Noc Kupały

Noc Kupały

Siemon Kożyn, Iwan Kupała. Gadanije na wienkach, 2009
Dzień	w okresie przesilenia letniego, najczęściej 21-22 lub 23-24 czerwca, lub w przypadku Słowian wschodnich 6-7 lipca
Państwa	Białoruś, Polska, Rosja, Słowacja, Ukraina
Religie	chrześcijaństwo ludowe, rodzimowierstwo słowiańskie
Inne nazwy	Sobótka, Kupalnocka, Palinocka, Mała Nocka
Podobne święta	wigilia św. Jana, Stado, Zielone Świątki, Midsommar
Multimedia w Wikimedia Commons

Noc Kupały (biał. Kupałle, ros. Iwan Kupała, Kupała, ukr. Iwan Kupało) – święto przesilenia letniego^[1][2] w religii Słowian, w późniejszym okresie zaadaptowanego na drodze inkulturacji przez chrześcijaństwo i powiązanego z postacią świętego Jana Chrzciciela^[3]. Jedno z głównych^[1] świąt ludowych^[4] Słowian wschodnich^[2][5][6]. W tradycji ludowej pierwotnie obchodzone było w terminie przesilenia, jednak w następstwie działalności chrystianizacyjnej Kościoła nastąpiło powiązanie święta z wigilią zbiegającego się z nim czasowo święta Narodzenia św. Jana Chrzciciela^[4][2][7][1].

Z Nocą Kupały związany jest szereg czynności i obrzędów, takich jak zbieranie ziół i kwiatów i ozdabianie nimi ludzi, zwierząt i domów, wchodzenie do wody, kąpanie się, oblewanie wodą, posyłanie wianków na wodzie, rozpalanie ognisk, tańce, śpiewy, skoki przez ogień, polowanie na czarownice i odstraszanie ich. Wierzono także, że tego dnia słońce oddaje się igraszkom i dzieją się inne cuda natury^[1]. Świętowanie odbywa się w pobliżu wody, na wzgórzach. Uczestniczą w nim młodzi mężczyźni i kobiety^[2].

Obrzędy i symbolika święta zdaniem badaczy wskazują na jego przedchrześcijańskie pochodzenie.

Pierwotne obchody Nocy Kupały przeprowadzane były w okresie przesilenia letniego^[8] , podczas najkrótszej nocy w roku, wypadającej zwykle około 21-22 czerwca. Zbiegły się one z przypadającą na 23 czerwca wigilią św. Jana, w Polsce potocznie zwaną Nocą Świętojańską, poprzedzającą chrześcijańskie święto Narodzenia św. Jana Chrzciciela (24 czerwca)^[1][2]. Na drodze inkulturacji Noc Świętojańska przejęła wiele starożytnych, słowiańskich tradycji letniego przesilenia^[9]. W wyniku reformy kalendarza juliańskiego (którym do dziś posługuje się w roku liturgicznym Cerkiew) na styl gregoriański, w przypadku Słowian wschodnich (Białoruś, Rosja, Ukraina) obchody Iwana Kupały zostały dodatkowo przesunięte na okres 6-7 lipca (analogicznie jak np. przesunięciu uległ w obrządku prawosławnym termin Bożego Narodzenia na 7 stycznia).

• język staroruski: kupalija^[10], kupaly mn.^[11]
  • język rosyjski: Iwan Kupała, Iwanow dienʹ^[1], Kupała^[12], kupała, Kupało^[13]
    • dialekty: kupałni mn.; kupalnica: kupalenka „ognisko w polu”^[13]; Jariło^[14]
  • język ukraiński: Iwan Kupało^[1], Soncekres, Kupajło, Kupajłyca^[15], kupała, kupałeńka, kupa(j)łoczka^[13]
    • Polesie: Iwan Pietrow, Iwan Pietrowny^[16]
  • język białoruski: kupałle^[13], Jan Kupalny^[1]
    • dialekty: kupała^[13]

W polskich dialektach zachowały się pożyczki z języków wschodniosłowiańskich^[17][18][13]:

• Podlasie i Lubelskie: kupała, kąpała, kąpałeczka
• Podlasie, Lubelskie, Sieradzkie, Kaliskie: kupalonecka, kopernacka, kopernocka, kupalnocka

W języku staroczeskim (XV w.) zachowało się kupadlo „różnobarwna nić, którą przewiązywano podarunki, dawane z okazji sobótki; podarunek ofiarowany chłopcom przez dziewczęta z okazji sobótki”. W Słowacji poświadczono ludowe kupadla „sobótka”^[19].

