Stary Sącz

Stary Sącz

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Rynek w Starym Sączu
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	nowosądecki
Gmina	Stary Sącz
Data założenia	1257
Burmistrz	Jacek Tomasz Lelek
Powierzchnia	15,0[1] km²
Wysokość	320 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	8701[1] 580,1 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 18
Kod pocztowy	33-340
Tablice rejestracyjne	KNS
Położenie na mapie gminy Stary Sącz Stary Sącz
Położenie na mapie Polski Stary Sącz
Położenie na mapie województwa małopolskiego Stary Sącz
Położenie na mapie powiatu nowosądeckiego Stary Sącz
49°33′45″N 20°38′11″E/49,562500 20,636389
TERC (TERYT)	1210164
SIMC	0963359
Urząd miejski ul. Batorego 25 33-340 Stary Sącz
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Stary Sącz – miasto w województwie małopolskim, w powiecie nowosądeckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Stary Sącz.

Prywatne miasto duchowne Sądecz Stary, własność klasztoru klarysek w Starym Sączu, położone było w drugiej połowie XVI wieku w powiecie sądeckim województwa krakowskiego^[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. nowosądeckiego. Jedno z najstarszych miast w Polsce, uzyskało prawa miejskie w XIII w. Leży na szlaku bursztynowym.

Stary Sącz położony jest na wypłaszczeniu Kotliny Sądeckiej, w widłach rzek Dunajca i Popradu, na wysokości ok. 320 m n.p.m.

Pierwsza wzmianka na temat Starego Sącza datowana jest na 1257 r., kiedy to książę krakowsko-sandomierski Bolesław Wstydliwy nadał księżniczce węgierskiej Kindze ziemię sądecką obejmującą tereny w trójkącie: Biecz – Limanowa – Podoliniec (obecnie Słowacja) jako zastaw za posag wniesiony do Polski. Kinga uwłaszczyła otrzymanymi dobrami (w tym miastem Stary Sącz) założony przez siebie starosądecki klasztor klarysek. W tym samym czasie przeniesiono do Starego Sącza z Podegrodzia siedzibę lokalnych władz.

W 1358 r. Kazimierz III Wielki zezwolił na lokację Starego Sącza na prawie magdeburskim, jednocześnie zwolnił miasto od danin. W 1410 r. miasto zostało spalone przez wojska Zygmunta Luksemburskiego dowodzone przez Ścibora ze Ściborzyc.

W 1679 r. w kościele św. Elżbiety powstały unikatowe organy, odtworzone w latach 2021–2023^[3].

W 1683 r. król Jan III Sobieski po stoczonej bitwie pod Wiedniem, w drodze powrotnej do Warszawy odwiedził miasto, by pokłonić się szczątkom księżnej Kingi. Poparł wówczas starania o beatyfikację Kingi, a w 1690 r. papież Aleksander VIII ogłosił Kingę błogosławioną.

18 kwietnia 1770 r., w czasie Konfederacji barskiej, w okolice miasta przybył marszałek łomżyński Kazimierz Pułaski w celu pomocy wojskom Tomasza Wilkowskiego oraz oddziałom rozstawionym między Czarnym Dunajcem i Konieczną. Pod Starym Sączem doszło do kilkugodzinnej potyczki. W 1770 r. cesarzowa Maria Teresa zajęła starostwa czorsztyńskie, nowotarskie i sądeckie wraz ze Starym Sączem. Jednak w dalszym ciągu na tych terenach trwały walki konfederatów.

Po I rozbiorze Polski Stary Sącz wszedł w skład Galicji. Do Polski wrócił w 1918 r.

Miasto wielokrotnie nawiedzały pożary. Największy miał miejsce w 1795 r., kiedy spaleniu uległo niemal całe miasto wraz z ratuszem (obecnie jego rekonstrukcja znajduje się w miasteczku galicyjskim w Sądeckim Parku Etnograficznym w Nowym Sączu). Z pożogi ocalał jedynie kamienny dom mieszczański z XVII w., zwany „Domem na Dołkach”. Z biegiem lat miasto stopniowo traciło na znaczeniu na rzecz założonego w 1292 r. Nowego Sącza.

