Ptolemeusz II Filadelfos

Ptolemeusz II Filadelfos

Ptolemeusz II i Arsinoe II na oktadrachmie
władca starożytnego Egiptu
Okres	od 283 p.n.e. do 246 p.n.e.
Poprzednik	Ptolemeusz I Soter
Następca	Ptolemeusz III Euergetes
Dane biograficzne
Dynastia	Ptolemeusze
Data i miejsce urodzenia	308 p.n.e. Kos
Data śmierci	246 p.n.e.
Ojciec	Ptolemeusz I Soter
Matka	Berenika I
Żona	1. Arsinoe I, 2. Arsinoe II
Dzieci	Ptolemeusz III Euergetes, Lizymach, Berenika
Multimedia w Wikimedia Commons

Ptolemeusz II Filadelfos, Ptolemaios II Filadelfos – gr. basileus Ptolemaios II Theos Philadelphos II – król Ptolemeusz II Bóg miłujący siostrę^[1] (lub brata^[2] ) egip. Ptulmis Userkare Meriamon (urodzony w 308 p.n.e. na wyspie Kos^[2] , zmarł w 246 p.n.e.^[2]  w Egipcie) – drugi władca Egiptu z dynastii Ptolemeuszy, panował w latach 283–246 p.n.e. Syn Ptolemeusza I Sotera i Bereniki I^[3], mąż Arsinoe I i Arsinoe II, ojciec Ptolemeusza III Euergetesa, Lizymacha i Bereniki^[4]. Panował od 285 roku p.n.e., początkowo wspólnie z ojcem, a od 283 p.n.e. samodzielnie^[2] . W latach 277–270 p.n.e. wspólnie z Arsinoe II^[5]. Władzę po śmierci Ptolemeusza II przejął jego syn Ptolemeusz III Euergetes^[6]

Wychowanek wybitnych uczonych swoich czasów: filozofa Stratona z Lampsakos, poety i gramatyka Filetasa z Kos i pierwszego kustosza (zarządcy) Biblioteki Aleksandryjskiej, filologa Zenodota z Efezu^[3].

Pierwsze lata rządów Ptolemeusza II nacechowane były walką o utrwalenie swojej władzy z przyrodnimi braćmi: nieznanym z imienia synem Eurydyki – który wzniecił bunt na Cyprze i został zgładzony^[7], Argaiosem – który został posądzony o spisek przeciwko władcy i stracony^[7], Ptolemeuszem Keraunosem – który znalazł schronienie na dworze króla Macedonii i Tracji Lizymacha^[7], i Magasem – pełniącym funkcję namiestnika Cyrenajki, który ok. 278 p.n.e. ogłosił się królem tej prowincji^[7]. Magas poprosił o pomoc wroga Ptolemeusza, króla seleucydzkiego Antiocha, który był jego teściem^[8][9]. Prawdopodobnie celem władcy Cyrenajki było przejęcie władzy nad całym Egiptem^[8]. Ze względu na wewnętrzne problemy Antioch nie mógł ostatecznie wesprzeć rewolty Magasa, a Ptolemeusz nie miał możliwości pacyfikacji Cyrenajki z uwagi na bunt najemników w armii^[8]. Wojna Ptolemeusza z Magasem tliła się do lat 60. lub 50. III w. p.n.e., kiedy obydwaj zawarli ugodę^[8][10]. Oprócz wymienionych starć Ptolemeusz toczył bliżej nieopisaną wojnę z Antiochem I w latach 280-279, w wyniku której miał przejąć kontrolę nad niektórymi fragmentami wybrzeża Azji Mniejszej^[11][8].