Nazwa ta pojawia się już na etapie języka staroruskiego. Izmaił Sriezniewski w swoich Materiałach do języka staroruskiego podaje hasła: kupalija „Noc Świętojańska”^[10] (W Kodeksie Hipackim pod rokiem 1262: Litva že izŭgnaša Ezdovŭ na kanunŭ i Ivanę dn:i. na samaję kupalĭję^[20][10]), kupalo „chrzciciel, baptysta”^[21] (bez przykładu), kupaly „dzień Św. Jana”^[11] (a mirŭ otŭ Pokrova Bogorodicy do Ivana dne do Kupalŭ, a otŭ Ivana dne za dva lětŭ^[11]). Epigraf nr. 78 w Soborze Mądrości Bożej w Nowogrodzie, datowany na koniec XI – początek XII wieku, zawiera napis Na Kupalię^[22]. Według etnografki Wiery Sokołowej, Kupała to nazwa przywleczona w trakcie chrystianizacji, która pojawiła się wśród wschodnich Słowian w następstwie zbiegania się w czasie z dniem Jana Chrzciciela^[23].

Według jednej wersji nazwa (Iwan) Kupała/Kupało jest wariantem imienia (Jan) Chrzciciel^[24] (por. ukr. Iwan Chrestytel) i kalkuje ona starogrecki odpowiednik (Iōánnēs ho) baptistḗs^[25]. Greckie baptistḗs „chrzciciel, baptysta” pochodzi od czasownika baptízō^[25] „zanurzać; myć; kąpać; chrzcić, konsekrować, zanurzać w chrzcielnicy^[25]”, który w języku staroruskim pierwotnie oddano przez słowo kǫpati/kupati „myć, kąpać”, wyparte później przez krĭstiti „chrzcić”^[25]. Prasłowiańską formę czasownika rekonstruuje się jako ‎*kǫpati ‘zanurzać w wodzie, kąpać, myć’^[25][26].

Według drugiej wersji samo słowo Kupało może pochodzić już z prasł. ‎*kǫpadlo^[27] (por. st.czes. kupadlo, serb.-chorw. kùpalo, dłuż., głuż. kupadło „miejsce do kąpania”), które składa się z omówionego czasownika ‎*kǫpati i przyrostka ‎*-dlo^[28]. Polska forma tego słowa, gdyby istniała, brzmiałaby *kąpadło^[29]. Nazwa święta miałaby wiązać się z tym, że podczas Nocy Kupały zażywano pierwszej uroczystej kąpieli^[27], a powiązanie ze św. Janem Chrzcicielem jest wtórne^[19].

Według wielu badaczy Noc Kupały to schrystianizowane prasłowiańskie lub wschodniosłowiańskie święto przesilenia letniego^[6]. Według Nikołaja Galkowskiego(inne języki) „Noc Kupały łączyła w sobie dwa elementy: pogański i chrześcijański”^[32]. Według Hołobuckiego i Karadobrej jednym z argumentów przemawiających za starożytnością święta jest wytwarzanie ognia poprzez tarcie drewna^[2]. Natomiast według Andrzeja Kempińskiego „Widoczna ambiwalencja (mężczyzna-kobieta, ogień-drewno, jasność-ciemność) zdaje się świadczyć o prastarej genezie święta łagodzącego sprzeczności dualnego społeczeństwa”^[33]. Punkt widzenia na przedchrześcijańskie pochodzenie święta jest krytykowany przez historyka Władimira Pietruchina(inne języki)^[34] i etnografa Aleksandra Strachowa(inne języki)^[35].

Od XVII w. pojawiają się źródła, według których święto jest poświęcone bóstwu Kupało, którego mieli czcić Słowianie. Współcześni badacze negują jednak istnienie takiego bóstwa.

W tym dniu zwyczajowo modlono się do św. Jana Chrzciciela przy bólach głowy i za dzieci^[36].