W 1928 roku burmistrzem był dr Edward Szayer, odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi za „zasługi w pracy społecznej i samorządowej”^[4].

Podczas okupacji hitlerowskiej, w 1941 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 1000 Żydów. 28 sierpnia 1942 roku zostali wywiezieni do obozu zagłady w Bełżcu^[5].

• Piramida wieku mieszkańców Starego Sącza w 2014 roku^[6].

Zabudowa rynku to przykład architektury średniowiecznej. Do 1795 r. na rynku stał ratusz, spłonął on jednak i nigdy nie został odbudowany. Zachowany z pożaru XVII-wieczny dom mieszczański, zwany „Domem na Dołkach”, mieści muzeum regionalne. Siedziba władz gminy mieści się w budynku folwarcznym dawnego klasztoru franciszkanów. Ze względu na zachowaną średniowieczną zabudowę miasta, w 1954 Stary Sącz uznano za rezerwat urbanistyczny.

W Starym Sączu znajduje się klasztor klarysek założony przez księżną Kunegundę, żonę Bolesława Wstydliwego. Księżna po śmierci męża sama wstąpiła do klasztoru w 1279 r. Do tego klasztoru wstąpiła również królowa Jadwiga, żona Władysława Łokietka i matka Kazimierza Wielkiego, która zmarła w 1339 r. W zbiorach bibliotecznych klasztoru zachowały się cenne rękopisy muzyczne z XIII w., świadczące o niezwykle wysokim poziomie ówczesnej kultury muzycznej regionu. Jeden z manuskryptów zawiera czterogłosowy conductus Omnia Beneficia, dzieło uważane za najstarszy zabytek polskiej muzyki wielogłosowej. W 1683 r. Jan III Sobieski, wracając tędy spod Wiednia, podarował klaryskom zdobyty na Turkach sztandar, który jest do dziś przechowywany w klasztorze. W 2016 usunięto sprzed klasztoru ok. 400-letnią lipę, która w myśl legendy miała być znacznie starsza: żywot św. Kingi donosi, że wyrosła ona w ciągu jednej nocy z laski wbitej w ziemię przez późniejszą świętą. Według innej wersji lipa uległa zniszczeniu w pożarze miasta z 1644, ale odrosła z zachowanych korzeni.

Przy klasztorze funkcjonuje gotycki kościół pw. św. Trójcy i św. Klary. Wnętrze świątyni udekorowane jest barokowymi polichromiami przedstawiającymi życie fundatorki. Najcenniejszym zabytkiem kościoła jest ambona z 1671 r. w kształcie drzewa Jessego. Organy kościelne mają dwie klawiatury: jedną w części dla osób świeckich i przeznaczoną dla świeckiego organisty, drugą w części zamkniętej (klauzurze) i przeznaczoną dla siostry zakonnej. W 2003 r. zidentyfikowano w klasztorze najstarszy polski klawikord, zbudowany w Krakowie w XVII w.^[7]

Świątynią parafialną Starego Sącza jest pochodzący z przełomu XIV i XV w. kościół św. Elżbiety Węgierskiej, pierwotnie gotycki, później częściowo przebudowany w epoce baroku. Do parafii św. Elżbiety Węgierskiej należy również XVII-wieczny kościółek Świętych Rocha i Sebastiana (cmentarny).

Od 1975 r. w Starym Sączu odbywa się Starosądecki Festiwal Muzyki Dawnej. Jego twórcą i pierwszym dyrektorem był Stanisław Gałoński, który tę funkcję piastował do roku 1991. Kolejni dyrektorzy artystyczni to: Marcin Bornus-Szczyciński (1992–1997), Stanisław Welanyk (1999–2008) i Andrzej Citak (2009–2012). Od 2013 r. dyrektorem artystycznym jest Marcin Szelest^[8]. Koncerty odbywają się w kościele klasztornym ss. klarysek pw. św. Klary i św. Trójcy Przenajświętszej i parafialnym pw. św. Elżbiety Węgierskiej. Od 2014 r. pierwszy koncert tzw. prolog festiwalu odbywa się na słowackim Spiszu. Poza wykonawcami polskimi brali w nim udział m.in. muzycy z Ukrainy, Francji, Niemiec, Gruzji, Czech, Szwajcarii, Szwecji i Finlandii.

