Zalewo

Zalewo
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	iławski
Gmina	Zalewo
Data założenia	1299
Prawa miejskie	1305-1945, 1987
Burmistrz	Piotr Pietrasik
Powierzchnia	8,22 km²
Wysokość	106 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017); • liczba ludności; • gęstość	; 2165; 263,0 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	14-230
Tablice rejestracyjne	NIL
	Położenie na mapie gminy Zalewo Zalewo
	Położenie na mapie Polski Zalewo
	Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Zalewo
	Położenie na mapie powiatu iławskiego Zalewo
	53°50′45,14″N 19°36′12,57″E/53,845872 19,603492
TERC (TERYT)	2807074
SIMC	0965000
	Urząd miejskiul. Częstochowska 8; 14-230 Zalewo
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Zalewo (dawniej Zełwałd, niem. Saalfeld i. Ostpreussen^[3]) – miasto w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim (dawniej w powiecie morąskim), położone nad jeziorem Ewingi na Pojezierzu Iławskim, w bliskim sąsiedztwie Puszczy Pruskiej. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zalewo.

Według danych z 1 stycznia 2018 Zalewo liczyło 2165 mieszkańców^[1].

Zalewo prawa miejskie otrzymało w 1305. Od 1525 przez ponad 200 lat pełniło funkcję miasta powiatowego. Po II wojnie światowej w 1945 utraciło prawa miejskie, by je odzyskać w 1987.

Obecnie miasto jest ośrodkiem handlowo-usługowym z rozwiniętym przemysłem (głównie drzewnym i metalurgicznym) i dużymi zasobami rolniczymi. Przebiega przez nie droga wojewódzka nr 519 ze Starego Dzierzgonia do Morąga. Zalewo w 1945 roku utraciło połączenie kolejowe na skutek demontażu szyn przez Armię Czerwoną^[4]. Miasto posiada oczyszczalnię ścieków, której budowa ma zredukować wysoki poziom zanieczyszczenia jeziora Ewingi.

Położenie

Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosiła 8,22 km²^[5].

Pod względem historycznym Zalewo leży na obszarze dawnej Pomezanii^[6], w Prusach Górnych^[7], a także na Powiślu^[8].

Instytucje publiczne

Główne instytucje publiczne w Zalewie to:

Morąsko-Zalewski Bank Spółdzielczy
Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna
Gminne Centrum Informacji
Przedsiębiorstwo Usług Komunalnych
Poczta
Posterunek policji
Ochotnicza Straż Pożarna
Zespół Szkół
Przedszkole Miejskie
Zakład Gospodarki Komunalnej w Zalewie
Miejsko-Gminne Centrum Kultury

Historia

Średniowiecze

Miasto powstało w końcu XIII wieku założone przez Krzyżaków na pograniczu podbitych terytoriów plemiennych pruskich Pogezanów i Pomezanów. W strategicznym miejscu Krzyżacy wznieśli zamek obronny, w latach 1299–1301. Budowę zamku przypisuje się Henrykowi Zuckschwertowi – komturowi dzierzgońskiemu. Wokół zamku powstało osiedle (tzw. Podgrodzie). Miasto i zamek zbudowano jako jedno z miast Prus Górnych, która stanowiła najbardziej położną na zachód część Prus.

Pierwsi osadnicy byli Sasami. Prawa miejskie otrzymało w 1305 roku z nadania komtura dzierzgońskiego Sieghardta von Schwarzburga. Prawa poszerzono w 1320 i ponowiono w 1334 (na prawie chełmińskim). Miasto zasiedlili kolonizatorzy niemieccy, którzy nadali mu nazwę Saalfeld/Saale, od nazwy miasta w Turyngii. W XV wieku, po wojnach polsko-krzyżackich, do Zalewa zaczęła napływać również ludność polska (głównie z ziemi chełmińskiej) i wówczas pojawiła się spolszczona nazwa miasta – Zełwałd. Z czasem nazwa przyjęła współczesna formę – Zalewo.

W roku 1410 i 1414 Zalewo zajęte było przez wojska Władysława Jagiełły. Przed wojną trzynastoletnią (1454–1466) miasto odmówiło wierności Zakonowi. W wyniku postanowień pokoju toruńskiego, pozostało podobnie jak całe Prusy Górne w granicach państwa zakonnego (od 1525 Prus Książęcych), lecz pod zwierzchnictwem Korony Polskiej jako lenno.

Nowożytność

W latach 1525–1752 miasto było siedzibą powiatu (niem. Hauptort des Oberlāndisches Kreises), natomiast w latach 1587–1751 stanowiło także siedzibę konsystorza dla Pomezanii. Od 1554 istniał tu polski kościół, a nabożeństwa po polsku odprawiano do 1770^[9]. Zalewo zniszczone zostało w czasie wojen szwedzkich (XVII wiek). Duże zniszczenia wniknęły na skutek pożaru w 1688, znacznie uszkodzony został także ratusz. Z kolei w roku 1710 w mieście wybuchła epidemia dżumy, z której ocalało zaledwie 7 rodzin.

Szkoła w Zalewie istniała od XV do XVIII wieku, jej ukończenie uprawniało do studiów uniwersyteckich. Uczono w niej także języka polskiego. W latach 1777–1780 uczył się w niej Krzysztof Celestyn Mrongowiusz.

XIX-XXI wiek

Podczas wojen napoleońskich w roku 1807 w Zalewie kwaterowały wojska generała Jana Henryka Dąbrowskiego.

W drugiej połowie XIX wieku Zalewo przeżywało rozwój gospodarczy, spowodowany budową Kanału Elbląskiego i linii kolejowej Ostróda-Elbląg (wybudowana w 1893, rozebrana w 1945).

Pod koniec XIX wieku w okolicach Zalewa swoje badania prowadziła Elisabeth Lemke, badaczka folkloru, pradziejów oraz botaniki Prus Górnych.

W czasie II wojny światowej zostało zniszczone w 70% i utraciło prawa miejskie. Przyczyną zniszczeń były podpalenia kamienic Rynku Głównego przez wojska radzieckie prowadzone notorycznie od 22 do 29 stycznia 1945 roku. Materiały budowlane uzyskane ze zgliszczy kamienic Starego Miasta zostały odesłane do Warszawy, aby wykorzystać je przy odbudowie stolicy.

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego.

Miasto odzyskało prawa miejskie dopiero w 1987 roku. Po reformie administracyjnej w 1999 roku Zalewo ulokowano w granicach powiatu iławskiego. W 2005 obchodzono 700. rocznica nadania pierwszych praw miejskich.

W 1991 roku w trakcie budowy garaży w okolicach starego miasta został odnaleziony skarb złotych monet z lat 1252–1334. Na motywach tego wydarzenia Jerzy Ignaciuk napisał powieść z cyklu Pan Samochodzik: Jerzy Szumski, Pan Samochodzik i floreny z Zalewa^[10].

W kwietniu 2013 roku, na brzegu jeziora Ewingi, została oddana do użytku Ekomarina Zalewo – nowoczesna, ekologiczna przystań żeglarska^[11].

W remizie strażackiej w Zalewie reżyser Piotr Trzaskalski, przy udziale mieszkańców miasta, nakręcił kilka scen do polskiego dramatu obyczajowego „Mistrz”^[12].

Archeologia

W maju 2016 na polu poza miastem odkryto przypadkowo skarb składający się z 86 srebrnych denarów datowanych na I i koniec II wiek n.e. Najstarsza moneta datowana jest na 96 r. pochodzi z mennicy cesarza Nerwy, najmłodsza z przełomu lat 194–195, z czasów Septymiusza Sewera. Monety spod Zalewa zostały po raz pierwszy zaprezentowane na zamku w Ostródzie 14 maja 2016 podczas Nocy Muzeów^[13].

Demografia

Według danych z 31 grudnia 2012 miasto miało 2222 mieszkańców^[14].

Piramida wieku mieszkańców Zalewa w 2014 roku^[1].

Zabytki

gotycki kościół św. Jana Apostoła i Ewangelisty z XIV wieku
pozostałości murów miejskich, XIV – XVI wiek, wraz z czworoboczną basztą
domy z XIX wieku (przy ulicach: Elbląskiej, 1 maja, gen. Traugutta i Kolejowej)
budynek Zespołu Szkół
cmentarz żydowski
kaplica Świętej Rodziny
stary młyn przy ul. Kolejowej
wieża ciśnień przy ul. Kasztanowej
ul. Ślusarska
niemiecka kamienica przy ul. Żeromskiego 7 (tzw. „Jedynka”)
dom przy dawnym dworcu kolejowym przy ulicy Jesionowej

Edukacja

Szkoła w Zalewie prawdopodobnie powstała już w XIV w. Pierwsza informacja w dokumentach o jej istnieniu pochodzi z 1404 r. i nosiła nazwę „prowincjonalnej”. Od roku 1599 nosiła nazwę szkoły książęcej. W tamtych czasach szkoła w Zalewie była na wysokim poziomie, a jej ukończenie uprawniało do studiów uniwersyteckich (podobnie jak szkół w Bartoszycach, Ełku, Kętrzynie i Pasłęku). Podstawowym przedmiotem w zalewskiej szkole była łacina. Od połowy XVI w. aż do XVIII uczono w niej także języka polskiego. W latach 1777–1780 uczył się w niej Mrongowiusz. W 1801 r. w szkole uczyło się 51 uczniów. Wkrótce po tej dacie szkołę zastąpiono dwiema odrębnymi placówkami: wyższą szkołą miejską przeznaczoną dla dzieci mieszczan oraz szkołą dla ubogich (Armenschule). Jednak żadna z nich nie dawała już prawa wstępu na uczelnie wyższe. Pod koniec XIX obie te placówki połączono, tworząc szkołę ludową (podstawowa, powszechna). W roku 1927 utworzono w Zalewie gimnazjum. W 1935 r. do szkoły ludowej uczęszczało 383 dzieci, natomiast do gimnazjum 129.

Obecnie w Zalewie istnieje Zespół Szkół, w skład którego wchodzą:

Szkoła Podstawowa im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego
Gimnazjum w Zalewie

Wspólnoty religijne

Parafia św. Jana Apostoła w Zalewie

Sport

Kluby sportowe w Zalewie:

KS Ewingi Zalewo – piłka nożna mężczyzn
UKS Zefir – żeglarstwo

Urodzeni w Zalewie

Grażyna Prokopek, polska lekkoatletka, biegaczka średniodystansowa, medalistka mistrzostw Europy.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

Współpraca bez umowy o partnerstwie:

Sokolov^[16]^[17].

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Zalewo w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
↑ Zapiski Zalewskie [online], www.zapiskizalewskie.republika.pl [dostęp 2016-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-24] .
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
↑ Wiesław Niesiobędzki: Pomezania – moja miłość, czyli rzecz o Jezioraku i okolicach. mojemazury.pl, 25 listopada 2016. [dostęp 2021-03-05]. (pol.).
↑ Jacek Wijaczka: Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–-XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s. 24. ISBN 978-83-231-2097-1
↑ Jerzy Domino: Biskupiec, Dąbrówno, Kisielice, Miłomłyn, Susz, Zalewo. Szanse – brak szans, w: „Kurier Konserwatorski”, nr 9. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2010, s. 23. ISSN 1899-9913.
↑ Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 224.
↑ Jerzy Szumski: Pan Samochodzik i floreny z Zalewa. Olsztyn: Oficyna Wydawnicza „Warmia”, 2000.
↑ ekoMARINY: Zalewo - Ekomarina Zalewo [online], eko-mazurymariny.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).
↑ Szlakiem filmowym: Zalewo i Mistrz. mazuryzachodnie.blogspot.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-12)]..
↑ Miłośnik historii z Zalewa znalazł na polu starożytny skarb [online], Onet Olsztyn, 5 maja 2016 [dostęp 2018-12-14] (pol.).
↑ GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2014-02-16]. (pol.).
↑ Biuletyn Informacji Publicznej Gminy Zalewo [online], zalewo.f117.pl [dostęp 2018-12-14] .
↑ Internationales Jugendworkcamp Zalewo/Sokolov/Saalfeld - Feengrottenstadt Saalfeld [online], www.saalfeld.de [dostęp 2018-12-14] .
↑ Saalfeld, Stains, Sokolov: Partnerschaften sind quicklebendig [online], Thüringer Allgemeine [dostęp 2018-12-14] (niem.).

Bibliografia

Antoni Łukaszewski, „Zalewo” w: „Morąg – z dziejów miasta i powiatu”, Pojezierze, Olsztyn 1973, str.: 123-127.
„Dzieje ziemi zalewskiej 1305-2005” aut. Kazimierz Lech Skrodzki; współaut. Wanda Cydzik, Janusz Sokołowski, Zalewo 2005.
Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 147–148

Linki zewnętrzne

Miasto i Gmina Zalewo
Zalewo al. Zełwałd, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 348 .

[Populacja2018-1] Zalewo w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[2] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.

[MP-3] Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).

[4] Zapiski Zalewskie [online], www.zapiskizalewskie.republika.pl [dostęp 2016-06-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-06-24] .

[5] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2013-07-26. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.

[6] Wiesław Niesiobędzki: Pomezania – moja miłość, czyli rzecz o Jezioraku i okolicach. mojemazury.pl, 25 listopada 2016. [dostęp 2021-03-05]. (pol.).

