Pravoslavna crkva

Pravoslavna crkva je jedinstvena kanonska zajednica pomesnih crkava koje ispovedaju pravoslavlje.

Pravoslavna crkva se sastoji iz pomjesnih crkava — autokefalnih i autonomnih.

Autokefalna crkva je samostalna pomjesna crkva, administrativno i kanonski potpuno nezavisna od drugih pomjesnih crkava. Autonomna crkva je zavisna pomjesna crkva, ima teritorijalnu i administrativnu nezavisnost, ali se nalazi u sastavu neke autokefalne crkve.

Sve one se nalaze u jedinstvenom kanonskom zajedništvu.

Od 2005, prava autonomne crkve je dobila i Pravoslavna ohridska arhiepiskopija.

Glavni članak: Carigradska patrijaršija

Vizantion je u početku bio episkopija potčinjena prestolu Herakleje, u Trakiji. Osnivač i prvi episkop bio je Sveti apostol Andrej Prvozvani. Kada je Bizant blagodareći caru Konstantinu (306—331), postao prestonica carstva, i drugi Rim, stekao je veliku crkvenu i političku važnost.

Jurisdikciju carigradskog patrijarha odredili su vaseljenski sabori: Carigradski (381), Trećim kanonom, daje mu prvenstvo časti, posle Rima; Halkidonski (451), Dvadeset osmim kanonom, dodaje mu eparhije Trakije, Male Azije i Ponta.

U 11. veku pod njegovom jurisdikcijom nalaze se ne samo Grci Vizantijskog carstva nego i hrišćani Severne Afrike, Južne Italije i Sicilije, Male Azije, Balkanskog poluostrva, Rusije i Rumunskih zemalja. U to vreme, Vaseljenska patrijaršija imala je 600 episkopskih tronova. Latinski krstaši osvajaju Carigrad 1204; posle toga patrijarh premešta svoje sedište u Nikeju, gde je ostao u izgnanstvu sve do 1272. godine. Zatim Carigrad pada pod Turke 1453. godine. Taj događaj je uticao da se znatno svede crkvena važnost Carigradske patrijaršije.

Formiranjem pomesnih autokefalnih crkvi, na kraju XIX veka, njena se jurisdikcija sužava. Godine 1928. četrdeset i devet episkopija bilo je predato Grčkoj pravoslavnoj crkvi. Pod sadašnju njenu jurisdikciju ulaze Grci vernici u Istanbulu, eparhije u Turskoj, nekoliko dodekanijskih eparhija, kao i Sveta gora.

Na tronu Carigradske patrijaršije nalazi se Njegova svesvetost patrijarh konstantinopoljski Vartolomej I.

Glavni članak: Aleksandrijska pravoslavna crkva

To je najstariji patrijaraški presto; pominje ga već Prvi vaseljenski sabor. Patrijarh, koji sebe smatra naslednikom jevanđelista Marka i nosi titulu „papa i patrijarh Aleksandrije i Afrike“, u početku po časti zauzimaše drugo mesto, posle episkopa Rima.

Usled monofizitskog spora (457), Aleksandrijska crkva pocepala se na dve grupe: jednu koja je prihvatila hristološko halkidonsko učenje (451) i vlast vizantijskog cara („melkiti“), i drugu koja je odbacila Halkidon i oformila se kao Koptska egipatska crkva („monofiziti“). Aleksandrijski patrijarh potiče od „melkita“ iz Egipta.

Isprva je Aleksandrijska crkva upotrebljavala koptski ili aleksandrijski obred, a između 11. i 13. veka prešla je na vizantijski obred pošto su i vernici i jerarhija grčkog porekla. Sadašnja jurisdikcija Aleksandrijske patrijaršije pruža se na Egipat, Sudan, Tunis, Kongo, Keniju, Kamerun i Južnu Afriku, zemlje za koje su hirotonisali afričke episkope i sveštenike. Patrijaršija ima sedište u Aleksandriji (Egipat).

Na tronu Aleksandrijske patrijaršije nalazi se Blaženjejši patrijarh aleksandrijski Teodor.

Glavni članak: Antiohijska pravoslavna crkva

Pominje je Drugi kanon Drugog vaseljenskog sabora (381).

