Lewocza

Lewocza

Levoča

Widok na Lewoczę
Herb Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	preszowski
Powiat	Lewocza
Burmistrz	Milan Majerský[1]
Powierzchnia	114,77[2] km²
Wysokość	628[3] m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	13 944[4] 121,81[5] os./km²
Nr kierunkowy	+421 53[3]
Kod pocztowy	054 01[3]
Tablice rejestracyjne	LE
Położenie na mapie kraju preszowskiego Lewocza
Położenie na mapie Słowacji Lewocza
49°01′22″N 20°35′26″E/49,022778 20,590556
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Lewocza i Spisz wraz z zabytkami kultury^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Państwo	Słowacja
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	IV
Numer ref.	620
Region[b]	Europa i Ameryka Północna
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1993 na 17. sesji
Dokonane zmiany	2009
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Lewocza (słow. Levoča, węg. Lőcse, niem. Leutschau, łac. Leutsovia) – miasto powiatowe we wschodniej Słowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz.

Miasto leży na wysokości 570 m n.p.m. w Kotlinie Hornadzkiej, u południowych podnóży Gór Lewockich, nad rzeczką Levočsky potok. Liczba mieszkańców miasta wynosi 14 830 osób (spis ludności z 21 maja 2011), powierzchnia miasta – 114,767 km². Dzieli się na dzielnice:

1. Levoča (centrum),
2. Levočská Dolina (niem. [Leutschauer] Tal),
3. Levočské Lúky (niem. Schießplatz),
4. Závada (niem. Tscherneblod).

Lewocza leży przy głównej słowackiej drodze krajowej nr 18 (D1, międzynarodowej E50), między Popradem a Preszowem. W Lewoczy kończy się odnoga linii kolejowej z Koszyc i Preszowa do Popradu, odbijająca od tej linii w Spiskiej Nowej Wsi.

W mieście rozwinął się przemysł włókienniczy oraz drzewny^[6].

Ślady osadnictwa w okolicach miasta pochodzą z epoki kamienia. Już w XI w. w okolicy dzisiejszej Bramy Koszyckiej, istniał murowany romański kościółek pw. Świętego Ducha. Pierwsze – słowiańskie – osady w miejscu dzisiejszej Lewoczy powstały jeszcze przed XII w. co wiadomo stąd, że już wtedy handlowały z Krakowem, miastami Hanzy i Wenecją. W połowie XII w. król węgierski Gejza II osiedlił w tym rejonie osadników niemieckich, głównie z Saksonii. Osady te uległy niemal zupełnemu zniszczeniu wskutek najazdów mongolskich w latach 1241–1242: Po pierwszym napadzie Tatarów (1241), jak podaje spiski kronikarz, Sasi spiscy, którzy schronili się przed nimi wraz z żupanem spiskim Jordanem na górę Hledońską (ob. Letanovce), opuścili r. 1245 to schronienie dla braku wody i (…) nad pot. Lewockim, w miejscu gdzie dawniej na wzgórzu dąbrowa się rozpościerała, założyli osadę Lewoczą dziś zwaną^[7]. W ramach rekolonizacji prowadzonej głównie przez rodziny Berzeviczych, Mariassych i Görgöyów, ziemie spiskie odżywają znów dzięki napływowi Sasów. Na terenie Lewoczy niemieccy koloniści założyli trwałą osadę, o której pierwsza pisemna wzmianka pochodzi z dokumentu wydanego przez króla Belę IV w 1249 r.