Noc Kupały wypełniona jest rytuałami związanymi z wodą, ogniem i ziołami. Większość rytuałów Kupały odbywa się w nocy^[37]. Kąpiel przed zachodem słońca uważano za obowiązkową: na północy Rosjanie częściej kąpali się w łaźniach, a na południu w rzekach i jeziorach. Bliżej zachodu słońca, na wysokim terenie lub w pobliżu rzek, rozpalano ogniska. Czasami ogień rozpalano w tradycyjny sposób – pocierając drewno o drewno. W niektórych miejscach na Białorusi^[38] i Polesiu Wołyńskim ten archaiczny sposób rozpalania ognia na święto zachował się do początku XX wieku^[39].

Według Wiery K. Sokołowej, wśród Słowian Wschodnich święto zostało zachowane w najbardziej „archaicznej” formie przez Białorusinów. Ukraińcy również zachowali główne archaiczne elementy, ale w XIX wieku zmienili ich znaczenie. Rosjanie albo zapomnieli o głównych elementach ceremonii Kupały, albo przenieśli je na inne święta (dzień Trójcy Świętej(inne języki), dzień świętego Piotra(inne języki))^[15]. W centrum ogniska kupalnego Białorusini umieszczali słup, na którego szczycie mocowano koło. Czasami czaszkę konia, zwaną widʹma, umieszczano na kole i wrzucano do ognia, gdzie płonęła, po czym młodzież bawiła się, śpiewała i tańczyła wokół ognia^[40]. Na Białorusi stare, niechciane rzeczy zbierano z podwórek na całej wsi i przewożono na miejsce wybrane na obchody (polana, wysoki brzeg rzeki), gdzie następnie je palono^[41].

Obchody Nocy Kupały wspomina także Latopis Hustyński (XVII wiek):

Ten Kupała... jest obchodzony w wigilię Narodzenia Jana Chrzciciela... w następujący sposób: Wieczorem zbierają się proste dzieci obojga płci i robią korony z trujących ziół lub korzeni, a ci, którzy są nimi odziani, rozpalają ogień, a inni kładą zieloną gałąź i biorąc się za ręce wokół ognia, śpiewając pieśni... Potem skaczą przez ogień...^[42]

W Noc Kupały wybierano „narzeczonych” i przeprowadzono ceremonie zaślubin^[43]: przeskakiwano przez ogień trzymając się za ręce^[44], wymieniano się wiankami (symbol panieństwa^[45]), szukano kwiatu paproci i kąpano się w porannej rosie. W tym dniu „zaorywano wiejskie drogi, aby «swaty prędzej przyszły», lub zaorywano bruzdę do domu chłopca, aby szybciej się zaręczył”^[46] [47].

W niektórych miejscach tradycji ukraińskiej i białoruskiej dopiero po Kupale przestano śpiewać wiośnianki(inne języki)^[48]. Słowianie wschodni i zachodni mieli zakaz jedzenia wiśni przed tym dniem^[49]. Wschodni Słowianie wierzyli, że kobiety nie powinny jeść jagód przed dniem św. Jana, w przeciwnym razie ich małe dzieci umrą^[50].

Zwyczaj publicznego potępiania i ośmieszania w dniu Nocy Kupały (także w dzień św. Jerzego(inne języki) i dzień Trójcy Świętej(inne języki)) jest dobrze znany. Krytyka i potępienie są zwykle skierowane do mieszkańców własnej lub sąsiedniej wsi, którzy naruszyli normy społeczne i moralne w ciągu ostatniego roku. To społeczne potępienie można usłyszeć w ukraińskich i białoruskich pieśniach, które zawierają motywy kłótni między dziewczętami i chłopcami lub mieszkańcami sąsiednich wsi. Potępienie i wyśmiewanie są wyrażane publicznie i służą jako regulator stosunków społecznych^[51].

Zgodnie z wierzeniami Hucułów, po Kupale przychodzą „jarzębinowe noce(inne języki)”, kiedy często występują grzmoty i błyskawice. Są to dni, kiedy gromowładne duchy chodzą, wysyłając błyskawice na ziemię. „A potem między ciemnym niebem a szczytami gór wyrosną drzewa ognia, łącząc niebo z ziemią. I tak będzie aż do dnia Eliasza, starożytnego Święta Grzmotów”, po którym, jak mówią, „grzmoty przestaną walić”^[52].

Aleksander N. Wiesiełowski wskazywał na podobieństwa między słowiańskimi zwyczajami dnia św. Jana a greckimi zwyczajami święta Proroka Eliasza(inne języki) (Eliasza Gromowładnego)^[53].

