Stefan Nemanja

Stefan Nemanja je bio četvrti i najmlađi sin srpskog vlastelina Zavide koji je bio u rodbinskim vezama sa dinastijama koje su u to doba vladale Raškom (sa Vukanovićima po muškoj liniji) i Dukljom (sa Vojislavljevićima po ženskoj liniji)^[9]. O Zavidinom životu i tim rodbinskim vezama nema mnogo pouzdanih podataka, ali se na osnovu Nemanjinog žitija može zaključiti da se on zbog sukoba sa rođacima i borbe oko vlasti u Raškoj sklonio u kraljevinu Zetu.^[2] Neki izvori kao Nemanjinog oca navode Uroša.^[3]

Osim Nemanje, Zavida je imao još dece:

• Tihomira, vladao kao veliki župan Raške (1163.^[10]-(1166) 1168), živeo (? - 1169.^[10]).
• Stracimira, vladao oblastima oko Zapadne Morave (1163-(1166) 1168, 1169-?), živeo (?-posle 25.12. 1189.^[11])
• Miroslava, vladao Zahumljem (1163-(1166) 1168, 1169-?), živeo (?-1196. ili 1199.^[11])
• Ćerku nepoznatog imena, udatu za Kulina, bana Bosne^[12]

Nemanja je verovatno rođen 1113. godine u Ribnici na Morači (današnja Podgorica)^[6], u progonstvu njegovog oca Zavide tokom previranja u Raškoj. Kršten je u rimokatoličkoj crkvi, po latinskom obredu, koji je bio preovlađujući u tadašnjoj Duklji^[2], a tu se i oženio sa plemkinjom Anom, između 1130. i 1135.godine, sa kojom je imao petoro dece^[11]:

• Vukana, kralja Zete (1199-1208) i velikog župana Raške (1202-1204), živeo (?- 1208.)
• Stefana, velikog župana Raške (1196-1217) i kralja Raške (1217-1228), živeo (?-1228.)
• Rastka, prvog srpskog arhiepiskopa (1219-1233), živeo (1169.-1236.)
• Jefimiju, udatu za Manojla Anđela Duku (1230-1237, umro 1241), solunskog cara
• Ćerku nepoznatog imena, udatu za Tiča, upravnika Skoplja

Neki veruju da se po povratku u Rašku, Nemanja u tridesetoj godini krstio po drugi put u episkopalnoj crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu (tadašnjoj prestonici Raške), po grčkom obredu^[13]. Pretpostavlja se da se Zavida sa porodicom vratio u Rašku na poziv velikog župana Uroša II (1146-1162) i tom prilikom su mu najverovatnije vraćeni njegovi posedi^[6], što se tumači^[6] kao Urošev pokušaj da obezbedi sebi leđa za napad na Vizantiju koji je izveo 1149.godine. Ne zna se kada se to tačno desilo, ali je izvesno da je bilo posle svrgavanja zetskog kralja Đorđa (1113-1116 i 1125-1135)^[6].

Po dolasku u Rašku Nemanja je kao lokalni župan (udeoni knez) dobio na upravu župe Toplicu, Ibar, Rasinu i Reku^[2] odnosno oblasti oko Toplice, Ibra i Rasine i Suve Reke^[6].

Prilikom pripreme rata sa Mađarima 1162. godine, vizantijski car Manojlo I Komnin (1143-1180) pozvao je Nemanju u svoj logor u Nišu.^[14] Tom prilikom car mu je dodelio titulu carskog sana i na upravu župu Dubočicu oko današnjeg Leskovca čime je Nemanja postao direktni carev vazal^[9]. Neki pretpostavljaju da je Nemanja izabran zato što je bio najmlađi od četiri brata, pa samim tim sa najmanje legitimiteta da se uključi u borbu za položaj velikog župana^[15], ali i zbog toga što je vladao oblastima koje su se naslanjale na pravcu Via Militaris koji je išao Moravskom dolinom, strateški bitnim Vizantincima u borbi sa Mađarima. Romeji i Mađari su tokom prve polovine XII veka često vodili borbe u kojima su Raški župani bili tradicionalni saveznici Mađarske. Manojlo je preko Nemanje pokušao da stekne saveznika u Raškoj, i da sebi obezbedi zaleđe^[15].

