนนสะอาด ตำบลโพธิ์ศรีสำราญ และตำบลบุ่งแก้ว อำเภอกุมภวาปี ไปตั้งเป็น กิ่งอำเภอโนนสะอาด ขึ้นกับอำเภอกุมภวาปี^[20]
• วันที่ 12 เมษายน 2520 ยกฐานะเป็น อำเภอโนนสะอาด^[21]
• วันที่ 1 มกราคม 2524 แยกพื้นที่ตำบลหนองแสง และตำบลแสงสว่าง อำเภอกุมภวาปี ตั้งเป็น กิ่งอำเภอหนองแสง^[22]
• วันที่ 30 มีนาคม 2525 ตั้งตำบลผาสุก แยกออกจากตำบลพันดอน^[23]
• วันที่ 10 ตุลาคม 2529 ตั้งตำบลท่าลี่ แยกออกจากตำบลสีออ^[24]
• วันที่ 31 ธันวาคม 2530 ยกฐานะเป็น อำเภอหนองแสง^[25]
• วันที่ 15 กันยายน 2532 ตั้งตำบลหนองหว้า แยกออกจากตำบลห้วยเกิ้ง และ ตั้งตำบลกุมภวาปี แยกออกจากตำบลตูมใต้^[26]
• วันที่ 11 มีนาคม 2540 ได้จัดตั้งสถานีขนส่งผู้โดยสารพันดอน อ.กุมภวาปี ^[27]
• วันที่ 25 มิถุนายน 2540 แยกพื้นที่ตำบลนาม่วง ตำบลห้วยสามพาด และตำบลอุ่มจาน อำเภอกุมภวาปี ไปตั้งเป็น กิ่งอำเภอประจักษ์ศิลปาคม ขึ้นกับอำเภอกุมภวาปี^[28]
• วันที่ 25 พฤษภาคม 2542 ยกฐานะจากสุขาภิบาลตูมใต้ สุขาภิบาลพันดอน และสุขาภิบาลห้วยเกิ้ง เป็นเทศบาลตำบลตูมใต้ เทศบาลตำบลพันดอน และเทศบาลตำบลห้วยเกิ้ง ตามลำดับ
• วันที่ 11 กันยายน 2543 เปลี่ยนชื่อเทศบาลตำบลตูมใต้ เป็น เทศบาลตำบลกุมภวาปี^[29]
• วันที่ 30 มิถุนายน 2548 กำหนดเขตตำบลในท้องที่อำเภอกุมภวาปี ตำบลกุมภวาปี ให้มีเขตการปกครองรวม 14 หมู่บ้าน ตำบลพันดอน ให้มีเขตการปกครองรวม 20 หมู่บ้าน ตำบลเวียงคำ ให้มีเขตการปกครองรวม 18 หมู่บ้าน ตำบลผาสุก ให้มีเขตการปกครองรวม 10 หมู่บ้าน ตำบลเชียงแหว ให้มีเขตการปกครองรวม 13 หมู่บ้าน ตำบลตูมใต้ ให้มีเขตการปกครองรวม 9 หมู่บ้าน ตำบลหนองหว้า ให้มีเขตการปกครองรวม 11 หมู่บ้าน ตำบลแชแล ให้มีเขตการปกครองรวม 14 หมู่บ้าน ตำบลห้วยเกิ้ง ให้มีเขตการปกครองรวม 8 หมู่บ้าน ตำบลท่าลี่ ให้มีเขตการปกครองรวม 13 หมู่บ้าน ตำบลเสอเพลอ ให้มีเขตการปกครองรวม 19 หมู่บ้าน ตำบลสีออ ให้มีเขตการปกครองรวม 8 หมู่บ้าน และตำบลปะโค ให้มีเขตการปกครองรวม 17 หมู่บ้าน^[30]
• วันที่ 24 สิงหาคม 2550 ยกฐานะเป็น อำเภอประจักษ์ศิลปาคม^[31]

อำเภอกุมภวาปีแบ่งพื้นที่การปกครองออกเป็น 13 ตำบล 174 หมู่บ้าน

ท้องที่อำเภอกุมภวาปีประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 15 แห่ง ได้แก่

• เทศบาลตำบลกุมภวาปี ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลกุมภวาปี
• เทศบาลตำบลพันดอน ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลพันดอน
• เทศบาลตำบลห้วยเกิ้ง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลห้วยเกิ้งทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลปะโค ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปะโคทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลกงพานพันดอน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลพันดอน (เฉพาะนอกเขตเทศบาลตำบลพันดอน)
• เทศบาลตำบลเวียงคำ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเวียงคำทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลเชียงแหว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเชียงแหวทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลหนองหว้า ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหนองหว้าทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลแชแล ครอบคลุมพื้นที่ตำบลแชแลทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลตูมใต้ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลตูมใต้ทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลเสอเพลอ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเสอเพลอทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลสีออ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสีออทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลผาสุก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลผาสุกทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลท่าลี่ ครอบคลุมพื้นที่ตำบลท่าลี่ทั้งตำบล
• องค์การบริหารส่วนตำบลกุมภวาปี ครอบคลุมพื้นที่ตำบลกุมภวาปี (เฉพาะนอกเขตเทศบาลตำบลกุมภวาปี)