Poświęcenie pierwszych owoców dojrzewających w tym czasie mogło zbiegać się w czasie ze świętem Nocy Kupały^[54].

W niektórych rosyjskich miejscowościach warzono „wotywną kaszę”: w dzień św. Juliany(inne języki) (22 czerwca) dziewczęta zbierały się na rozmowę i śpiewając ubijały jęczmień w moździerzu. Rano w dzień św. Agrypiny(inne języki) (23 czerwca) jęczmień był używany do gotowania „wotywnej kaszy”^[55]. W ciągu dnia kasza ta była podawana biednym, a wieczorem, posypana masłem, była spożywana przez wszystkich^[56].

Wśród Białorusinów smakołyki przynoszone z domów były spożywane zarówno w oddzielnych grupach, jak i podczas „imprez składkowych” i składały się one z twarogu (wareniki), sera, kaszy mącznej (kulagi(inne języki)), słodkiego ciasta (babka) z mielonymi nasionami konopi, cebuli, czosnku, kwasu chlebowego (chłodniki), jajek na smalcu^[57][58]. Na Białorusi w XIX wieku podczas święta pito wódkę, a na Podlasiu i w Karpatach wino^[57]. Pieśni zachowały wzmiankę o starożytnych napojach tej nocy:

Ciebie, Kupalnoczko, ugoszczę,
Zielonym winem poczęstuję,
Pszenicznym winem napoję,
I białym serem nakarmię^[59].

Obowiązkowym zwyczajem tego dnia była masowa kąpiel. Wierzono, że w tym dniu wszystkie złe duchy wyjdą z rzek, więc można było bezpiecznie pływać aż do dnia Proroka Eliasza^[60]. Woda świętojańska posiadała również życiodajne i magiczne właściwości^[61].

W miejscach, gdzie nie wolno było kąpać się w rzekach (z powodu rusałek), ludzie kąpali się w „świętych źródłach”. Na Rosyjskiej Północy w przeddzień Nocy Kupały, w dniu św. Agrypiny^[55], podgrzewano łaźnie, w których myto i parzono ludzi, parząc też zebrane w tym dniu zioła^[62]. Woda czerpana ze źródeł w dniu św. Jana miała cudowne i magiczne moce^[63].

W to święto, zgodnie z powszechnym znakiem, woda może „zaprzyjaźnić się” z ogniem. Symbolem tego połączenia było ognisko^[64] rozpalane wzdłuż brzegów rzek. Wianki były często używane do wróżenia w Noc Kupały^[65]: jeśli unosiły się na wodzie, oznaczało to szczęście i długie życie lub małżeństwo^[66].

XVI-wieczny rosyjski skryba próbował wyjaśnić nazwę (Kupalnica) i uzdrawiającą moc dnia św. Jana, odwołując się do starotestamentowej legendy o Tobiaszu. Jak pisze, to właśnie tego dnia Tobiasz wykąpał się w Tygrysie, gdzie za radą archanioła Rafaela odkrył rybę, której wnętrzności wyleczyły jego ojca ze ślepoty^[67].

Główną cechą nocy Kupały są ogniska oczyszczające^[64]. Młodzieńcy zwozili ogromną ilość chrustu z całej wioski i ustawiali wysoką piramidę, ze słupem pośrodku, na którym umieszczano koło, beczkę ze smołą, czaszkę konia lub krowy (Polesie) itp. W opinii Tatjany Agapkinowej(inne języki) i Ludmiły N. Winogradowej(inne języki) symbol wysokiego słupa z przymocowanym do niego kołem ogólnie korelował z uniwersalnym obrazem drzewa świata^[68].