W 1271 r. Lewocza stała się głównym ośrodkiem specjalnej jednostki administracyjnej – Związku Sasów Spiskich (późniejszej Prowincji XXIV Miast Spiskich), grupującej kolonie niemieckich górników na Spiszu. Jednak miasto szybko wycofało się z tego związku, by już w 1317 stać się uprzywilejowanym wolnym miastem królewskim. Od 1321 miastu służyło prawo składu, udzielone przez króla Karola Roberta: zagraniczni kupcy musieli obowiązkowo zatrzymywać się w mieście, oferując swe towary przez 15 dni, przy czym mogli dokonywać tylko sprzedaży hurtowej – handel detaliczny zarezerwowany był tylko dla kupców miejscowych^[8]. W 1402 r. król Zygmunt Luksemburski zwolnił kupców lewockich z obowiązku składu w innych miastach w całych Węgrzech, a w 1411 r. rozszerzył lewockie prawo składu również na kupców węgierskich z innych miast. W 1419 r. zostali lewoccy kupcy zwolnieni od płacenia cła na granicach państwa – tzw. trzycatku. Wszystko to otworzyło dla lewoczan ogromne możliwości w zakresie handlu, nie tylko na Węgrzech, ale i za granicą. Tutejsi kupcy byli głównie pośrednikami w handlu pomiędzy Polską a Węgrami i krajami bałkańskimi. Do Polski wozili miedź, żelazo, antymon i inne metale, skóry, wino, suszone owoce, drogie materiały i wschodnie przyprawy. Z Polski importowali sól, ołów, sukno, płótno, chmiel czy solone ryby^[8].

Jednocześnie rozwijało się miejscowe rzemiosło. Pracowali tu liczni kowale, płatnerze, nożownicy, złotnicy, kamieniarze, ale także rzeźnicy, szewcy, kożusznicy itd.^[8] Działały dobrze zorganizowane cechy. Pod koniec XIV w. Lewocza stała się członkiem związku pięciu wschodniosłowackich wolnych miast królewskich – Pentapolitany^[9].

• 
  Ratusz
• 
  Bazylika mariańska
• 
  Kościół św. Jakuba

Szybki wzrost znaczenia i bogactwa miasta był skutkiem jego położenia na ważnym szlaku handlowym – na węgierskiej Via Magna, prowadzącej znad Cisy przez Szarysz i Spisz do Krakowa, nieopodal miejsca, gdzie łączyła się z nią „Wielka Droga Gemerska”, wiodąca z górniczego Gemeru. W 1494 właśnie Lewoczę wybrali na miejsce spotkania jagiellońscy władcy Polski, Litwy, Czech i Węgier. W ciągu XV w. miasto stało się bogatym ośrodkiem handlowym i utrzymało tę prosperity w ciągu XVI w., mimo katastrofalnych pożarów w 1550 i 1599. Po tym pierwszym cesarz Ferdynand Habsburg uwolnił miasto na 10 lat od wszelkich podatków i ciężarów^[8].

Miasto dorobiło się wielu kościołów, trzech aptek, szkoły i drukarni (od 1624 r.). W XVI w. działało tu ponad 40 cechów rzemieślniczych. Kupcy i bogaci rzemieślnicy, tworzący patrycjat miejski, posiadali wystawne domy przy rynku i sąsiednich ulicach. Drobniejsi handlarze i rzemieślnicy, czeladnicy, rolnicy zamieszkiwali w domkach zgrupowanych w południowej i północnej części miasta. W sumie w 1555 r. w Lewoczy było 536 domów i ok. 3500 mieszkańców, dzięki czemu uchodziła ona za duże miasto. Jego zróżnicowanie społeczne było znaczne. W 1542 r. czwartą część całego opodatkowanego majątku posiadali dwaj obywatele miasta. Dalsza połowa całości należała do 25 mieszczan. Ostatnią ćwiercią majętności dzieliła się reszta, tj. 96% mieszkańców, płacących podatki^[8]. Pozostałe 4/5 stanowili członkowie rodzin, służba, biedota miejska itd. Szlachty w Lewoczy nie było, bo zgodnie ze statusem miasta nie mogła ona posiadać w nim nieruchomości.

Dobrobytu miasta nie podkopały najazdy husyckie w XV wieku, ponad stuletni (1435–1558) konflikt z pobliskim Kieżmarkiem o prawo składu, w którym musiał interweniować sam król Ferdynand I Habsburg^[9], ani nawet najazd turecki i wywołane nim zubożenie Węgier. Uległy jednak zmianie trasy szlaków handlowych – Via Magna straciła na znaczeniu. W epoce powstań antyhabsburskich w XVII i początkach XVIII w., gdy przez miasto wielokrotnie przewalały się najróżniejsze oddziały wojsk, obciążające je kontrybucjami i rekwizycjami, rozpoczął się okres stagnacji w procesie jego rozwoju. Szczególnie dolegliwe było długotrwałe oblężenie miasta przez wojska cesarskie w 1710 r., w końcowym okresie powstania Franciszka Rakoczego, oraz szalejąca w następnym roku zaraza. Tym niemniej i w tym okresie przez Lewoczę przechodziła znaczna część handlu między Węgrami a Polską. W drugiej połowie XVII w. w tutejszej drukarni Brewerów, założonej w 1625 r., wychodzi już połowa wszystkich książek drukowanych na obszarze dzisiejszej Słowacji^[10].