U 5. veku, zbog monofizitske jeresi, nastaje i ovde isti raskol kao i u Aleksandriji. Današnja Antiohijska patrijaršija potiče od Sirijaca halkidonaca (ili melkita). Ona je upotrebljavala antiohijski ili sirijski obred sve do 13. veka, kada je od Carigrada preuzela vizantijski obred.

Godine 1366, sedište patrijarha seli se iz Antiohije (danas grad u Turskoj) u Damask u Siriji.

Od 1899, patrijarh je Arapin, kao i većina klira i vernika. Arapski je liturgijski jezik.

Patrijaršija, sa sedištem u Damasku, obuhvata eparhije u Siriji, Libanu, Iraku, Sjedinjenim Američkim Državama, Australiji, Novom Zelandu, Brazilu i Argentini.

Na tronu Antiohijske patrijaršije nalazi se Blaženjejši patrijarh antiohijski Ignjatije Antiohijski.

Glavni članak: Jerusalimska pravoslavna crkva

Na Saboru u Halkidonu (451) episkop Juvenalije dobija saglasnost da Jerusalim bude autonomna patrijaršija. Zauzevši peto mesto u poretku pentarhije, imala je jurisdikciju nad Palestinom i Sinajskim poluostrvom.

Usled invazije Persijanaca i Arapa u 7. veku, a naročito zbog osnivanja latinskih država u 12. i 13. veku, Jerusalim je izgubio od svog crkvenog značaja. Kasnije je ušao pod uticaj Carigradske patrijaršije. Tek u 19. veku ponovo je stekao drevnu autonomiju.

Većina vernika poreklom su Arapi, naseljeni u Izraelu i Jordanu.

Na tronu Jerusalimska patrijaršije nalazi se Blaženjejši patrijarh jerusalimski Teofil.

Glavni članak: Ruska pravoslavna crkva

Obuhvata pravoslavne u nekadašnjem Sovjetskom Savezu, sem onih u Gruziji.

Čuvaju stari, neispravljeni kalendar i u bogosluženju upotrebljavaju crkvenoslovenski jezik. Godine 989, kijevski knez Vladimir nameće krštenje narodu te tako hrišćansko pravoslavlje postaje službena vera njegove države. Knez Jaroslav (1019—1054) stavlja crkvu pod jurisdikciju carigradskog patrijarha, koji imenovaše kijevskog mitropolita.

Godine 1240, Kijev su osvojili Mongoli. Moskovski knez Dimitrije ustaje protiv Tatara (1380), ali je tek Ivan III Moskovski (1440—1505), odmah posle pada Carigrada (1453), uspeo da oslobodi zemlju. Ivan je smatrao Moskvu „trećim Rimom“.

Godine 1589, carigradski patrijarh Jeremija daje mitropolitu Jovu titulu patrijarha Rusije. Patrijaršiju je ukinuo Petar Veliki (1721) i zamenio je Svetim sinodom.

Patrijaršija je ponovo vaspostavljena tek posle 1917. izborom patrijarha Tihona (+1925). Posle izvesnog interregnmuma, godine 1943. izabran je za patrijarha mitropolit Sergije, koga je nasledio patrijarh Aleksije (1945—1971).

Istorija Ruske crkve poznaje velike crkvene i duhovne vođe, kao Sergija Radonješkog (1314—1391), Dimitrija Rostovskog (1651—1709), Tihona Zadonskog (1724—1783), Serafima Sarovskog (1759—1833), ali i velike raskolničke pokrete, kao „raskoljnike“, za vreme patrijarha Nikona (1652—1658). Ruska pravoslavna crkva je dala autonomiju Japanskoj i Kineskoj pravoslavnoj crkvi.

Na tronu Moskovske patrijaršije od 2009. godine nalazi se Njegova svetost patrijarh moskovski i sve Rusije Kiril.