Ogniska rozpalano późnym wieczorem i płonęły one najczęściej do rana. W różnych tradycjach istnieją dowody na wymóg rozpalania ogniska Kupały „żywym ogniem(inne języki)”, wytwarzanym przez tarcie^[69]; w niektórych miejscach ogień był przenoszony do domu i rozpalany w palenisku. Wszystkie kobiety z wioski musiały podejść do ognia, ponieważ każda, która nie przyszła, była podejrzewana o czary^[70]. Wokół ogniska prowadzono korowód, tańczono, śpiewano pieśni kupalne, przeskakiwano przez ognisko: kto skoczy z większym powodzeniem i wyżej, będzie szczęśliwszy^[71]. Dziewczęta przeskakują nad ogniem, aby „oczyścić się i uchronić przed chorobami, zepsuciem, zaklęciami” oraz aby „rusałki nie atakowały i nie przychodziły w ciągu roku”^[72]. Dziewczynę, która nie przeskoczyła przez ogień, nazywano czarownicą (Słowianie Wschodni, Polska); oblewano ją wodą i biczowano pokrzywami, ponieważ nie została „oczyszczona” przez ogień chrzcielny^[73]. W guberni kijowskiej dziewczyna, która straciła dziewictwo przed zamążpójściem, nie mogła przeskoczyć przez ognisko podczas Nocy Kupały, ponieważ w ten sposób zbezcześciłaby je^[74].

Na Ukrainie i Białorusi dziewczęta i chłopcy trzymali się za ręce i skakali przez ogień w parach. Uważano, że jeśli ich dłonie pozostaną razem podczas skoku, będzie to wyraźny znak ich przyszłego małżeństwa^[75]; to samo, jeśli za nimi polecą iskry^[76]. W guberni homelskiej chłopcy zwykli kołysać dziewczęta w ramionach nad ogniskiem Kupały, aby chronić je przed czarami^[77]. Młodzież i dzieci skakały przez ogniska, organizowali hałaśliwe zabawy: biegali i grali w gorzełki(inne języki)^[78].

Oprócz ognisk, w niektórych miejscach w Noc Kupały podpalano koła i beczki ze smołą, które następnie staczano z gór lub przenoszono na słupach, co jest wyraźnie związane z symboliką przesilenia^[79].

Na Białorusi, u galicyjskich Polaków i karpackich Słowaków ognie chrzcielne nazywano Sobótkami^[80] od zachodniosłowiańskiej soboty jako „dnia odpoczynku”^[81].

Wielu folklorystów uważa, że treść pieśni kupalnych jest słabo związana z obrzędami i mitologicznym znaczeniem święta. Wielogatunkowe teksty pieśni obejmują wiele lirycznych pieśni o tematyce miłosnej i rodzinnej, żartobliwe przyśpiewki między chłopcami i dziewczętami, korowodowe pieśni taneczne i gry, ballady itp. Jako pieśni kupalne identyfikowane są przez konkretne melodie i określony okres kalendarzowy. W innych okresach nie było zwyczaju śpiewania takich pieśni^[82].

Wianek był obowiązkowym atrybutem zabaw^[83]. Wykonywano go przed świętem z dzikich ziół i kwiatów. Obrzędowe użycie wieńca kupalnego wiąże się również z magicznym rozumieniem jego kształtu, który zbliża go do innych okrągłych i perforowanych przedmiotów (pierścień, obręcz, bochenek itp.). Zwyczaje dojenia lub sączenia mleka przez wieniec, sięgania i przeciągania czegoś przez wieniec, patrzenia, nalewania, picia, mycia przez niego opierają się na tych atrybutach wieńca^[84].

Wierzono, że każda roślina nadawała wieńcowi szczególne właściwości, a sposób jego wykonania – skręcanie i wyplatanie – również dodawał mu symboliki. Wieńce często wykonywano z barwinka, bazylii, bodziszka, paproci, róż, jeżyn, gałęzi dębu i brzozy itp.^[84]

Podczas święta wieniec najczęściej niszczono: wrzucano do wody, palono w ognisku, rzucano na drzewo lub dach domu, wynoszono na cmentarz itp. Czasami wieniec zachowywano i wykorzystywano do leczenia, ochrony pól przed gradobiciem i ogrodów warzywnych przed „robakami”^[85].

Na Polesiu, o świcie dnia św. Jana, chłopki wybierały najładniejszą dziewczynę spośród siebie, rozbierały ją do naga i owijały od stóp do głów wiankami z kwiatów, po czym szły do lasu, gdzie „dziewko-kupało” (jak nazywano wybraną dziewczynę) rozdawała przygotowane wcześniej wianki swoim koleżankom. Zawiązywała sobie oczy, a dziewczyny chodziły wokół niej w wesołym tańcu. Wianek, który ktoś otrzymał, służył do przepowiadania przyszłego losu: świeży wianek oznaczał bogate i szczęśliwe małżeństwo, suchy wianek oznaczał biedę i nieszczęśliwe małżeństwo: „nie będzie miała szczęścia-doli, będzie żyła w niedoli”^[86].