Tokom pohoda protiv kraljevine Mađarske iste godine, Manojlo uz Nemanjinu pomoć svrgava Uroša II i umesto njega za novog velikog župana postavlja Desu (1162-1163)^[9][10], koji se obavezao da vrati oblast Dendru koju mu je car 1155. godine dao na upravu^[9][10].

Oko 1164. godine Manojlo je u Nišu ponovo krenuo da prikuplja vojsku za napad na Mađarsku. Nemanja se nalazio na čelu vazalnih odreda, u pohodima vizantijske vojske protiv kraljevine Mađarske tokom 1163. i 1164. godine, kada su zauzeti Zemun i veći broj gradova na obali Jadranskog mora.^[6] No, veliki župan Desa se nije odazvao sa predviđenim vazalnim trupama, već je stupio u pregovore sa Mađarima i Mlečanima. Manojlo je napao Desu, zarobio ga i svrgnuo sa vlasti, a za novog velikog župana je postavio Tihomira^[9][10](1163-(1166) 1168), najstarijeg Nemanjinog brata.

Oko 1166. godine se dogodila velika promena u Raškoj. Raški vladari Desa i Uroš nestaju sa scene, a četiri brata (Tihomir, Stracimir, Miroslav i Stefan, sinovi vlastelina Zavide), preuzimaju vlast.^[16] Stara dinastija je zamenjena novom, isprva na čelu sa Tihomirom. Novu porodicu je verovatno instalirao romejski car Manojlo I Komnin.^[16]

Novi vizantijski pohod na Ugarsku usledio je 1166.godine, a u sastavu trupa kojima je komandovao Andronik Kontostefan bili su i vazalni odredi konjice koje je poslao Tihomir. Ti odredi su učestvovali u vizantijskoj pobedi kod Sirmijuma (Sremska Mitrovica) koja je odlučila ishod rata^[6]. Najstariji brat Tihomir bio je veliki župan do 1168. godine, kada ga je svrgao mlađi brat Stefan Nemanja.^[16]

Neposredno posle dobijanja Dubočice, Nemanja počinje sa gradnjom manastira u Kuršumliji i manastira u Toplici.^[2] U Nemanjinim žitijama gradnja ovih manastira se navodi kao razlog za nezadovoljstvo njegove braće, no, pravi razlog nezadovoljstva Nemanjine braće je najverovatnije bila Nemanjina pretenzija da se uz pomoć Vizantije i crkve dokopa titule velikog župana^[10].

Župan Nemanja je pokušao da se uz podršku dela plemstva domogne titule velikog župana optužujući Tihomira da vodi vizantofilsku politiku. Na velikom skupu raške vlastele koji je sazvan tim povodom, Nemanja je sa delom onih koji su ga podržali zarobljen i zatvoren u pećini kraj Rasa. Nemanjina žitija navode da se izbavio iz tamnice tako što je obećao svetom Đorđu da će podići manastir u njegovu slavu na brdu pored tamnice, ako ga oslobodi. Navodno mu je svetac pomogao, nakon čega je Nemanja u znak zahvalnosti podigao manastir Đurđevi Stupovi.^[9][10]

Vrlo verovatno se iza "čuda" Nemanjinog bekstva i preuzimanja vlasti krije vizantijska pomoć.^[17] Negde između 1165. i 1168. godine Nemanja je, kao najmlađi brat, zbacio starijeg brata Tihomira, preuzeo vlast, proglasio se velikim županom, i prognao braću Tihomira, Stracimira i Miroslava iz zemlje^[6]. Druga dva brata su verovatno proterana zbog pružanja podrške Tihomiru.^[17] Oko datiranja njegovog dolaska na vlast postoje neslaganja, pa jedni smeštaju Nemanjinu pobunu na saboru u 1165. godinu, a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1166. godinu^[6][9], dok drugi Nemanjino oslobođenje i dolazak na vlast u 1168. godinu.^[10] John Fine Nemanjino zbacivanje Tihomira i uspon na tron datira između 1167. i 1168. godine.