Glavni članak: Srpska pravoslavna crkva

Hrišćanstvo na prostorima Balkana počinje prvih vekova nove ere. Osnivač Srpske pravoslavne crkve bio je Sveti Sava, sin župana Stefana Nemanje (oko 1167—1196). Monah na Svetoj gori, Sveti Sava se vraća u zemlju 1204, a hirotonisan je za arhiepiskopa Srbije 1219. godine u Nikeji od vaseljenskog patrijarha Manojla prvog. Poznate su u istoriji tri Srpske patrijaršije:

1. Ona koju je proglasio car Dušan Veliki 1346, a Turci je ukinuli 1458;
2. Srpska patrijaršija između 1557. i 1776. (sa sedištem u Peći), kad je Carigrad ponovo ukida;
3. Patrijaršija tek obnovljena 1920. posle osnivanja države Jugoslavije, sa sedištem u Beogradu, iako je Srbija stekla nezavisnu državu još 1830. godine.

U periodu Drugog svetskog rata, Srpska crkva i njen patrijarh Gavrilo (1937-1950) pretrpeli su najveće gubitke i stradanja u celoj svojoj istoriji.

Godine 1969. od Srpske patrijaršije odvojila se samozvana Crkva Makedonije. Njen mitropolit ima sedište u Skoplju i nosi titulu arhiepiskopa ohridskog. 2022. Srpska pravoslavna crkva priznala je Makedonsku pravoslavnu crkvu - Ohridsku arhiepiskopiju kao autokefalnu^[1], sto je takodje ucinila i Ruska pravoslavna crkva^[2], a prethodno i Carigradska (Vaseljenska) patrijaršija.^[3]

(obe crkve su se složile, kao što stoji i u odluci vaseljenskog patrijarha, da će se Makedonska pravoslavna crkva - Ohridska arhiepiskopija zvati samo kao Ohridska arhiepiskopija bez upotrebi reči Makedonija.

Od 2010. do 2020. na čelu Srpske pravoslavne crkve nalazio se patrijarh srpski Irinej, a od 2021. patrijarh srpski Porfirije.

Glavni članak: Rumunska pravoslavna crkva

Hrišćanstvo se ukorenilo u Dakiji još početkom 2. veka, u periodu okupiranja ove regije od Rimljana, što znači jednovremeno sa formiranjem rumunskog naroda.

Već 325. godine jedan gotski episkop prisustvuje Nikejskom saboru. Arijanski sveštenik Ulfila (oko 310-381) prevodi Sveto pismo na gotski jezik.

U 15. veku organizuju se dve velike mitropolije, u Vlaškoj i Moldaviji, pod jurisdikcijom carigradskog patrijarha. Takođe, postojala je i mitropolija za pravoslavne Rumune u Transilvaniji, zatvorena za vreme austrougarskog carstva.

Posle sjedinjenja rumunskih zemalja (1859), Rumunija je 1877. dobila državnu nezavisnost, a 1885. godine Rumunska crkva stiče autonomiju.

Godine 1925, osniva se Rumunska patrijaršija, uzdizanjem bukureštanskog arhiepiskopa na stepen patrijarha. Prvi patrijarh bio je Miron Kristea (1925-1939).

Liturgija i propovedi vrše se na rumunskom jeziku.

Na tronu Rumunske patrijaršije nalazi se Njegova svetost Patrijarh rumunski Danijel.

Glavni članak: Bugarska pravoslavna crkva

Bugare, ogranak južnih Slovena, pokrstili su vizantijski misionari koje je poslao carigradski patrijarh Fotije I 865. godine.

Car Boris (853—889) primio je hrišćanstvo u formi vizantijskog obreda.

Bugarska patrijaršija osnovana je 927. godine, za vreme cara Simeona, ali nju je ukinuo vizantijski car Vasilije II (Bugaroubica) 1019. godine.

Godine 1186, zahvaljujući Svetom Savi obnavlja se Patrijaršija sa centrom u Trnovu, no nju su ukinuli otomanski Turci (1393). Za vreme otomanske okupacije Crkva se nalazila pod Carigradskom patrijaršijom, koja je pokušala da ukine liturgiju na crkvenoslovenskom jeziku.

Godine 1879, Bugari dobijaju od sultana Abdul Aziza pravo da imaju nezavisnu patrijaršiju. To Carigrad nije prihvatio, te 1882. Bugarsku crkvu proglašava „raskolničkom“. Ta se nesloga prevazilazi 1945. godine, kada Carigrad daje autokefaliju Bugarskoj crkvi, priznavši za egzarha mitropolita Stefana. Tek 1959. godine, posle 560 godina, ponovo je vaspostavljena Bugarska patrijaršija izborom patrijarha Kirila (+1971).