Na drzewko kupalne, w zależności od regionu, wybierano młodą brzozę, wierzbę, klon, świerk lub ścięty wierzchołek jabłoni^[87]. Dziewczęta ozdabiały go wieńcami, polnymi kwiatami, owocami, wstążkami, a czasem świecami; następnie zabierały go poza wioskę, wbijały w ziemię na polanie i tańczyły, chodziły i śpiewały wokół niego^[87]. Później chłopcy dołączali do zabawy, udając, że kradną choinkę lub ozdoby z niej, przewracają ją lub podpalają, a dziewczynki ją chroniły. Na koniec wszyscy razem mieli utopić choinkę w rzece lub spalić ją w ognisku^[87].

Do rytuału nie można było ścinać drzewka, lecz po prostu ubrać wybrane drzewko, znajdujące się w dogodnym miejscu do korowodu. W obwodzie żytomierskim, w jednej ze wsi, wybrano do tego suchą sosnę, rosnącą poza wsią w pobliżu rzeki; nazywano ją hilcem(inne języki)^[87]. Świętujący wrzucali spalony pień drzewka do wody, a następnie uciekali, aby „wiedźma (ich) nie dogoniła”^[87].

Charakterystycznym znakiem święta Nocy Kupały są liczne zwyczaje i legendy związane ze światem roślin^[62]. Zieleń była używana jako uniwersalny amulet: wierzono, że chroni przed chorobami i epidemiami, złym okiem i zepsuciem; przed czarownikami i czarownicami, nieczystymi mocami, „chodzącymi” zmarłymi; przed naturalnymi błyskawicami, huraganem, ogniem; przed wężami i drapieżnymi zwierzętami, szkodnikami owadów, robakami. Jednocześnie kontakt ze świeżą zielenią był postrzegany jako magiczny środek zapewniający płodność i udaną hodowlę zwierząt gospodarskich, drobiu i upraw^[88].

Wierzono, że tego dnia najlepiej zbierać zioła lecznicze, ponieważ rośliny otrzymują wielką moc od słońca i ziemi^[89]. Niektóre zioła zbierano w nocy, inne po południu przed obiadem, a jeszcze inne przy porannej rosie^[90]. Podczas zbierania ziół leczniczych odmawiano specjalną modlitwę (zamawianie)^[90].

Zgodnie z białoruskimi wierzeniami, zioła kupalne są najbardziej lecznicze, jeśli są zbierane przez „starych i młodych”, tj. starców i dzieci – jako najbardziej czyste (nie prowadzące życia seksualnego, nie mające comiesięcznego oczyszczania itp.)^[91].

Paproć^[92] i tzw. kwiat Iwan-da-marja (np. pszeniec gajowy; dosł. Jan i Maria) były związane ze specjalnymi legendami kupalnymi. Nazwy tych roślin pojawiają się w pieśniach kupalnych^[93].

Słowianie wierzyli, że tylko raz w roku, w dzień św. Jana, zakwita paproć. Ten mityczny kwiat, który nie istnieje w naturze, ma dawać tym, którzy go zerwą i zachowają przy sobie, cudowne moce. Zgodnie z wierzeniami, posiadacz kwiatu staje się jasnowidzem, może rozumieć język zwierząt, widzieć wszystkie skarby, bez względu na to, jak głęboko są w ziemi, i wchodzić do skarbców bez przeszkód, trzymając kwiat przy zamkach i ryglach (muszą się przed nim rozpadać), władać nieczystymi duchami, władać ziemią i wodą, stać się niewidzialnym i przybrać dowolną postać^[94][95].

Jednym z głównych symboli Dnia Świętego Jana był kwiat Iwan-da-marja, który symbolizował magiczne połączenie ognia i wody. Pieśni kupalne łączą pochodzenie tego kwiatu z bliźniakami – bratem i siostrą – którzy wdali się w zakazany romans i z tego powodu zamienili się w kwiat^[96]. Historia kazirodztwa bliźniaków znajduje liczne podobieństwa w mitologiach indoeuropejskich^[97].

