Ziemia łomżyńska

Ziemia łomżyńska (łac. districtus / terra lomzensis) – historyczny obszar wchodzący w skład Mazowsza, a zarazem jego największa ziemia. W wielu dokumentach źródłowych, głównie zagranicznych, obszar określany mianem Mazowsze Łomżyńskie. Starostwo grodowe znajdowało się w Łomży. Oprócz grodu łomżyńskiego starosta opiekował się również grodami w Ostrołęce, Zambrowie i Kolnie.

W XVII wieku w ziemi łomżyńskiej szlachta stanowiła 47% mieszkańców^[1].

Teren ziemi łomżyńskiej był zasiedlany przez Mazowszan już w X–XII w wieku, przede wszystkim nad Narwią i górnym Orzem.^[2] Świadczy o tym fakt, że w XI wieku istniało kilka dużych grodów na linii Narwi: w Ostrołęce, w Nowogrodzie naprzeciw ujścia Pisy, w Starej Łomży oraz w Wiźnie poniżej ujścia Biebrzy. Istniało też kilka innych grodów w pobliżu rzek i traktów komunikacyjnych. Osadnictwo zahamowało, a nawet cofnęły, najazdy ludów bałtyjskich, które doprowadziły do ogromnych zniszczeń i wyludnienia się znacznej części tego regionu.^[3]

Odradzanie się osadnictwa nastąpiło w drugiej połowie XIV w, przede wszystkim na obszarze między Czerwonym Borem a Narwią. Zasiedlanie obszarów na północ od rzeki Gać rozpoczęło się dopiero w XV wieku, lecz na znacznie mniejszą skalę.^[4] Północ powiatu ostrołęckiego i zachód kolneńskiego porastała ogromna Puszcza Zagajnica, które pozostała niezamieszkana do XVII-XVIII wieku, pozostając terenem zarezerwowanym dla księcia, a następnie króla.^[5] Podobną pustką osadniczą (aż do XX w.) pozostały lasy Czerwonego Boru, oraz (do wieku XVIII) lasy Puszczy Zambrowskiej i otaczających ją bagien Wielkiej Bieli.^[5]

Połowa obszaru ziemi łomżyńskiej była własnością książęcą, a następnie królewską, wśród nich wszystkie miasta ziemi, to jest Łomża, Kolno, Nowogród, Zambrów i Ostrołęka. Stosunkowo mała była wieś duchowna, zaś wyjątkowo liczna własność drobnoszlachecka. Pod koniec XV wieku na obszarze ziemi istniało należących do dziedziców 60 wsi chłopskich z folwarkami.^[5]

Za panowanie księcia Janusza I ziemia łomżyńska wyodrębniła się z ziemi warszawskiej, wraz z pojawieniem się odrębnego sądu ziemskiego, poświadczonego od 1419 roku.^[3] Wcześniej, pod koniec XIV wieku zaczęły wyodrębniać się powiaty, grodowy łomżyński i niegrodowe ostrołęcki, zambrowski i kolneński. Ten ostatni wyodrębnił się z istniejącej wcześniej kasztelanii nowogrodzkiej i jeszcze w średniowieczu często nazywany był nowogrodzkim.^[3]

Powiat zambrowski był oddzielnym ziemstwem (sąd ziemski niezależny od sądu ziemi łomżyńskiej). Dlatego posiadał dodatkowo sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego i grodzkiego. Własny sąd ziemski i grodzki posiadało tzw. księstwo sieluńskie, leżące w części również w ziemi różańskiej, które było własnością prepozyta katedry płockiej.^[7]

W XV wieku ukształtowało się pięć urzędów ziemskich: sędzia, chorąży, podkomorzy, podsędek i wojsko. Na początku XVI wieku pojawił się cześnik łomżyński, a po inkorporacji Mazowsza do Korony podłowczy łomżyński, stolnik i podczaszy.^[8]

• ok. IX w. – początki osadnictwa na ziemi łomżyńskiej.
• przełom X/XI w. – założenie grodu w Łomży.
• 1355 – tereny, które później utworzyły ziemię łomżyńską obejmuje Siemowit III, po śmierci brata Kazimierza Trojdenowica.
• 1379 – książę Siemowit III dzieli księstwo mazowieckie między synów. Ziemia łomżyńska znajduje się pod panowaniem Janusza I, któremu przypisuje się ostatecznie jej zorganizowanie.
• 1381 – po śmierci Siemowita III, ks. Janusz I oficjalnie obejmuje we władanie wschodnie Mazowsze.
• 1418 – lokacja miasta Łomży na prawie chełmińskim przez księcia mazowieckiego Janusza I.
• 1414 i 1447 – pierwszy raz użyto określenia ziemia łomżyńska.
• 1496 – Jan Olbracht nadaje ziemię łomżyńską w lenno Konradowi III.
• 1503 – początek rządów regencyjnych księżnej mazowieckiej Anny
• 1505-1525 – budowa kościoła farnego pod wezwaniem Michała Archanioła w Łomży.
• 1517 – objęcie rządów przez Janusza III.
• 1526 – po śmierci Janusza III Łomża staje się miastem królewskim, Mazowsze wcielone do Korony.
• 1593-1633 – w skład ziemi łomżyńskiej wchodzą powiaty: koleński (inaczej koliński ze stolicą w Kolnie), ostrołęcki i zambrowski.
• 1795 – zmiana systemu administracyjnego po rozbiorach.