W widłach Dunajca i Popradu rozciągają się tereny rekreacyjne z kilkoma zarybionymi stawami o łącznej powierzchni 16 ha. Wokół miasta rozciąga się Popradzki Park Krajobrazowy.

Na starosądeckich błoniach znajduje się ołtarz zbudowany z okazji wizyty papieża Jana Pawła II. Podczas odprawionej 16 czerwca 1999 r. na nim mszy papież kanonizował świętą Kingę.

Przy stacji PKP w Starym Sączu rozpoczyna się szlak , który biegnie do zachodniego zbocza Wielkiej Przehyby (czas przejścia – 4:50 h).

Stary Sącz od wieków dawał natchnienie artystom. Dawny dworzec kolejowy w Starym Sączu został przedstawiony na obrazie Nikifora Krynickiego. W latach pięćdziesiątych XX w. uliczki tego miasta przenosił na swe obrazy Jan Cybis. W roku 1983 film fabularny Wakacje z Madonną zrealizował w plenerach Starego Sącza Jerzy Kołodziejczyk. Akcja filmu jest ściśle związana z miastem. Na początku XXI w. miasto fotografował Adam Bujak. Zdjęcia zostały opublikowane w albumie Pieśń o Starym Sączu. W 2007 r., nakładem wydawnictwa Biały Kruk, wydany został album Gród św. Kingi.

W mieście mecze rozgrywają MKS Sokół Stary Sącz, klub piłkarski występujący w nowosądeckiej klasie okręgowej, a także MUKS Poprad Stary Sącz, siatkarski klub sportowy z wieloma sukcesami na swoim koncie. W 2014 r. starosądeczanki awansowały do drugiej ligi.

Stary Sącz ma swoją jednostkę Ochotniczej Straży Pożarnej, która została założona w 1874 roku, włączoną do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego od 1995 roku. Jednostka posiada 4 samochody bojowe: GBARt 3/30 Volvo FL 280, GCBA 3/24 Renault Midliner G230, GLBARt 1/12 Iveco Turbo Daily i SLRR Land Rover^[9].

Miasta i gminy partnerskie:

• Lewocza, Słowacja, umowa z 20 sierpnia 2003 roku.[1]
• Liptovský Hrádok – Słowacja, umowa z 30 czerwca 2001 roku.
• Keszthely – Węgry, umowa z 27 czerwca 2001 roku.
• Dunakeszi – Węgry, umowa z 28 września 2007 roku.
• Kosd – Węgry, umowa z 17 grudnia 2011 roku
• Czugujew – Ukraina, umowa z 25 kwietnia 2004 roku.
• Menconico – Włochy, umowa z 28 września 2003 roku.
• Ness-Ziona – Izrael, umowa z 11 marca 1996 roku

• Kazimierz Badeni^[10]
• Andrzej Duda – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej^[11]
• Stanisław Gałoński^[12]
• kardynał Stanisław Dziwisz^[12]
• arcybiskup Wiktor Skworc^[12]
• Marian Cycoń
• ks. prałat Alfred Kurek^[13]

• Towarzystwo Miłośników Starego Sącza
• Cmentarz wojenny nr 348 – Stary Sącz
• Parafia św. Elżbiety Węgierskiej w Starym Sączu
• Parafia Miłosierdzia Bożego w Starym Sączu
• Synagoga w Starym Sączu
• Gwara sądecka
• Beskid Sądecki
• Most im. św. Kingi

• Stary Sącz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 352 .
• Archiwalne widoki i publikacje związane z miejscowością w bibliotece Polona