W tym też czasie anonimowy autor "Węgierskiego Simplicissimusa" tak pisał o Lewoczy: Jest to dość duże miasto, sławne z dorocznych targów we wrześniu, kiedy przywozi się tu wiele winogron. Często zjawia się z sześćdziesiąt do stu chłopa z Górnych Węgier z szafranem na sprzedaż, który w tej okolicy jest niedrogi. Mieszkańcami są Niemcy i Słowacy wyznania luterańskiego. (...) Miastem rządzi prawo niemieckie, przeto magistrat chodzi na ratusz i do kościoła w niemieckich płaszczach, trzewikach i kapeluszach. Okoliczne słowackie wsie przynoszą na targ wszelkie dobra. Jarmark odwiedzają też Grecy z Turcji przywożąc tam wiele pięknych, dobrych tureckich towarów. (...) Do Kieżmarku stąd dwie mile drogi. Góry Karpackie widać z ulic i z okien^[11].

Dopiero w drugiej połowie XVII w. w mieście zaczyna się osiedlać bogata szlachta – jako pierwszemu miasto pozwoliło kupić dom Janowi Mariassy’emu w 1654 r. Jako wolne miasto królewskie Lewocza nigdy nie podlegała ziemskiej jednostce administracyjnej – żupie spiskiej. Dopiero w końcu XVII w. ta instytucja zakupiła w mieście jeden dom mieszczański na własny użytek^[8]. Miasto staje się centrum żupy spiskiej, która tu odbywa swe kongregacje, a na początku XIX w. buduje tu swą reprezentacyjną siedzibę. Z czasem Lewocza zmienia się w miasto szkół i urzędów.

W XVI i XVII w. Lewocza była najważniejszym ośrodkiem ewangelicyzmu na ziemiach słowackich, jednak za czasów habsburskich doszło do niemal całkowitej rekatolicyzacji Lewoczy i całego Spisza. Miasto, które początkowo miało charakter czysto niemiecki, po wiekach uległo slawizacji do tego stopnia, że w latach czterdziestych XIX w. powstał tu ważny ośrodek narodowego ruchu słowackiego. Zostało tu m.in. założone znane później liceum ewangelickie, do którego przeszło w 1844 r. (na znak protestu po usunięciu Ľudovíta Štúra ze stanowiska w Bratysławie) trzynastu jego bratysławskich uczniów z Janem Franciscim na czele. Powstała wówczas pieśń Nad Tatrou sa blýska, która została później przyjęta jako hymn państwowy Słowacji (do dnia dzisiejszego). Pierwsze wykonanie pieśni miało miejsce podczas wiecu właśnie w murach lewockiego liceum. Wyszło stąd wielu pisarzy i poetów z pokolenia szturowców^[9], jak np. Ján Botto, Janko Čajak, Pavol Dobšinský, Mikuláš Dohnány czy Peter Kellner – Hostinský. Ze szkołą tą, środowiskiem szturowców i Lewoczą w ogóle związanych było i wcześniej i później jeszcze wiele innych postaci, znaczących dla dziejów Słowacji i jej kultury narodowej, jak Peter Michal Bohúň, Ján Chalupka, Ján Kalinčiak, Janko Kráľ, Ľudovít Kubáni, Albert Škarvan, Vavro Šrobár i inni.