Nemanja, preuzevši svu vlast nad Raškom nakon izgona braće, postao je veoma moćna figura, verovatno više no što je Manuel želeo. Nakon toga, Manuel daje podršku Tihomiru i braći, koji su izbegli u Vizantiju, i stavlja im na raspolaganje vojsku.^[18] Žitija navode da je protiv Nemanje poslana velika najamnička vojska u kojoj je pored Grka bilo Franaka i Turaka^[19]. presumably Do bitke je došlo 1169. kod Pantina, nedaleko od Zvečana i u njoj su Nemanjine snage uspele da potisnu protivnike u Sitnicu, u kojoj su se mnogi podavili^[2][19] uključujući i Tihomira.^[9][10]

Nakon poraza, braća Stracimir i Miroslav su priznali Nemanju za velikog župana i svog sizerena, a on im je, po svoj prilici, vratio posede na upravu.^[18]

Nemanja je po preuzimanju vlasti oko 1070. godine udario na kneza Zete Radoslava i tom prilikom pripojio deo današnje Crne Gore i Neretvljansku oblast^[10].

Glavni članci: Sabor protiv bogumila u Raškoj i Progoni bogumila u Raškoj

Radi daljeg učvršćenja vlasti, Nemanja se obračunava sa oponentima u Raškoj. Među Srbima, i drugim balkanskim Slovenima, je bilo veoma rasprostranjeno hrišćansko učenje nazvano bogumilstvo. Glavna politička tendencija bogomilstva je bila otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti.^[20] Govorili su da su svi ljudi braća, odbacujući crkvenu jerarhiju u ime "evanđeoskog ravenstva".^[21] Bogumilima je prilazilo zavisno stanovništo, kome su dažbine teško padale. Učenje bogumila je u Raškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica.^[6]

Nemanja saziva Sabor protiv bogumila u Raškoj oko 1170. godine^[22], kojim započinju surovi verski progoni^[6], koji najviše pogađaju bogumile i pristalice stare vere. Tada je u Rasu stolovao grčki episkop, saradnik Stefana Nemanje u progonjenju bogumila.^[23] Iako je deo vlastele na saboru otvoreno stao na stranu bogumila i usprotivio se bilo kakvoj akciji protiv njih, Nemanja je, ipak, uz pomoć raškog episkopa Jeftimija, preokrenuo tok sabora u svoju korist, nakon čega preduzima velike kaznene ekspedicije po Raškoj. O tome svedoči i Nemanjino žitije:

...jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje a domove njihove i sve imanje sakupi, razda prokaženim i ubogim... Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina božjeg.

– Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“

Oni koji nisu prihvatili službeno hrišćanstvo su proglašeni jereticima i kažnjavani telesnim kaznama, spaljivanjem na lomači, sečenjem jezika, žigosanjem po licu, progonom iz zemlje, oduzimanjem imanja i drugim drakonskim merama.^[6] U ovim pogromima su spaljene i slovenske apokrifne knjige, koje su predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole^[6][21][24] Nemanjini progoni su bili toliko žestoki da su „dobrili obrise građanskoga rata“^[6], u kome su stradali i pojedini gradovi, uključujući Soko Grad u kanjonu Moravice, koji je bio jedno od uporišta bogumila.^[25] Mnogi verski prognanici tada beže u susedne zemlje, a posebno u Bosnu, gde nalaze utočište pod okriljem Crkve bosanske i „dobrog bana Kulina“, koji ih prima kao dobre hrišćane.^[15]

...i svečasnu veru Hristovu ustanovi da se jasno i velelepno slavi i klanja presvetoj i životvorećoj Trojici … iskorenivši jeretičku i mnogobožačku prevaru po celom svome otačastvu, tako da svi budu hrišćani … I niko se ne nađe da se protivi njegovoj blagočestivoj zapovesti; pa ako se ko i ne sa ljubavlju obraćaše, no ipak od straha prema onome ko je zapovedio, ne zaostajaše. I tako se… svi sabraše u svetu sabornu i apostolsku crkvu, pošto njegova dobra vera beše u sprezi sa vlašću.^[26]