Niedługo po zostaniu królem Ptolemeusz pojął za żonę Arsinoe I, córkę Lizymacha^[9]. W 279 p.n.e. powróciła do Egiptu po ucieczce z Macedonii siostra Ptolemeusza II – Arsinoe II, która w krótkim czasie doprowadziła do wypędzenia pierwszej żony króla i sama zajęła jej miejsce w 277 p.n.e.^[12] Data ta jest dyskusyjna; Ewa Wipszycka sugeruje dowolny moment między 279 a 274 p.n.e.^[13] Małżeństwo brata i siostry odbiło się głośnym echem w całym świecie greckim, wywołując wiele niepochlebnych opinii i komentarzy, w tym poety Sotadesa, który krytykę władcy przypłacił życiem^[14]. Arsinoe II zmarła ok. 270 p.n.e.^[15] Po jej śmierci Ptolemeusz kazał oddawać jej boską cześć, nadawszy jej przydomek filadelfos (miłująca brata)^[16]. Przydomek ten przyjęto w historiografii jako określający Ptolemeusza II, choć ten według niektórych badaczy tak naprawdę nigdy za życia go nie nosił^[16]. Inni autorzy utrzymują, że władca miał jednak używać przydomku filadelfos po ślubie z siostrą^[17]. Zdaniem Ewy Wipszyckiej określenie filadelfos towarzyszy Ptolemeuszowi dopiero w źródłach z II w. p.n.e.^[18]

 Osobny artykuł: I wojna syryjska.

W latach 70. Ptolemeusz zorganizował sieć sojuszy i wywołał pierwszą wojnę syryjską przeciwko Antiochowi Soterowi, która jest słabo poświadczona źródłowo^[19]. Wojna rozgorzała ok. 274 p.n.e.; największym sukcesem Antiocha było zdobycie Damaszku^[20]. Ptolemeusz doprowadził jednak do względnie korzystnego dlań układu pokojowego ok. 271 p.n.e., na mocy którego utrzymał spore terytoria na Bliskim Wschodzie^[19].

W latach następnych Ptolemeusz II prowadził kampanię w Azji Mniejszej, w wyniku której zyskał kontrolę nad siecią greckich miast i zachodnim wybrzeżem Anatolii^[19]. Ponadto zdobył Fenicję i liczne wyspy Morza Śródziemnego^[21]. Prawdopodobnie wysłał około 270 p.n.e. ekspedycję na Morze Czarne, która miała wspomóc miasto Bizancjum w walce z Galatami^[22]. Flota Ptolemeusza zajmowała się również tępieniem piratów na Morzu Śródziemnym^[23].

 Osobny artykuł: Wojna chremonidejska.

Około 267 p.n.e. Ptolemeusz zawarł sojusz ze Spartą oraz Atenami skierowany przeciwko rosnącemu w siłę państwu macedońskiemu^[21]. Zapoczątkowało to trwającą kilka lat wojnę chremonidejską, Datacja i przebieg wojny są niepewne^[24]. Bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny nie jest znana; niewykluczone, że Ptolemeusz chciał osadzić na tronie macedońskim swojego syna bądź syna Arsinoe z poprzedniego związku^[25][23]. Niewykluczone, że w przygotowania do wojny była zaangażowana sama Arsinoe, która zmarła tuż przed jej wybuchem^[26]. Nazwa wojny pochodzi od imienia przywódcy ateńskiego Chremonidesa, który był jednym z architektów przymierza antymacedońskiego^[21]. Po stronie spartańskiej głównym stronnikiem Ptolemeusza był Areusz^[27].

Zmagania wojenne toczyły się przede wszystkim na terenie kontynentalnej Grecji^[28]. Dowódcą ekspedycji wysłanej przez Ptolemeusza był Patroklos^[29]. Wojska Ptolemeusza nie angażowały się w bezpośrednie starcia lądowe z wrogiem^[29]. Ostatecznie siły spartańsko-ateńskie mimo wsparcia Ptolemeusza zostały pokonane^[30]. Dodatkowo w 262 p.n.e. bądź 261 p.n.e. Antygon Gonatas pokonał być może^[31] Ptolemeusza w bitwie morskiej pod wyspą Kos^[30]. Uznanym faktem historycznym jest, że bitwa miała miejsce i że Ptolemeusz ją przegrał, jednak umiejscowienie jej w czasie napotyka trudności; za najbardziej prawdopodobne daty bitwy uznaje się 261 bądź 255 p.n.e.^[31]