Przeprowadzona w 1871 r. linia Kolei Koszycko-Bogumińskiej ominęła Lewoczę, co wówczas zmniejszyło znaczenie miasta i tempo jego rozwoju. Nie powstał tu żaden poważniejszy zakład przemysłowy. Boczną linię kolejową ze Spiskiej Nowej Wsi doprowadzono tu dopiero w 1892 r. Paradoksalnie, z dzisiejszego punktu widzenia, Lewocza dzięki temu zyskała, ponieważ został zachowany nietknięty zespół urbanistyczny starego miasta. W latach 1884–1891 Lewocza była siedzibą (drugą z kolei po Kieżmarku) Węgierskiego Towarzystwa Karpackiego^[9]. W 1910 miasto liczyło 7,5 tys. mieszkańców, z czego: 3,1 tys. Słowaków, 2,4 tys. Węgrów, 1,4 tys. Niemców, 0,2 tys. Rusinów i 0,2 tys. Rumunów. Do 1923 Lewocza była ośrodkiem administracyjnym komitatu (żupy) spiskiego.

Z XX-wiecznej historii należy wspomnieć bunt miejscowego garnizonu wojskowego przeciwko udziałowi Słowacji w hitlerowskiej napaści na Polskę we wrześniu 1939 r.^[9] Pod koniec II wojny światowej większość lewockich (i w ogóle spiskich) Niemców uciekła na zachód przed Armią Czerwoną, która zajęła miasto 21 stycznia 1945.

W 1949 r. Lewocza przestała być siedzibą sądu wojewódzkiego, a w 1960 r. nawet siedzibą powiatu. Przez następne trzy dziesięciolecia była sennym miasteczkiem, odwiedzanym jedynie przez miłośników jej zabytków. Zmiany nastąpiły dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XX w., kiedy zabytki te zaczęły być właściwie promowane, a całe miasto – remontowane i przygotowywane do pełnienia funkcji ważnego ośrodka turystycznego. W 1998 odbyło się tu spotkanie prezydentów 11 państw środkowej Europy. W 2009 roku zabytki Lewoczy zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO jako rozszerzenie wpisu, obejmującego m.in. Zamek Spiski.

• 
  Mury miejskie, Brama Koszycka
• 
  Wielki Dom Żupny
• 
  Renesansowy dom Thurzonów przy placu Mistrza Pawła

Lewocza obfituje w zabytki. W całości jest zachowane jej stare miasto na planie nieregularnego owalu, otoczone murami obronnymi. Zwraca uwagę dobrze zachowana siatka ulic z wielkim, prostokątnym rynkiem o stosunku długości boków 3:1 – jednym z większych w tej części Europy (dziś główny Plac Mistrza Pawła, słow. Námestie Majstra Pavla). Najcenniejsze zabytki miasta przedstawiono poniżej.

• Gotycki kościół farny pw. świętego Jakuba w centrum rynku. Trójnawowy. Po katedrze koszyckiej jest to drugi co do wielkości kościół gotycki na Słowacji (dł. 49,5 m, szer. 27,4 m, wys. wieży 60,7 m).
• Ratusz, pierwotnie gotycki, z końca XV w., w postaci obecnej późnorenesansowy z XVI/XVII w. Powszechnie uznawany za symbol miasta.
• Pręgierz przy ratuszu – kuta „klatka hańby” z 1600 r. Pierwotnie stał na miejscu dzisiejszego kościoła ewangelickiego. Później był własnością rodziny Probstnerów, którzy ponownie darowali go miastu w 1933 r. Od tego czasu na obecnym miejscu.
• Kamienice mieszczańskie. W otoczeniu rynku – ok. 60 domów, należących niegdyś do bogatych kupców. Z reguły trzytraktowe, pierwotnie jednokondygnacyjne, przebudowane (z dodaniem 2 i ewentualnie 3 kondygnacji) w XVI i XVII w., zachowały wiele detali gotyckich z XIV i XV w. (m.in. portale). Wśród nich najładniejsza jest kamienica Turzonów pod nr. 7, z renesansową attyką i bogatą dekoracją sgraffitową na froncie. Poza tym wyróżniają się w zabudowie pierzei zachodniej rynku kamienica Spillenbergów, kamienica Krupków, kamienica Máriássych i kamienica Hainów (dawne liceum ewangelickie). W pierzei wschodniej wyróżniają się kamienica Mistrza Pawła (obecnie siedziba muzeum) oraz kamienica Brewerów. Poza rynkiem wznosi się ok. 200 kolejnych domów, często w złym stanie, częściowo całkowicie zrekonstruowanych (poczynając od ok. połowy lat 90. XX w.), w tym oryginalne małe domki dawnej biedoty lewockiej przy ulicach Małej, Różowej i Žiackiej.
• Stary kościół minorytów, tzw. gimnazjalny, koło Polskiej Bramy. Architektura gotycka, z I połowy XIV w., wyposażenie barokowe z wieku XVII.