อำเภอกุมภวาปีตั้งอยู่ทางทิศใต้ของจังหวัดอุดรธานี มีพื้นที่ประมาณ 672.6 ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ 412,452.13 ไร่ มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียง ดังต่อไปนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอเมืองอุดรธานีและอำเภอประจักษ์ศิลปาคม
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอกู่แก้วและอำเภอศรีธาตุ
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอท่าคันโท (จังหวัดกาฬสินธุ์) อำเภอกระนวน (จังหวัดขอนแก่น) และอำเภอโนนสะอาด
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอหนองแสง

ลักษณะพื้นที่เป็นที่ราบสลับเนินสูง ๆ ต่ำ ๆ ในพื้นที่เนินจะปลูกพืชไร่ ได้แก่ อ้อย ปอ มันสัมปะหลัง ถั่ว ยางพารา ยูคาลิปตัส ฯลฯ พื้นที่ราบใช้ปลูกข้าว พื้นที่ราบลุ่มใหญ่รอบบริเวณหนองหานกุมภวาปีเป็นเพาะปลูกข้าวหลัก ริมขอบหนองหานเป็นพื้นที่ชุ่มน้ำตลอดปีแต่ใช้เพาะปลูกไม่ได้ บางปีรอบบริวณหนองหานเกิดน้ำท่วมพื้นที่นาต่อกันหลายวันทำให้ต้นข้าวตาย ลำห้วยสาขาของแม่น้ำปาวเป็นแหล่งปลูกข้าวรองลงไป โดยพื้นที่ร้อยละประมาณ 80 ใช้ประโยชน์ในการเพาะปลูกและเกษตรกรรมอื่น ๆ เช่น ปศุสัตว์ บ่อเลี้ยงปลา ฯลฯ ชุมชนตลอดแนวลำน้ำปาวทำการประมงน้ำจืด สภาพป่าพอหลงเหลือ ให้เห็นบ้างแต่อยู่ในอยู่ในสภาพเสื่อมโทรมสภาพป่าเป็นป่าในเขตร้อนแต่ก็ถูกทำลายจนหลงเหลือสภาพป่าน้อยเต็มที แหล่งน้ำที่สำคัญในอำเภอกุมภวาปี มีดังนี้

สภาพอากาศเป็นแบบมรสุม มี 3 ฤดู ได้แก่

• ฤดูฝน ฝนตกชุกในช่วงเดือนกันยายน บางปีเกิดน้ำท่วมในพื้นที่ลุ่ม
• ฤดูหนาว อากาศหนาวเย็นและแห้ง โดยหนาวจัดในเดือนธันวาคม
• ฤดูแล้ง อากาศจะร้อนอบอ้าว ส่งผลให้เกิดการขาดแคลนน้ำซึ่งเป็นปัญหาทั่วไปในภูมิภาคนี้

อำเภอกุมภวาปีมีพื้นที่การเกษตรทั้งสิ้น 312,162 ไร่ และมีครอบครัวเกษตร 15,826 ครอบครัว ผลผลิตทางการเศรษฐกิจที่สำคัญ ได้แก่ ข้าว มันสำปะหลัง อ้อยโรงงาน ปอแก้ว และอื่น ๆ ส่วนในด้านอุตสาหกรรม มีโรงงานน้ำตาลทั้งหมด 3 แห่งดังนี้

1. โรงงานน้ำตาลเกษตรผล ตั้งอยู่ที่เทศบาลตำบลปะโค^[33]
2. โรงงานน้ำตาลกุมภวาปี ตั้งอยู่ที่เทศบาลตำบลกุมภวาปี^[34]
3. โรงงานน้ำตาลเอ็น.อี.อะโกร ตั้งอยู่ที่ตำบลเวียงคำ^[35]

อำเภอกุมภวาปีมีเส้นทางคมนาคมทั้งทางบกและทางรางที่สามารถเดินทางได้สะดวก ทั้งในรูปแบบของการเดินทางของประชาชนและการขนส่งสินค้า

• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2 (ถนนมิตรภาพ) เป็นเส้นทางจากกรุงเทพมหานคร ผ่านจังหวัดในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ได้แก่ จังหวัดนครราชสีมา, จังหวัดขอนแก่น, จังหวัดอุดรธานี และสิ้นสุดที่จังหวัดหนองคาย ระยะทางถึงอำเภอกุมภวาปีประมาณ 549 กิโลเมตร
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2023 (ถนนน้ำฆ้อง-วังสามหมอ) เชื่อมระหว่างอำเภอกุมภวาปี–อำเภอวังสามหมอ โดยปลายทางที่อำเภอวังสามหมอ มีระยะทางประมาณ 60 กิโลเมตร โดยเริ่มต้นจากถนนมิตรภาพจรดถึงถนนพังโคนพัฒนา
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2025 (ถนนห้วยเกิ้ง-กุมภวาปี)
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2316 (ถนนปะโค/ห้วยเกิ้ง-หนองแสง)
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2350 (ถนนกุมภวาปี-หนองหาน)
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 2393 (ถนนกุมภวาปี-หนองกุงทับม้า)