Bugarska patrijaršija prešla je na novi kalendar, u bogosluženju čuva stari crkvenoslovenski jezik, a sedište joj je u Sofiji.

Na tronu Bugarske patrijaršije nalazi se Njegova svetost patrijarh bugarski Neofit.

Glavni članak: Gruzijska pravoslavna crkva

Hrišćanstvo je prodrlo u Gruziju još u 5. veku zahvaljujući Svetoj Nini. Do 1053. godine, kad postaje autokefalna, Gruzijska crkva bila je u tesnoj vezi sa Antiohijskom patrijaršijom.

Od 1817. pa do 1917. zavisila je od Moskovske patrijaršije i nije imala autonomiju.

Godine 1918. ponovo postaje nezavisna, ali Ruska crkva priznaje joj status autokefalne patrijaršije tek 1944. godine. Sedište patrijaršije je u Tbilisiju.

Crkva upotrebljava u bogosluženju gruzijski jezik.

Na tronu Gruzijske patrijaršije nalazi se Njegova svetost patrijarh sve Gruzije Ilija.

Glavni članak: Kiparska pravoslavna crkva

Proglašena je za nezavisnu na Efeskom saboru (431) sa razloga što su je osnovali Sveti Pavle i Apostol Varnava.

Ostrvo je bilo zaredom okupirano od Arapa, Vizantinaca, latinskih krstaša (1191-1571), od otomanskih Turaka (1571-1878) i Engleza (1878-1960). Pod arhiepiskopom Makarijem (1950-1977), koji je u isto vreme bio i predsednik zemlje („etnarh“), Crkva je bila angažovana u pokretu ujedinjenja sa Grčkom.

Arhiepiskopija ima sedište u Nikoziji.

Na tronu Kiparske arhiepiskopije nalazi se Blaženjejši arhiepiskop kiparski Hrizostom.

Glavni članak: Grčka pravoslavna crkva

Grčka je jedina zemlja gde je pravoslavna crkva državna crkva. Još u 4. veku grčke provincije bile su pod jurisdikcijom Carigrada, ali su one bile i pod bugarskom dominacijom (X-XI vek), zatim otomanskom (XV-XIX vek).

Odmah posle ostvarenja nacionalne nezavisnosti Grčke (1833), Grčka crkva proglašava sebe autokefalnom, ali Carigradska patrijaršija tu autokefaliju priznaje tek 1850. godine. Godine 1928. prima pod svoju jurisdikciju neke mitropolije koje su pripadale Carigradu.

Sedište arhiepiskopije se nalazi u Atini.

Na tronu Atinske arhiepiskopije nalazi se Blaženjejši arhiepiskop atinski i sve Grčke Jeronim.

Glavni članak: Poljska pravoslavna crkva

Osnovana je posle Prvog svetskog rata za staru slovensku populaciju (pravoslavne Beloruse i Ukrajince) na teritoriji Poljske. Jedan deo pravoslavnih prihvatili su uniju (Brest 1596).

Godine 1924. Vaseljenska patrijaršija daje joj status autokefalne crkve. Posle Drugog svetskog rata, 1948. godine, ruski patrijarh Aleksij obnavlja taj status.

Crkva upotrebljava u bogosluženju crkvenoslovenski jezik.

Poljska crkva ima status mitropolije, čije sedište je u Varšavi. Na tronu Varšavske mitropolije nalazi se mitropolit varšavski i cele Poljske Sava.

Glavni članak: Albanska pravoslavna crkva

Kao i sve ostale pomesne crkve grupe na Balkanskom poluostrvu, pripadala je Vizantijskoj patrijaršiji do osamostaljivanja Srpske patrijaršije, čiji deo postaje sve do ukidanja njene nezavisnosti. Od tada je bila pod Carigradskom patrijaršijom sve do dobijanja autokefalije 1991. godine. Danas je jedna do najaktivnijih pomesnih crkava.

Sedište Albanske crkve je u Tirani.

Na tronu Tiranske arhiepiskopije nalazi se Blaženjejši arhiepiskop tiranski i sve Albanije Anastasije.