– Domentijan, „Žitije svetog Simeona“

1171. godine Manojlo Komnin dolazi u sukob sa Mletačkom republikom, nakon čega se i kraljevina Mađarska i Sveto rimsko carstvo uključuju u borbu protiv Vizantije.^[15] 1172. godine Nemanja koristi priliku i otpočinje sa udarima ka Kotoru, istovremeno ometaući saobraćaj kroz moravsku dolinu^[6]. Međutim, iste godine umire kralj Mađarske Ištvan III (1162-1172), a na njegovo mesto 1173. godine dolazi Manojlov favorit Bela III (1173-1196)^[6]. Neposredno nakon toga, mletačka vojska tokom zime na ostrvu Hios biva desetkovana epidemijom^[6]. Manojlo koristi trenutak i na čelu vojske kreće u Rašku, a Nemanja pred njim beži u planine.

Sukob se na kraju okončava Nemanjinom predajom caru. Evstatije Solunski piše da se Nemanja predao pritisnut "nešto strahom a još više ranama".^[23] Prema žitiju, Nemanja je jednog dana gologlav, bosonog, sa iscepanom odećom, konopcem oko vrata i mačem na rukama ušao u vizantijski logor i otišao pred cara, nudeći mu svoj mač da radi sa njim šta mu je volja. Nemanja je kao zatočenik odveden u Carigradu kroz koji je proveden u Manojlovoj trijumfalnoj povorci^[2]. Tokom boravka u Carigradu, živeo je u manastiru Bogorodice Evergetide u čiju je slavu po povratku u Rašku podigao manastir Bogorodice Dobrotvorke, poznatiji kao Studenica.^[2].

Vizantijski car Manojlo je nakon obnavljanja vazalske obaveze, vratio Nemanju na položaju velikog župana. Takođe je potvrdio udeone oblasti - Stracimiru oko Zapadne Morave i Miroslavu Zahumlje. Po povratku u Rašku, Nemanja se okrenuo učvršćivanju centralne vlasti. Tihomirovog sina i legitimnog Zavidinog naslednika Prvoslava primorao je da se odrekne vladarskih pretenzija u njegovu korist.

U skladu sa svojim vazalnim obavezama, Nemanja je redovno slao pomoćne odrede u vizantijske vojne pohode. Tako su se i srpske snage našle u sastavu vizantijske vojske koju su trupe Ikonionskog sultanata do nogu potukle u bici kod Miriokefalona 17. septembra 1176. godine u klancima Male Azije^[27]. Nemanjinoj pro-vizantijskoj politici su se suprotstavljali bogumili, koji su odbijali vojnu obavezu i odlazak u vizantijske ratove. Učenje bogumila je prihvatio veliki deo naroda, vojske i vlastele.^[6]

24. septembra 1180. godine umire car Manojlo I Komnin, nakon čega vizantiju zahvataju unutrašnja previranja, u kojima se za par godina smenjuje nekoliko vladara. Mnoge vazalne države u regionu, među kojima i Raška, tada se okreću od slabe Vizantije prema Rimu.^[28] Nemanja je održavao prijateljske crkveno-političke odnose sa Rimom, primajući papske legate i razmenjujući pisma sa budućim papom Inoćentijem III.^[29] Primao je papine izaslanike i pismima je iznova uveravao papu u svoju privrženost.^[29] Njegov brat Vukan je takođe bio blisko vezan za katoličkom crkvom.^[29] Tu orjentaciju je kasnije neko vreme sledio i Nemanjin sin Stefan Prvovenčani, koji od pape Honorija III dobija kraljevsku krunu.

Mađarski kralj Bela III kreće u pohod protiv Vizantije i tokom 1180. i 1181. godine osvaja Dalmaciju. Koristeći se slabošću Vizantije (u Carigradu je došlo do prevrata 1182. godine), Nemanja mu se pridružuje 1183. godine, te zajedno udaraju na vizantijske posede u moravskoj dolinii istočno od nje. Tokom ovog pohoda zauzeti su Beograd, Braničevo, Ravno (današnja Ćuprija) i Niš, a združene snage su prodrle čak do Sredeca (današnja Sofija)^[10][15].