Z nazwą święta związane są nazwy niektórych roślin, np. czes. kupadlo „stokłosa”, „kanianka koniczynowa”, kupalnice „jaskier”, pol. kupalnik „Arnica”, ukr. dial. kupała „mniszek pospolity”, „podbiał”, ros. kupało „jaskier ostry”^[19].

Wierzono, że w Noc Kupały wszystkie złe duchy budzą się do życia i szkodzą ludziom^[98]; że należy wystrzegać się „złośliwości demonów – domowików, wodników, leszych, rusałek”^[99].

Aby zapobiec „odbieraniu” mleka krowom przez czarownice, Rosjanie wbijali na pastwiskach poświęconą wierzbę, a na Ukrainie właściciel wbijał w podwórze osikowe paliki. W tym samym celu na Polesiu wieszano w bramie stajni pokrzywy, podarte męskie spodnie lub lustro. Na Białorusi za pomocą osikowych gałązek i kołków broniono nie tylko bydła, ale także upraw, „aby czarownice nie zabrały zarodników”. Aby odstraszyć złe duchy, zwyczajowo wbijano ostre i kłujące przedmioty w stoły, okna, drzwi itp. U Słowian wschodnich, gdy do domu wchodziła czarownica, w stół od dołu wbijano nóż, aby uniemożliwić jej opuszczenie domu. Słowianie południowi wierzyli, że wbicie noża lub gałęzi głogu w drzwi uchroni ich przed wampirami lub zmorami. W noc Kupały Słowianie wschodni wbijali kosy, widły, noże i gałęzie niektórych drzew w okna i drzwi domów i stodół, chroniąc swoją przestrzeń przed złymi duchami^[100].

Uważano, że aby uchronić się przed atakiem czarownic, należy kłaść pokrzywy na progu i na parapetach okiennych^[101]. Ukraińskie dziewczęta zbierały piołun, ponieważ wierzyły, że boją się go czarownice i rusałki^[102].

Na Podolu w dzień św. Jana zbierano kwiaty konopi („kaszkę”) i rozsypywano je przed wejściami do domów i obór, aby zagrodzić czarownicom drogę^[103]. Aby uniemożliwić czarownicom ich kradzież i wjechanie na Łysą Górę (żaden koń nie wróci stamtąd żywy), konie muszą zostać zamknięte^[104]. Białorusini wierzyli, że podczas Nocy Kupały domowiki ujeżdżały konie i torturowały je^[105].

Na Ukrainie i Białorusi magiczne moce przypisywano głowni z ogniska kupalnego. Na zachodnim Polesiu młodzi ludzie wyciągali żagwie z ognia, biegali z nimi jak z pochodniami, wymachiwali nimi nad głowami, a następnie rzucali je na pola, „by chroniły plony przed złymi mocami”^[106].

Na Polesiu kobieta, która nie przyszła na ognisko, była nazywana przez młodzież czarownicą, przeklinana i dokuczano jej^[107]. Aby zidentyfikować i unieszkodliwić czarownicę, drogę, po której zwykle przepędza się bydło, blokowano nicią, zaorywano pługiem lub broną, posypywano nasionami lub mrówkami i polewano wywarem z mrówek, wierząc, że krowa czarownicy nie będzie w stanie pokonać przeszkody^[108].

Według słowiańskich wierzeń korzeń krwawnicy pospolitej wykopany w dzień św. Jana był w stanie odstraszyć czarowników i czarownice; mógł być używany do wypędzania demonów z opętanych i opętujących^[109].

Gry miały zazwyczaj motyw miłosno-małżeński^[110]: gorzełki(inne języki)^[78], zabawa w ganianego^[110], korszun^[110], cełowki^[111]; gry w piłkę (miaczewucha^[110], w baryszy^[110] i in.).

W noc Kupały, a także w jedną z nocy w okresie zimowych świąt Bożego Narodzenia, wśród wschodnich Słowian młodzież często dopuszczała się rytualnych psot i wybryków: kradli drewno opałowe, wozy, bramy i wciągali je na dachy, podpierali drzwi domów, zakrywali okna itp.^[98] Wybryki w noc Kupały to południoworosyjska^[78] i poleska tradycja^[112].