• 
  Kościół ewangelicki
• 
  Brama Polska w pasie murów miejskich
• 
  Kościół gimnazjalny

• Nowy kościół i klasztor minorytów przy ulicy Koszyckiej, tuż przy Koszyckiej Bramie. Barokowy, z połowy XVIII w.
• Dawny konwikt jezuitów, pierwotnie barokowy, przekształcony, obecnie siedziba Instytutu Juraja Páleša Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Katolickiego w Rużomberku.
• Kościół ewangelicki w południowej części rynku, klasycystyczny, z lat 1825–1837.
• Mały Dom Żupny przy rynku, renesansowy, przebudowany, pierwsza siedziba żupy spiskiej.
• Wielki Dom Żupny przy rynku, do 1923 r. siedziba żupy spiskiej. Zbudowany w latach 1806–1826, klasycystyczny, uważany był za najpiękniejszą siedzibę żupy na całych dawnych Węgrzech.
• Znaczne fragmenty murów obronnych z XIV–XVIII, liczących pierwotnie blisko 2,5 km długości (w dużej części restaurowane lub rekonstruowane), z sześcioma basztami i trzema bramami: Koszycką, Menhardzką i Polską.

Na wzgórzu, 2 km na północ od centrum Lewoczy, znajduje się sanktuarium maryjne Mariánska hora – najpopularniejszy cel pielgrzymek słowackich katolików. 3 lipca 1995 Jan Paweł II celebrował tam mszę dla 650 tysięcy wiernych.

• 
  Ołtarz Mistrza Pawła w kościele św. Jakuba
• 
  Kolumna św. Elżbiety
• 
  Gimnazjum

• Leonard Cox (ok. 1495 – ok. 1549) – wybitny humanista, w 1520 r. rektor lewockiej szkoły;
• Wilhelm Forberger (1848–1928) – malarz, grafik, fotograf, wieloletni nauczyciel rysunku w miejscowym gimnazjum, działacz turystyczny, autor widoków Tatr i Spiszu;
• Friedrich David Fuchs (1799–1874) – urodzony w Lewoczy geodeta, leśnik, przedsiębiorca górniczo-hutniczy, działacz turystyczny, znawca Tatr;
• Samuel Genersich (1768–1844) – lekarz i botanik, wieloletni lekarz miejski, znawca flory Spiszu i Tatr;
• Viktor Greschik (1862–1946) – urodzony w Lewoczy, długoletni nauczyciel i dyrektor miejscowej szkoły, przyrodnik, historyk, redaktor;
• Karl Kolbenheyer (1841–1901) – nauczyciel miejscowej szkoły, przyrodnik, turysta górski, badacz Tatr;
• Jozef Neuschl-Faragó (1821-1895) - rzeźbiarz i rysownik, od 1853 mieszkał w Lewoczy, autor portretów i nagrobków tutejszych mieszczan;
• Mistrz Paweł z Lewoczy (ok. 1470 – ok. 1540) – wybitny rzeźbiarz i malarz, przez większość okresu twórczego związany z Lewoczą, autor słynnego ołtarza głównego w miejscowym kościele św. Jakuba;
• Jenő Uhlyárik (1893–1974) – urodzony w Lewoczy węgierski szermierz, medalista olimpijski;
• David Spilenberger (1627–1684) – urodzony w Lewoczy, syn Samuela, długoletni miejski lekarz, lewocki wójt;
• Samuel Spilenberger (1572–1655) – urodzony w Lewoczy, długoletni miejski lekarz i aptekarz.

• Kalwaria Zebrzydowska
• Keszthely
• Łańcut
• Stary Sącz

• Oficjalna strona miasta
• Spectacular Slovakia (ang.)
• Zdjęcia i przegląd noclegów
• Bronisław Gustawicz, Lewocza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 189 .