Rastavši se sa ugarskim kraljem, Nemanja je nastavio osvajanja, pustošeći mnoge gradove. Prvo je na red došao Pernik, pa Stobi, Zemun, Velbužd, Žitomitski, Skoplje, Leški u Donjem Pologu i Gradac...^[23]

...”i grad Prizren, i grad slavni Niš, i grad Svrljig, i grad Ravni, i grad Kozli. Te gradove poruši i do kraja temelja ih iskoreni, jer ne osta kamen na kamenu koji se ne poruši. I ne podigoše se ni do danas.”

– Stefan Nemanjić, Žitije Stefana Nemanje

Nakon ovih osvajanja, Nemanja je proširio svoju vlast na Kosovo probivši se do Vranja i Lipljana^[6].

Posle proširenja ka jugu, Nemanja je sa vojskom udario na Duklju koja je bila pod Vizantijom,^[9][15] i tamošnjeg kneza Mihaila III Vojislava (1162-1186), iz vladarske dinastije Vojislavljevića, u to vreme vizantijskog štićenika.^[15] Uz razaranja, zauzeo je gradove Skadar, Svač, Ulcinj, Bar, Drivast, Risan i druge:^[2][15]

Povrati Dioklitiju i Dalmaciju, otačastvo i rođenje svoje, pravu dedovinu svoju, koju je nasiljem držao grčki narod, i gradove u njoj, sazidane od ruku njihovih, tako da se prozvala grčka oblast... A Kotor ostavi, utvrdi ga i prenese svoj dvor u nj, koji je i do danas. Ostale gradove poobara, i poruši, i pretvori slavu njihovu u pustoš, istrebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovo u toj oblasti. Narod svoj u njima nepovređen ostavi da služi državi njegovoj, sa strahom, i sa urečenim dankom od Svetoga

– Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“

Poslednje govori da gradovi nisu bili u potpunosti srušeni, ali da je u njima njegov narod plaćao visok porez.

...gradove sazidane od njih razruši i izmeni slavu njihovu u sliku pustoši, i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj...

– Domentijan, „Žitije svetog Simeona“

Nemanja je osvojio čitavu Duklju, pa se oko 1186. godine se pominje kao vladar u Kotoru, u kome je podigao svoj dvorac.^[6] Nemanja je tamošnjem stanovništvu nametnuo visok danak, koji je bilo teško plaćati jer su polja bila opustošena.^[23]

Istovremeno sa Nemanjinim pohodima, njegova braća Stracimir i Miroslav su 1184. godine otpočeli sa napadima na posede Dubrovačke republike^[6]. Prvo je Stracimir sa flotom pokušao da zauzme Korčulu, ali je pretrpeo poraz u kome mu je flota spaljena, a on sam se jedva spasao^[6]. Iste godine, Miroslav je napao Dubrovnik sa 13 brodova, ali 18. avgusta biva potučen nedaleko od Poljica kod ostrvceta Koločepa^[15].

Naredne 1185. godine Nemanja i Miroslav ponovo opsedaju Dubrovnik iz zaleđa, ali se posle sedam dana bombardovanja grada pomoću opsadnih sprava navodno povlače.^[6] Kasnije dubrovačke hronike, pisane više od trista godina potom, kažu da opsada nije uspela. Međutim, crkven dokument iz 1250-ih u vezi spora Dubrovnik-Bar o nadležnosti, navode da su izgubljeni neki dokumenti jer je Nemanja zauzeo Dubrovnik. Nemanja je navodno opustošio deo grada, uključujući arhive, gde su uništeni određeni materijali koji ne idu u prilog zahtevima Barske nadbiskupije.^[30]

Do jeseni 1186, Nemanja je odustao od ideje osvajanja Dubrovnika. Izgleda da su Normani Dubrovniku pružili pomoć, obzirom da je te godine dospeo njihovu kontrolu Normana. 27. septembra 1186. godine je zaključen mir između između Raške i grada Dubrovnika "u zemljama kralja Vilijama", normanskog vladara Sicilije.^[30] S raške strane, mir je zaključen u ime Nemanje, Miroslava i Stracimira. Odredbe mira davale su Dubrovčanima pravo slobodne trgovine, ispaše i iskorišćavanja šuma u Nemanjinim zemljama, dok je stanovnicima Raške (uključujući Hum i Duklju) omogućen slobodan promet u gradu^[15].