Granice te nie były wprawdzie granicami naturalnymi, ale mimo to wykazały znaczną stałość.

• Granica północna, stanowiąca część granicy państwowej mazowiecko-krzyżackiej, ustalonej w roku 1343, wytyczona została przeważnie w terenach puszczańskich, niezamieszkanych. Przetrwała ona do wieku XX jako granica państwowa polsko-pruska (niemiecka).
• Granica wschodnia z połowy XIV wieku oddzielała ziemię łomżyńską, należącą wówczas do księcia Janusza I, od ziemi wiskiej, będącej własnością jego brata Siemowita IV. W dokumencie z roku 1379 stwierdzono, że granica (postępując od Wizny) ma biec w dół Narwią, aż do rzeczki Siennicy, uchodzącej do Narwi naprzeciwko Łomży pod Piątnicą Poduchowną. Na południe od Narwi granica biegła początkowo w górę rzeczki Śliny, by następnie skręcić ku południowemu zachodowi. Tutaj granica oddzielała ziemię łomżyńską od Podlasia.
• Granicę południową stanowiła Puszcza Łętowo. Oddzielała ona ziemię łomżyńską od nurskiej. Ta puszcza graniczna biegła na zachód aż do Orza i Narwi.
• Granica zachodnia oddzielała ziemię łomżyńską od różańskiej i ciechanowskiej. Ciągnęła się do Prus przez puszczę graniczną zwaną w XV wieku Zagajnica. Puszcza ta zostawała niezasiedlona, aż do XVII wieku, zajmując podmokłe, nieurodzajne, niezamieszkane tereny. Granica w tym miejscu kształtowała się z biegiem lat w miarę zasiedlania tych terenów.

W latach 1975-1998 ziemia łomżyńska była położona na terenie dwóch województw: łomżyńskiego i ostrołęckiego.

W 1999 została podzielona między województwo podlaskie i województwo mazowieckie. Obecnie leży na terenie powiatów:

• województwo podlaskie:
  • powiat grodzki Łomża
  • powiat łomżyński
  • powiat kolneński
  • powiat zambrowski
• województwo mazowieckie:
  • powiat grodzki Ostrołęka
  • powiat ostrołęcki
  • powiat makowski

W skład historycznej ziemi łomżyńskiej wchodził też zachodni fragment aktualnego powiatu białostockiego.

W dawnej ziemi łomżyńskiej leżą następujące miasta:

W związku z przyłączeniem byłego województwa łomżyńskiego, a co za tym idzie większości ziemi łomżyńskiej, do województwa podlaskiego wynikło wiele kontrowersji wśród mieszkańców oraz władz Łomży i Zambrowa, a także Grajewa, które historycznie położone jest na ziemi wiskiej należącej do Mazowsza. Planowane w Łomży na maj 2007 referendum w sprawie przynależności do województwa mazowieckiego nie odbyło się.

• Janusz I
• Anna Mazowiecka oraz jej synowie Janusz i Stanisław

• „Literatura ludowa”, tom 6. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 1962, s. 24.
• Krzysztof Persak, Paweł Machcewicz (red.): Wokół Jedwabnego. Tom I: Studia. Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2002, s. 84. ISBN 83-89078-08-2
• Dorota Czyż: Obraz życia i kultury mieszkańców dawnej wsi łomżyńskiej utrwalony w słownictwie gwarowym. Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża 2005, s. 10-11. ISBN 83-8617-582-6
• Praca Zbiorowa, „Ziemia Łomżyńska”, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łomżyńskiej, Łomża 2004, ISBN 83-912037-5-1.
• Marta Piber-Zbieranowska. Księstwo Mazowieckie u progu inkorporacji. Charakterystyka obszaru około 1526 roku (część północna). „Studia Geohistorica”. 10, s. 7–27, 2022. 
• www.powiatlomzynski.pl
• Gloger o Ziemi łomżyńskiej