W 261 p.n.e. doszło do zawarcia nietrwałego pokoju, który nie przyniósł Ptolemeuszowi żadnych większych nabytków^[30]. W trakcie tej wojny Patroklos prawdopodobnie umocnił wpływy Ptolemeuszy na Krecie i Keos^[32]. Pomimo przegrania wojny na lądzie Lagida zdołał utwierdzić swoje wpływy w basenie Morza Egejskiego^[33]..

 Osobny artykuł: II wojna syryjska.

Król Antioch II Theos, zaraz po objęciu tronu syryjskiego skonstruował wraz z Antygonem Gonatasem sojusz skierowany przeciwko Ptolemeuszowi, i ok. 260 p.n.e. rozpętał trwającą kilka lat II wojnę syryjską^[30]. Działania wojenne prowadzono równocześnie na froncie greckim i syryjskim^[34], przy czym ten drugi był o wiele mniej intensywny^[35]. Sytuację Ptolemeusza komplikowała rewolta przeciw jego władzy w Jonii (rozpętana przez bliżej niezidentyfikowanego Lagidę określanego jako Ptolemeusz Syn^[36]), dodatkowo stanięcie po stronie koalicji antyptolemejskiej miasta Rodos^[31]. Rodyjczycy ok. 258 p.n.e. pokonali flotę ptolemejską, dowodzoną przez nauarchę Chremonidesa^[37], nieopodal Efezu^[38]. W toku tej wojny doszło także być może^[31] do bitwy morskiej pod wyspą Kos, którą Ptolemeusz przegrał^[34]. W 255 p.n.e. doszło do zawarcia niekorzystnego dla Ptolemeusza pokoju: władca tracił Cyklady, Cylicję i Pamfilię, co przekreślało dominację Lagidów w basenie Morza Egejskiego^[34]. W rejonie Bliskiego Wschodu Ptolemeusz zatrzymał Celesyrię, czyniąc jednak inne znaczne terytorialne ustępstwa; tam pokój z Antiochem podpisał dopiero w 253 p.n.e.^[39][34]. Ptolemeusz w ramach traktatu pokojowego wydał swoją córkę Berenike II za Antiocha^[39].

Inskrypcja na tzw. Steli z Pithom zawiera informację komemoratywną nt. rzekomej wyprawy wojennej Ptolemeusza II do "dalekiego lądu", z której przywieźć miał licznych "nowych bogów"^[40]. Relacja to interpretowana była w różny sposób: niektórzy historycy widzieli w niej dowód wyprawy wojennej do Persji lub Arabii, inni zaliczali ją jako nieznany epizod którejś z wojen syryjskich^[40]. Nowsze badania wykluczyły hipotezę wyprawy perskiej i uznały za bardziej prawdopodobne, że Stela z Pithom zawiera opis kampanii syropalestyńskiej Ptolemeusza z ok. 276 p.n.e.^[41]

Ptolemeusz II, poza Egiptem, rozciągał swoje panowanie na Cypr oraz Celesyrię oraz przez znaczną część rządów sprawował mniej lub bardziej bezpośrednią kontrolę nad Wyspami Jońskimi, terenami od Pamfilii do Hellespontu i innymi wyspami Morza Egejskiego, Cyrenajką, Syrią i Fenicją^[42]. Celesyria, Syria, Fenicja, Cyrenajka i Cypr stanowiły tereny silniej związane z Egiptem, ze względu na zbliżony sposób administracji i system podatkowy^[43]. Cypr stanowił dla państwa Ptolemeusza kluczową bazę morską i punkt ważny dla utrzymania talasokracji Morza Śródziemnego^[44]. Szczyt zasięgu terytorialnego państwa Ptolemeusza przypadł na lata 70. i 60. III w. p.n.e.^[45] Z początkiem lat 70. Ptolemeusz rozszerzył czasowo swoje posiadanie na wybrzeże Fenickie oraz znaczną część wybrzeża Azji Mniejszej^[46]. Zdobycze te ukróciła znacznie pierwsza wojna syryjska^[46]. W okresie wojny chremonidejskiej i bezpośrednio po niej Ptolemeusz sprawował kontrolę nad wyspą Keos, Terą, Metaną na Peloponezie i Itanos na Krecie^[47]. Trzy ostatnie spośród wymienionych lokacji Ptolemeusz utrzymał na stałe^[47]. Druga wojna syryjska przyniosła utratę Jonii, Pamfilii, Cylicji i Samos, pozostawiając pod panowaniem Ptolemeusza niektóre wyspy Morza Egejskiego i prawdopodobnie bazy w Licji^[48]. Po kilku latach od zakończenia drugiej wojny syryjskiej najprawdopodobniej odzyskał kontrolę nad grupującym archipelag Cyklad Związkiem Wyspiarzy^[34][49]. Niezależnie od walk o wpływy w basenie Morza Śródziemnego Ptolemeusz rozszerzał swoje panowanie nad Czarną Etiopią, kierując tam liczne ekspedycje m.in. ze względu na cenną kość słoniową i inne towary luksusowe^[50]. Arabia ani Etiopia nie stanowiły jednak nigdy bezpośrednio części państwa Ptolemeusza^[51].

Ptolemeusz był władcą czynnym na arenie międzynarodowej; utrzymywał przyjacielskie stosunki z Rzymem^[2]  i Kartaginą, a w pierwszej wojnie punickiej zachował neutralność, występując nawet z postulatem mediacji^[52]. Prowadził wielokierunkową politykę zagraniczną. Wysyłał poselstwa m.in. do Indii^[53].

Historycy podkreślają jego brak zdolności wojskowych^[3]. Mimo to utrzymywał stosunkowo silną i dobrze zorganizowaną kilkudziesięciotysięczną armię^[52]. Jego flota operowała nie tylko na Morzu Śródziemnym, ale także na Nilu i Morzu Czerwonym^[54]. Za czasów Ptolemeusza ustanowiono w Egipcie system podatkowy, który w ogólnym zarysie nie zmienił się do końca epoki hellenistycznej^[8].

 Osobny artykuł: Kult władców hellenistycznych.

Ptolemeusz II był pierwszym od czasów Aleksandra Macedońskiego władcą greckim, który zorganizował kult siebie jako boga za życia^[16]. Zrobił to około 272 p.n.e., deifikując także swoją żonę^[17]. Stworzył wówczas nowy byt boski, propagując kult siebie i Arsinoe jako rodzeństwo bogów, Theoi Adelphoi^[55]. W niektórych lokalnych przypadkach kult Arsinoe próbowano połączyć z kultem Ateny i Afrodyty^[56]. Poświadczone są przypadki boskiego kultu Arsinoe nie tylko w Egipcie, ale także w innych rejonach zależnych od Ptolemeuszy, m.in. na wyspie Kos i Cyprze^[57].

Swoje posągi Ptolemeusz kazał umieścić w świątyni Aleksandra Wielkiego w Aleksandrii^[55]. Ponadto w 261 p.n.e. ustanowił kult boski swoich rodziców Ptolemeusza I oraz Bereniki^[16]. Zdaniem Tomasza Grabowskiego ustanowił on kult swoich rodziców, uznanych za bogów Theoi Soteres, w 283 p.n.e.^[58] Według innych opracowań miał on nakazać kult swojego ojca w 279 p.n.e.^[17]

Nie kłóciło się to z wielowiekową tradycją deifikacji władców w Egipcie^[1].To, czy kult ptolemejskich władców faktycznie przyjął się w egipskim społeczeństwie, czy też był jedynie elementem politycznej agendy, nie jest możliwe do ustalenia w świetle zachowanych źródeł, choć pewne dowody mogą wskazywać na faktyczne postrzeganie ich przez niektórych mieszkańców Egiptu jako istoty boskie^[59]. Niezależnie od tej kwestii Ptolemeusz II uznawany jest za władcę kluczowego w procesie wykształcenia się ptolemejskiej ideologii dynastycznej^[60].

Ptolemeusz utrzymywał ii propagował kult swój i swojej rodziny poprzez organizację wystawnych świąt i pochodów^[61]. Festiwal na cześć jego ojca nosił nazwę Ptolemaia, zaś na cześć jego zmarłej siostry Arsinoeia^[62]. Festiwal ku czci Theoi Adelphoi nazywano Theadelpheia^[63]. Spośród tych festiwali najpopularniejsze były Ptolemaia, które kontynuowane były długo po śmierci Ptolemeusza II i przez pewien czas w świecie helleńskim cieszyły się reputacją bliską igrzyskom olimpijskim^[63].

Wizerunki swoje oraz swoich bliskich w boskiej formie umieszczał na bitych przez siebie monetach; później tę tradycję kontynuowali jego następcy^[64]. Ponadto silnie rozpowszechniał lokalny kult Aleksandra Wielkiego, aby wzmocnić swoją pozycję jako jego następcy^[55].

Innym źródłem postrzegania władcy jako obiektu kultu boskiego była częsta w tamtym okresie deifikacja go przez poszczególne greckie poleis w ramach wdzięczności za okazaną pomoc; było to jedno z narzędzi prowadzenia polityki przez Greków, z którego również Ptolemeusz II korzystał^[55]. Propagował on boskość swojego ojca nadaną mu przez Rodyjczyków, a niektórzy historycy uważają, że przydomek Soter został ukuty nie w czasach Ptolemeusza I, a dopiero za rządów jego syna^[65]. Z kolei samemu Ptolemeuszowi II boskość przyznało miasto Bizancjum w uznaniu za pomoc militarną okazaną temu polis przez władcę^[66].

Wiadomo, że za życia Ptolemeusz II ustanowił około 270 p.n.e. swoim koregentem tzw. Ptolemeusza Syna, postać, której identyfikacja napotkała trudności historyków^[60]. Koregencja trwała około dekady^[67]. Był to prawdopodobnie element polityki dynastycznej Ptolemeusza II, który próbował jasno ustalić kolejność dziedziczenia władzy po jego śmierci^[67]. Niewykluczone, że po zorganizowaniu przez Syna rebelii w Jonii w 259 p.n.e.^[68] skazano go na damnatio memoriae, z czego wynika ubogość źródeł na jego temat^[69]. W historiografii podnosi się też tezę, że Ptolemeusza Syna należy identyfikować z młodym Ptolemeuszem III Euergetesem bądź z Ptolemeuszem Lizymachem, synem Arsinoe II i Lizymacha, przy czym tę drugą opcję uznaje się za najbardziej prawdopodobną^[70]. Najważniejszym źródłem do dziejów koregencji Ptolemeusza II i Ptolemeusza Syna jest tzw. Wielka Stela z Mendes^[71]. Dowody ikonograficzne wskazują na to, że koregencja Ptolemeusza Syna nosiła wyraźne cechy zależności od Ptolemeusza II i nie byli oni władcami równymi sobie^[72].

Ptolemeusz był zręcznym administratorem oraz organizatorem życia gospodarczego i kulturalnego kraju, mecenasem nauki i sztuki^[52]. Dla przekształcenia dawnego państwa faraonów w nowoczesną monarchię hellenistyczną energicznie wprowadzał gospodarkę pieniężną w ostatnim kraju śródziemnomorskim, który dotąd jej jeszcze w pełni nie posiadał. Usilnie rozwijał też przy pomocy fachowców rolnictwo, podejmując prace nawadniające i podnosząc wydajność ziemi oraz aklimatyzując nowe gatunki roślin i zwierząt^[73].