Glavni članak: Pravoslavna crkva čeških zemalja i Slovačke

Formirala se od raznih grupa pravoslavnih. Jedna mala pravoslavna grupa postojala je u Pragu još 1870. godine. A 1923. godine vaseljenski patrijarh imenuje episkopa Savatija za episkopa. Druga grupa jeste ona koja se odvojila od Rima i prešla u pravoslavlje 1925. godine, pod upravom Gorazda Pavlika, koga je hirotonisao srpski patrijarh.

Godine 1930, jedna grupa unijata Karpato-Rusa vraća se u pravoslavlje i formira eparhiju u Mukačevu. Druga grupa sačinjena je od Rutena grkokatolika iz preševske eparhije, koji su se vratili u pravoslavlje 1950. godine.

Moskovska patrijaršija dodelila je autokefaliju ovoj crkvi 1951. godine. Otada pravoslavna crkva sa sedištem u Pragu ima rang mitropolije.

Na tronu Praške mitropolije nalazi se Blaženjejši mitropolit čeških zemalja i Slovačke Hristofor.

Glavni članak: Pravoslavna crkva u Americi

Poslednjih decenija nekoliko crkava uspelo je da steknu status autonomije ili autokefalije, posle procedure nepoznate u istoriji organizacije pomesnih crkava. „Autokefaliju“ ovih crkava ostale pravoslavne crkve smatraju za relativno nekanonsku, sem majke crkve koja im je istu dodelila. Takva je Američka pravoslavna crkva. Većina pravoslavnih u Americi, različitog etničkog porekla i sopstvenog liturgijskog jezika, obuhvaćena je u eparhije koje se nalaze pod jurisdikcijom dotičnih pomesnih crkava. Episkopi ovih eparhija formiraju „Stalnu konferenciju kanonskih pravoslavnih episkopa u Americi“. Moskovski patrijarh Aleksej dodeljuje autokefaliju Ruskoj pravoslavnoj sabornoj mitropoliji u Americi (mitropolija), oko koje su se okupile neke eparhije i parohije sa još nepriznatim kanonskim statusom.

Poglavar Pravoslavne crkve u Americi je arhiepiskop vašingtonski i mitropolit sve Amerike i Kanade Jona.

Glavni članak: Finska pravoslavna crkva

Obuhvata pravoslavne u Kareliji. Godine 1918. oformila se kao od Moskovske patrijaršije nezavisna crkva, a 1923. carigradski patrijarh Meletije IV daje joj rang autonomne arhiepiskopije pod njegovom jurisdikcijom. To je Moskovska patrijaršija priznala tek 1958. godine. Crkva ima administrativni centar u Kuopiju, gde je i sedište arhiepiskopa Karelije i cele Finske.

Poglavar Finske pravoslavne crkve je arhiepiskop Karelije i cele Finske Lav (Makonen).

Glavni članak: Sinajska arhiepiskopija

Sinajska arhiepiskopija obuhvata pravoslavne hrišćane okupljene oko manastira Svete Katarine, koji je osnovao car Justinijan (VI vek), u podnožju Mojsijeve Gore. U početku manastir je bio zavisan od Jerusalimske patrijaršije, ali 1575. Carigradski sinod priznao mu je autokefaliju, dok su 1782. godine to učinile i četiri drevne istočne patrijaršije.

Na tronu Sinajske arhiepiskopije nalazi se Arhiepiskop sinajski Damjan.

Glavni članak: Japanska pravoslavna crkva

Pravoslavlje je zasađeno u Japanu 1860. godine. Isprva sveštenike domoroce rukopolagali su ruski episkopi. Posle Drugog svetskog rata Japanska crkva zavisila je od ruske autokefalne Mitropolije u Njujorku, sve do 1970. godine kada je od moskovskog patrijarha dobila autonomiju.

Japanska pravoslavna crkva ima status mitropolije, a njeno sedište je u Tokiju.

Na tronu Tokijske mitropolije nalazi se mitropolit tokijski i celog Japana Danilo.

Glavni članak: Kineska pravoslavna crkva

Kineska pravoslavna crkva je nastala 1956. godine, kada je dobila autonomni status od Moskovske patrijaršije.

Preživela je veliki progon tokom kulturne revolucije šezdesetih godina u Kini i antireligiozne politike njene komunističke partije. U decembru 2004. godine u Pekingu se u svojoj 80. godini upokojio poslednji kineski pravoslavni sveštenik Aleksandar Du Lifu. On nije dočekao da dobije rešenje od vlade za otvaranje pravoslavne parohije u Pekingu, jer su vlasti tvrdile da za to nema dovoljno vernika (oko 300 ljudi).

U 21. veku pravoslavna crkva u Kini doživljava svoj preporod. Veliki broj kineskih studenata danas studiraju na različitim bogoslovskim institutima u Rusiji. Prema izveštaju sveštenika Dionisija Pozdnjajeva, koji je odgovoran za veze sa Kinom u OVCS Ruske pravoslavne crkve, u Kini živi oko 13.000 pravoslavnih. Postoje i parohije bez sveštenstva u Sinđangu i Unutrašnjoj Mongoliji, dok ruska pravoslavna crkva u Harbinu predstavlja lokalnu znamenitost. Moskovska patrijaršija želi zvanično priznavanje pravoslavne crkve, ali glavna prepreka za to je mali broj parohijana.

Pravoslavni koji se nalaze van granica pomesnih tradicionalnih crkava, bilo kao plod misije, bilo kao posledica skorašnje emigracije (tzv. pravoslavna „dijaspora“), formiraju više kategorija:

1. eparhije i parohije sa kanonskim statusom, koje neposredno zavise od matičnih crkava i koje su u zajednici sa svim pravoslavnim crkvama;
2. autonomne grupe, od kojih neke nisu priznate u kanonskoj poziciji;
3. izolovane grupe emigranata koje nemaju zajednicu ni sa jednom pravoslavnom autokefalnom ili autonomnom crkvom.
4. grupe rimokatolika ili drugih zajednica koje se organizovano vraćaju pravoslavnoj crkvi.

U skladu je sa odlukama Četvrte predsaborske svepravoslavne konferencije održane od 6. do 12. juna 2009. u Šambeziju kod Ženeve i potrebe kanonskog organizovanja pravoslavne dijaspore u skladu sa eklisiologijom i sa kanonskom tradicijom i praksom Pravoslavne crkve započet je proces stvaranja „episkopskih sabranja“ u određenim područjima sveta radi regulisanja stanja u dijaspori, to jest među pravoslavnim vernicima nastanjenim izvan tradicionalnih granica pomesnih pravoslavnih crkava. Predsednici tih sabranja biće episkopi koji imaju prvenstvo među episkopima Vaseljenske patrijaršije u datom regionu, a u njihovom odsustvu sledeći episkopi, po redu u diptisima Crkava. Članovi pak tih sabranja jesu svi episkopi koje sve pravoslavne crkve priznaju kao kanonske, a koji vrše pastirsku službu i imaju nadležnost nad postojećim zajednicama u svakom regionu. Misija episkopskih sabranja jeste da manifestuju i unapređuju jedinstvo Pravoslavne crkve, da zajednički vrše pastirsku službu među pravoslavnim vernicima regiona i da zajednički svedoče pravoslavlje pred svetom. Odluke episkopskih sabranja donose se na osnovu načela konsenzusa Crkava koje su u njima zastupljene preko svojih episkopa. ^[4]

Do sada formirana sabranja pravoslavnih episkopa:

• Skupština kanonskih pravoslavnih episkopa Sjeverne i Centralne Amerike,
• Pravoslavna episkopska konferencija Južne Amerike
• Skupština pravoslavnih episkopa Francuske,
• Pravoslavna episkopska konferencija Austrije,
• Pravoslavna episkopska konferencija Nemačke,
• Pravoslavna episkopska konferencija Švajcarske,
• Pravoslavna episkopska konferencija Italije i Malte,
• Svepravoslavna episkopska konferencija za Britanska ostrva,
• Pravoslavna episkopska konferencija Belgije, Holandije i Luksemburga,
• Pravoslavna episkopska konferencija Skandinavije,
• Pravoslavna episkopska konferencija Španije i Portugalije,
• Episkopska konferencija svih kanonskih pravoslavnih episkopa Okeanije