ในอำเภอกุมภวาปีมีสถานีขนส่งผู้โดยสาร 1 แห่ง ได้แก่ สถานีขนส่งผู้โดยสารพันดอน ตั้งอยู่ที่ถนนมิตรภาพในตำบลพันดอน

• สถานีรถไฟกุมภวาปี ตั้งอยู่ที่ตำบลพันดอน มีขบวนรถที่ผ่านต่อไปยังจังหวัดหนองคายให้บริการทุกวัน อาทิเช่น สายกรุงเทพ–หนองคาย, กรุงเทพ–อุดรธานี, นครราชสีมา–หนองคาย, นครราชสีมา–อุดรธานี และในช่วงเทศกาล อาทิ สงกรานต์และปีใหม่ จะมีการเปิดเดินขบวนรถสายกรุงเทพ–อุดรธานีเพิ่มเติม
• สถานีรถไฟห้วยเกิ้ง ตั้งอยู่ที่ ตำบลห้วยเกิ้ง อำเภอกุมภวาปี จังหวัดอุดรธานี

โรงเรียนสังกัดสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษาประถมศึกษาอุดรธานี เขต 2

สถาบันอุดมศึกษา

• มหาวิทยาลัยร��มคำแหง สาขาวิทยบริการเฉลิมพระเกียรติจังหวัดอุดรธานี
• มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช ศูนย์วิทยพัฒนาจังหวัดอุดรธานี

สถานศึกษาระดับอาชีวศึกษา

• วิทยาลัยการอาชีพกุมภวาปี
• วิทยาลัยเทคโนอีสานเหนือ 2 กุมภวาปี

โรงเรียนสังกัดสำนักงานเขตพื้นที่การศึกษามัธยมศึกษาเขต 20

• โรงเรียนกุมภวาปี ตำบลกุมภวาปี
• โรงเรียนกุมภวาปีพิทยาสรรค์ ตำบลพันดอน
• โรงเรียนสีออศิลปศาสตร์ ตำบลท่าลี่
• โรงเรียนเสอเพลอพิทยาคม ตำบลเสอเพลอ
• โรงเรียนหนองแดงวิทยาคม ตำบลสีออ
• โรงเรียนห้วยเกิ้งพิทยาคาร บ้านโนนวัฒนา

โรงเรียนสังกัดองค์การบริหารส่วนจังหวัดอุดรธานี

• โรงเรียนแชแลพิทยานุสรณ์ ตำบลแชแล
• โรงเรียนพันดอนวิทยา ตำบลพันดอน

สังกัดเอกชน

• โรงเรียนมหาไถ่ศึกษา ตำบลกุมภวาปี
• โรงเรียนเทพปัญญา ตำบลกุมภวาปี
• โรงเรียนมัธยมน้ำตาลอนุสรณ์ ตำบลกุมภวาปี
• โรงเรียนเทคโนโลยีอีสานเหนือ 2 ตำบลตูมใต้

อำเภอกุมภวาปีมีประเพณีท้องถิ่นที่สำคัญ ดังนี้

• งานประเพณีแข่งเรือยาว ชิงถ้วยพระราชทาน สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี จัดแข่งขันในช่วงหลังออกพรรษาของทุกปีที่ลำน้ำปาว บริเวณท่าน้ำศาลเจ้าปู่ย่า ตำบลกุมภวาปี
• ประเพณีสรงน้ำพระมหาธาตุเจดีย์บ้านดอนแก้ว จัดขึ้นที่วัดมหาธาตุเจดีย์ บ้านดอนแก้ว ตำบลกุมภวาปี
• งานสงกรานต์วัดจอมศรี บ้านน้ำฆ้อง จัดขึ้นที่วัดจอมศรี บ้านน้ำฆ้อง หมู่ที่ 15 ตำบลพันดอน
• งานบุญบั้งไฟแสน จัดขึ้นในวันที่ 28-29 พฤษภาคมของทุกปี ที่สวนธรรมชาติเทศบาลตำบลกุมภวาปีและวัดศรีนคราราม
• ประเพณีลอยกระทง จัดขึ้นในวันที่ 3 พฤศจิกายนของทุกปี ที่ลำน้ำปาว เทศบาลตำบลกุมภวาปี

• จังหวัดอุดรธานี
• โรงเรียนบ้านสีออสว่างราษฎ์สามัคคี
• เทศบาลตำบลกุมภวาปี

• เว็บไซต์ของชาวอำเภอกุมภวาปี เก็บถาวร 2019-07-26 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• เว็บไซต์ประวัติอำเภอกุมภวาปี
• เว็บไซต์เกี่ยวกับวัฒนธรรมอำเภอกุมภวาปี เก็บถาวร 2021-04-15 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน