Tomyris

Tomyris

Andrea del Castagno, Królowa Tomyris (ok. 1450 r.)
królowa Massagetów
Okres	VI w. p.n.e.
Dane biograficzne
Dzieci	Spargapises
Multimedia w Wikimedia Commons

Tomyris (od wschodnioirańskiego Tahm-Rayiš "Dzielna" lub scytyjskiego *Tᵃumurī̆ bądź *Θᵃumurī̆^[1]) - władczyni Masagetów, panująca w VI wieku p.n.e. Walczyła z Cyrusem Wielkim, królem Persji z dynastii Achemenidów. Według Herodota pokonała i zabiła tego władcę w 530 r. p.n.e.^[2]

Imiona Tomyris i jej syna, Spargapisesa, są pochodzenia irańskiego^[3]. Zdecydowana większość informacji na jej temat pochodzi od historyków starożytnej Grecji, dlatego hellenistyczna forma jej imienia (Tomyris, Τόμυρις) jest używana najczęściej^[4].

Historycy greccy - Herodot, Strabon i Poliajnos - są najważniejszymi źródłami informacji na jej temat. Zgodnie z ich przekazami Cyrus Wielki proponował królowej Tomyris małżeństwo. Gdy ta odmówiła, rozpoczął przygotowania do ataku. Doradcy króla doradzili mu zastawienie pułapki: przekroczył rzekę Jaksartes (obecnie Syr-Daria), rozbił obóz, a następnie pozostawił w nim niewielkie siły, a także spore zapasy żywności i wina. Wojska Masagetów pod wodzą Spargapisesa zdobyły obóz i upiły się do nieprzytomności winem, do picia którego nie byli przyzwyczajeni. Wtedy doszło do ataku Persów, którzy zabili wielu Masagetów, a jeszcze większą ich liczbę (łącznie ze Spargapisesem) wzięli do niewoli.

Dowiedziawszy się o ataku (oraz o samobójczej śmierci syna) Tomyris rzuciła Cyrusowi wyzwanie. Doszło do bitwy, która zakończyła się zwycięstwem Masagetów. Według Herodota Tomyris odcięła Cyrusowi głowę, którą następnie zanurzyła w bukłaku napełnionym krwią, wypowiadając te słowa: Zgubiłeś mnie, choć pozostałam wśród żywych i zwyciężyłam Cię w bitwie, tak jak przebiegłością zgubiłeś mojego syna. Więc teraz ja, jak przyrzekłam, napoję Ciebie krwią^[5][2].

W literaturze średniowiecza Tomyris była zaliczana do Dziewięciu Bohaterek.

W sztuce Henryk VI, część 1 Williama Szekspira Hrabina wypowiada te słowa:

Zrobiona zasadzka.

Jeżeli wszystko po mej pójdzie woli,

Tak sławną będę jak przez śmierć Cyrusa

Była Scytyjska królowa Thomyris^[6]

Uważa się, że Szekspir opisał Tomyris jako królową Scytów (a nie Massagetów), opierając się na opisie zawartym w Zarysie dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa Justynusa^[7].

W artykule Wine, Women, and Revenge in Near Eastern Historiography Johan Weststeijn zwraca uwagę na podobieństwo historii Tomyris do innych opowieści, w których istotną rolę odgrywa postać kobieca szukająca zemsty i wino (o biblijnej Judycie, o Zenobii, królowej Palmyry i Jalili, kuzynce al-Zîr Sâlima, bohatera arabskich opowieści)^[8].

• Tomyris w malarstwie i rzeźbie
• 
  Peter Paul Rubens, Królowa Tomyris i głowa Cyrusa (1630)
• 
  Victor Wolfvoet II, Głowa Cyrusa przyniesiona królowej Tomyris (XVII w.)
• 
  Mattia Preti, Królowa Tomyris odbiera głowę Cyrusa, króla Persji (1670-72)
• 
  Scena ze Speculum humanae salvationis (XIV w.).
• 
  Rzeźba Tomyris z głową Cyrusa autorstwa Thaddäusa Ignatiusa Wiskotschilla, umieszczona na terenie Städtisches Klinikum Dresden w Dreźnie (XVIII w.).

W 1707 r. na deskach Theatre Royal przy Drury Lane po raz pierwszy wystawiono operę Thomyris, Queen of Scythia (libretto Peter Anthony Motteux).

W 1717 r. w Hamburgu wystawiono operę Die großmütige Tomyris (muzyka: Reinhard Keiser, libretto: Johann Joachim Hoë).

W 2019 r. miała miejsce premiera kazachskiego filmu Томирис (Tomyris), opisującego historię Tomyris i Cyrusa Wielkiego. Rolę królowej Massagetów zagrała Almira Tursyn^[9][10].

Odkryta 4 marca 1906 r. planetoida nosi nazwę (590) Tomyris.

Tomyris jest przywódczynią cywilizacji Scytów w grze komputerowej Civilization VI^[11].