1187. godine je pokrenut treći krstaški rat, kao reakcija na Saladinovo osvajanje Jerusalima. Krstaši, predvođeni svetim rimskim carem Fridrihom Barbarosom, prolazili su rimskim vojnim putem kroz Srbiju. Nemanja je poslao izaslanike u Nirnberg koji su Barbarosi obećali bezbedan prolazak i snabdevanje kroz Rašku.^[15] Takođe je ugovoren susret Nemanje i Barbarose, do koga je došlo je 27. jula 1189. godine u Nišu^[6][15]. Nemanja je ponudio Fridrihu 20.000 vojnika spremnih na rat sa Vizantijom i stupanje Raške u vazalne odnose sa Svetim rimskim carstvom, a zauzvrat je tražio da mu se priznaju sva dotadašnja i buduća osvajanja. Međutim, Fridrih nije prihvatio ove ponude, tako da nije došlo do stvaranja saveza^[15].

Krstaška vojska je iz Niša nastavila niz Via Militaris ka Serdici i Hadrijanopolju, a iza nje je išao Nemanja sa svojim trupama osvajajući Vizantijske oblasti^[15]. Fridrihove snage novembra 1189. godine posle opsade zauzimaju Hadrijanopolj i otpočinju sa pripremama za udar na Konstantinopolj. Fridrih pokreće svoju flotu (na čelu sa njegovim sinom Henrikom VI) ka Carigradu sa ciljem izvođenja pomorske blokade vizantijske prestonice^[6]. Međutim, ove akcije bivaju prekinute 14. februara 1190. godine^[15] kada dolazi do zaključenja mirovnog ugovora po kome su krstaši prebačeni u Malu Aziju da nastave svoj pohod ka Jerusalimu.

Glavni članak: Bitka na Moravi (1190)

Oslobođen opasnosti od krstaškog napada, romejski vladar Isak II pokreće trupe prvo ka prostoru današnje Bugarske, a potom i ka Nemanji koji je u međuvremenu osvojio Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Stobi^[6] i Skoplje^[15]. Vizantijska vojska je nadirala sa juga i Nemanja se pred njom povlačio, da bi negde na Južnoj Moravi (u jesen 1190.^[10][27] ili početkom 1191. godine^[6][15]) došlo do bitke u kojoj je vizantijska vojska odnela pobedu. Nemanja se povukao, Vizantinci su opustošili taj deo Raške, a stradao je i jedan Nemanjin dvorac, najverovatnije nedaleko od današnje Kuršumlije^[15]. Nakon ovoga je zaključen mir prema kome je^[15][27]:

• Nemanja morao da vrati Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Stobi, Skoplje, Niš, Ravno i kontrolu nad rimskim vojnim putem;
• Nemanji su priznata ranija osvajanja (Kosovo sa Lipljanom, Metohija do Prizrena)
• Nemanju nasleđuje njegov srednji sin Stefan, koji dobija titulu sevastokratora i Isakovu bratanicu Jevdokiju za ženu, a ne najstariji Vukan.

Vizantija je priznala nezavisnost Raške 1190. godine.^[31] Romejsko-srpski odnosi su ostali prijateljski nakon sporazuma iz 1190. godine.

Poslednji rat Nemanja je vodio 1192. ili 1193. godine kada su Mađari napali Rašku. Detalji ovog sukoba nisu poznati, ali je izvesno da su Vizantinci sa nekoliko odreda potpomogli srpsku odbranu i da se ceo sukob okončao bez nekih teritorijalnih promena, nakon pritiska koji je na kralja Mađarske Belu III izvršio papa Selestin III (1191 - 1198), na insistiranje Isaka II^[27].

Stefan Nemanja povukao sa sa vlasti na velikom državnom saboru 25. marta 1196. godine^[9] na koji je pozvao:

...ženu svoju, i sinove svoje, i arhijereja svojega po imenu Kalinika, i starešine, i knezove zemlje svoje koji upravljahu, vojvode, vojnike...

– Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“

Izvori ne navode razloge za Nemanjinu abdikciju. Povlačenje je usledilo neposredno nakon sukcesije vizantijskog cara Aleksija III 1195. godine, oca Stefanove žene. Vlast je predao srednjem sinu Stefanu Nemanjiću, koji postaje veliki župan Raške. Najstarijem sinu Vukanu je ostavio na upravu Duklju, Travuniju, Hvosno i Toplicu.^[9]

Nemanja se posle sabora i povlačenja sa vlasti zamonašio sa suprugom Anom u crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu. Tom prilikom su uzeli monaška imena Simeon i Anastasija. Prvu godinu svog monaškog života Simeon je proveo u manastiru Studenici da bi se u jesen 1197. godine pridružio svom najmlađem sinu monahu Savi na Svetoj Gori. Tamo je, zajedno sa sinom Savom, oživeo zapusteli manastira Hilandara 1198. godine.^[5]

...koji će služiti za primanje ljudi od srpskoga naroda...

– Osnivačka hrisovulja manastira Hilandar

U Hilandaru je 3. februara 1199.^[9] ili 1200. godine^[32] umro u dubokoj starosti. Prema hrišćanskom predanju, u trenutku njegove smrti prostoriju je obasjala svetlost. Sledeće godine ga je Svetogorski sabor kanonizovao kao svetog Simeona Mirotočivog, jer su njegove mošti točile miro. Njegove mošti su 1208. godine prenesene u njegovu zadužbinu Studenicu u kojoj se i danas nalaze.

Glavni članci: Nacionalni mit i Kult ličnosti

Kult Nemanje, koji su razvili njegovi sinovi Stefan i Sava, pokazao se veoma korisnim njegovim naslednicima na vlasti, Nemanjićima.^[33] Oni su negovali Nemanjin kult pominjući ga uvek tako, kao da pre njega ničega nije bilo; u srpskim rodoslovima Nemanja stoji svagda prvi u nizu vladara.^[34]

Crkva je podržavala vladajuću dinastiju Nemanjića i kanonizovala Nemanju za sveca. Crkva je prikazivala Nemanju kao osnivača Srbije, usled čega je prethodna istorija potisnuta u zaborav. Sveti Ćirilo i Metodije, slovenski apostoli i donosioci pismenosti, gotovo su zaboravljeni u Srbiji, iako su veoma popularni narodni sveci u Makedoniji i Bugarskoj. Oni se retko pominju u pisanim delima i tek neznatno pojavljuju na crkvenim freskama.^[33]

Srpska pravoslavna crkva slavi Stefana Nemanju kao svetog Simeona Mirotočivog 26. februara po gregorijanskom, odnosno 13. februara po julijanskom kalendaru.

• Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“ (dostupno na Rastku i na Wordpress-u)
• Domentijan, „Žitije svetog Simeona“
• Sava Nemanjić, Žitije Stefana Nemanje
• Nemanjina povelja manastiru Hilandar
• Dela Jovana Kinama, Nikite Honijata, Konstantina Manasija i Evstatija Solunskog.

• Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjevekovnoj Srbiji“, Sremski Karlovci 1920.
• Konstantin Jireček, "Istorije Srba", Prva sveska, Beograd. 1922.
• Stanoje Stanojević, „Istorija srpskoga naroda“, Beograd 1926. ISBN 86-81459-06-6
• Aleksandar Deroko, „Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjevekovnoj Srbiji“, Beograd 1985
• Željko Fajfrić, „Sveta loza Stefana Nemanje“, Šid 1998. (internet izdanje: www.rastko.rs Arhivirano 2009-03-05 na Wayback Machine-u)
• Andrija Veselinović, Radoš Ljušić, „Srpske dinastije“, Novi Sad 2001. ISBN 86-83639-01-0
• Pavle Popović, „Godina smrti Nemanjine“
• John Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, The University of Michigan Press, 2009. (internet izdanje: University of Michigan)

• Vladimir Ćorović: Stevan Nemanja Arhivirano 2013-11-02 na Wayback Machine-u (na Projektu Rastko)
• Željko Fajfrić: Sveta loza Stefana Nemanje Arhivirano 2009-03-05 na Wayback Machine-u (na Projektu Rastko)
• Четири портрета Стефана Немање
• Dr Radoslav Rotković: ZETA U DRŽAVI NEMANJIĆA (1186 -1356)