Za jego czasów Aleksandria zaczęła odgrywać wielką rolę jako ośrodek kulturalny Egiptu i świata helleńskiego^[74]. Do jego dworu należeli tacy poeci jak Teokryt i Kallimach z Cyreny^[75], a także wspomniany Sotades. Również za jego panowania w Aleksandrii dokonano na grecki przekładu Starego Testamentu określanego jako Septuaginta^[53]. Ponadto na jego dworze przebywali Teofrast, Demetriusz z Faleronu, Euklides czy Archimedes^[75]. Swoje badania dzięki pomocy władcy prowadził Arystarch z Samos^[75]. Ptolemeusz był mecenasem Biblioteki Aleksandryjskiej, której zbiory liczyły za jego panowania kilkaset tysięcy zwojów^[74]. Na prośbę Stratona Ptolemeusz zorganizował wyprawę do Arabii i Indii, której celem miało być pozyskanie do badań egzotycznych okazów zwierząt^[75].

• Ptolemeusz Filadelfos (syn Kleopatry)
• Mnaeion

• BenedettoB. Bravo BenedettoB., EwaE. Wipszycka EwaE., Historia starożytnych Greków. Okres hellenistyczny, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992, ISBN 83-01-10609-3 .
• TomaszT. Grabowski TomaszT., Działania floty Ptolemeusza II na Morzu Egejskim, [w:] SławomirS. Sprawski (red.), Wojna i wojskowość w świecie starożytnym, Kraków 2015, s. 71-93, ISBN 978-83-65080-20-2 .
• TomaszT. Grabowski TomaszT., The cult of the Ptolemies in the Aegean in the 3rd century BC, „Electrum”, 21, 2014, s. 21-41, DOI: 10.4467/20800909EL.14.001.2778 .
• TomaszT. Grabowski TomaszT., Ostatni triumf Ptolemeuszy: czwarta wojna syryjska (221-217 pne), Kraków 2010, ISBN 978-83-62261-17-8 .
• BogusławB. Kwiatkowski BogusławB., Poczet faraonów. Życie. Legenda. Odkrycia, wyd. 2, Iskry, 2021, ISBN 978-83-244-1042-2 .
• DavidD. Lorton DavidD., The Supposed Expedition of Ptolemy II to Persia, „The Journal of Egyptian Archaeology”, 57, 1971, s. 160-164, JSTOR: 3855955 .
• CélineC. Marquaille CélineC., The Foreign Policy of Ptolemy II, [w:] PaulP. McKechnie, PhilippeP. Guillaume (red.), Ptolemy II Philadelphus and his World, Brill, 2008, s. 39-64, ISBN 978-90-04-17089-6 .
• JamesJ. O'Neil JamesJ., The re-examination of the Chremonidean War, [w:] PaulP. McKechnie, PhilippeP. Guillaume (red.), Ptolemy II Philadelphus and his World, Brill, 2008, s. 64-89, ISBN 978-90-04-17089-6 .
• Ptolemy II Philadelphus, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2023-02-02] [zarchiwizowane z adresu 2023-01-23]  (ang.).
• NickolasN. Roubekas NickolasN., Belief in Belief and Divine Kingship in Early Ptolemaic Egypt: The Case of Ptolemy II Philadelphus and Arsinoe II, „Religio”, 23, 2015, s. 3-23, ISSN 2336-4475 .
• MatthewM. Skuse MatthewM., Coregency in the Reign of Ptolemy II, „The Journal of Egyptian Archaeology”, 103 (1), 2017, s. 89-101, JSTOR: 26948553 .
• F.W. Walbank: The Cambridge Ancient History, Volume 7, Part 1: The Hellenistic World. Wyd. 2. Cambridge: Cambridge University Press, 1984. ISBN 0-521-23445-X. (ang.).