[7] Jacek Wijaczka: Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–-XVIII wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, s. 24. ISBN 978-83-231-2097-1

[8] Jerzy Domino: Biskupiec, Dąbrówno, Kisielice, Miłomłyn, Susz, Zalewo. Szanse – brak szans, w: „Kurier Konserwatorski”, nr 9. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa 2010, s. 23. ISSN 1899-9913.

[9] Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 224.

[10] Jerzy Szumski: Pan Samochodzik i floreny z Zalewa. Olsztyn: Oficyna Wydawnicza „Warmia”, 2000.

[11] ekoMARINY: Zalewo - Ekomarina Zalewo [online], eko-mazurymariny.pl [dostęp 2017-11-27] (pol.).

[12] Szlakiem filmowym: Zalewo i Mistrz. mazuryzachodnie.blogspot.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-12)]..

[13] Miłośnik historii z Zalewa znalazł na polu starożytny skarb [online], Onet Olsztyn, 5 maja 2016 [dostęp 2018-12-14] (pol.).

[autonazwa1-14] GUS-Główny Urząd Statystyczny. stat.gov.pl. [dostęp 2014-02-16]. (pol.).

[15] Biuletyn Informacji Publicznej Gminy Zalewo [online], zalewo.f117.pl [dostęp 2018-12-14] .

[16] Internationales Jugendworkcamp Zalewo/Sokolov/Saalfeld - Feengrottenstadt Saalfeld [online], www.saalfeld.de [dostęp 2018-12-14] .

[17] Saalfeld, Stains, Sokolov: Partnerschaften sind quicklebendig [online], Thüringer Allgemeine [dostęp 2018-12-14] (niem.).

[1]

osiedla	Centrum Kościelne Wileńskie Osiedle 40-lecia
części miasta według TERYT	Osiedle Wileńskie

Miasta na prawach powiatu	Elbląg Olsztyn
Miasta powiatowe	Bartoszyce Braniewo Działdowo Ełk Giżycko Gołdap Iława Kętrzyn Lidzbark Warmiński Mrągowo Nidzica Nowe Miasto Lubawskie Olecko Ostróda Pisz Szczytno Węgorzewo
Miasta gminne	Barczewo Biała Piska Biskupiec Bisztynek Dobre Miasto Frombork Górowo Iławeckie Jeziorany Kisielice Korsze Lidzbark Lubawa Mikołajki Miłakowo Miłomłyn Młynary Morąg Olsztynek Orneta Orzysz Pasłęk Pasym Pieniężno Reszel Ruciane-Nida Ryn Sępopol Susz Tolkmicko Wielbark Zalewo

Miasta	Iława Kisielice Lubawa Susz Zalewo
Gminy miejskie	Iława Lubawa
Gminy miejsko-wiejskie	Kisielice Susz Zalewo
Gminy wiejskie	Iława Lubawa

Przynależność wojewódzka	okręg mazurski (1945–46) woj. olsztyńskie (od 1946)
Miasta	Miłakowo (do 1945) Morąg Zalewo (do 1945)
Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75)	Boguchwały (1946–54) Boreczno (1947–54) Bramka (Niebostrzeż, Bogaczewo) (1946–47 i 1948–54) Janiki Wielkie (Hanuszewo) (1946–47) Królewo (1946–54) Małdyty (Niebytów) (1945–54 i od 1973) Miłakowo (Lubieniów) (1945–54 i od 1973) Morąg (1945–46 i od 1973) Myślice (Miślewo) (1945–54) Słonecznik (Wesołowo) (1945–54) Stary Dzierzgoń (1945–54 i od 1973) Zalewo (1945–54 i od 1973)
Gromady (1954–72)	Barty (1954–57) Bogaczewo (1954–57) Boguchwały (1954–72) Boreczno (1954–72) Bramka (1954–57) Brzydowo (1954–57) Dobrocin (1954–57) Dobrzyki (1954–57) Janiki Wielkie (1954–59) Jerzwałd (1954–61) Jurki (1954–68) Królewo (1954–72) Książnik (1954–57) Liksajny (1954–59) Lubochowo (1954–59) Małdyty (1954–72) Miłakowo (1954–72) Morąg (1954–72) Mostkowo (← 1958–61 (→)) Myślice (1954–72) Przezmark (1954–59) Słonecznik (1954–72) Stare Miasto (1954–59) Stary Dzierzgoń (1954–72) Strużyna (1954–59) Szymonowo (1954–70) Warkałki (1954–57) Wielki Dwór (1954–68) Włodowo (1954–59) Wodziany (1970–72) Zalewo (1954–72) Żabi Róg (1954–72)