Znane jest wierzenie, że w wigilię św. Jana słońce o wschodzie mieni się różnymi kolorami lub odbija się, błyska, zatrzymuje itp. Najczęściej mówi się o tym zjawisku: słońce gra lub skacze; w niektórych tradycjach również kąpie się, skacze, tańczy, chodzi, drży, jest wesołe, wiruje, kłania się, zmienia się, kwitnie, upiększa (Rosja); słońce dostaje wieńca(inne języki) (Polesie)^[113][114].

W niektórych częściach Bułgarii wierzy się, że o świcie w dniu św. Jana na niebie pojawiają się trzy słońca, z których tylko środkowe jest „nasze”, a pozostałe są jego braćmi – świecą o innych porach i nad innymi krainami^[114].

Serbowie nazywali Jana Chrzciciela Sweti Jowan Igritel, ponieważ wierzyli, że w tym dniu słońce zatrzymuje się trzy razy na niebie lub gra^[115]. Wyjaśnili zachowanie słońca w dniu Jana, odnosząc się do wersetów Ewangelii odnoszących się do narodzin Jana Chrzciciela: „Gdy Elżbieta usłyszała pozdrowienie Maryi, poruszyło się dzieciątko w jej łonie, a Duch Święty napełnił Elżbietę” (Łk 1,14 w przekładach Biblii.)^[35].

W średniowiecznej Rosji rytuały i zabawy tego dnia były uważane za demoniczne i zostały zakazane przez władze kościelne^[1]. Tak więc w przesłaniu igumena Monasteru Przemienienia Pańskiego Eleazara Pskowskiego Pamfiła(inne języki) (1505) do gubernatora generalnego i władz pskowskich potępiono „pogańskie” zabawy mieszkańców Pskowa w noc Narodzenia Jana Chrzciciela:

W tę świętą noc o mało nie całe miasto wpada w zamęt, i po wsiach zaczynają szaleć na bębnach, piszczałkach i na stronowych instrumentach, we wszelkich nieprzystojnych igrzyskach szatańskich, w klaskaniu i pląsaniu; kobiety i dziewczęta potrząsają głowami, z ust ich wydobywa się obmierzły krzyk, wszelkie wstrętne diabelskie pieśni, wiercą zadem, nogi skaczą i przytupują; tu jest wielki upadek mężczyzn i chłopców, tu jest ich rozpustne przyglądanie się, jak się miotają kobiety i dziewczęta, tu także dla zamężnych kobiet pohańbienie, a dla dziewcząt utrata dziewictwa^[116].

W Stogławie(inne języki) (zbiór decyzji Sobóru Stu Rozdziałów z 1551 r.) również potępia się hulanki podczas uroczystości Nocy Kupały, które wywodzą się z pogaństwa „helleńskiego”:

Ponadto wiele dzieci prawosławnych chrześcijan, z powodu zwykłej ignorancji, angażuje się w helleńskie praktyki diabelskie, różne gry i klaskanie w ręce w miastach i na wsiach przeciwko obchodom Narodzenia Wielkiego Jana Chrzciciela; a w noc tego samego święta i przez cały dzień aż do nocy mężczyźni, kobiety i dzieci w domach i rozsianych po ulicach robią zamieszanie w wodzie wszelkiego rodzaju zabawami i hulankami oraz szatańskim śpiewem i tańcem i gęślami oraz w wielu innych niestosownych manierach i sposobach, a nawet w stanie pijaństwa.

– Stogław, rozdział 92

Jednak pomimo jednoznacznego potępienia tradycji Kupały, mieszkańcy wsi trzymali się ich mocno. Jeszcze w XVIII wieku Nikodem (Kononow) pisał^[117]:

Ludzie od dawna są przyzwyczajeni do tych [kupalnych] zwyczajów i nieprędko je porzucą, a gorliwi kapłani muszą znosić obelgi. Na przykład olszański(inne języki) kapłan Potap został prawie pobity przez setnika za tę gorliwość. Zaklęcia, zamówienia, skręcanie kłosów(inne języki), wróżenie z suszonej ropuchy, czytanie magicznych zeszytów z zaklęciami nawet przez żołnierzy, wróżenie z koszuli ciążowej, ohydne jedzenie – wszystko to było w szerokim obiegu wśród mieszkańców eparchii Biełgorodzkiej(inne języki).

Współcześni przedstawiciele Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego nadal sprzeciwiają się niektórym zwyczajom związanym z tym świętem. Jednocześnie, odpowiadając na pytanie dotyczące „przeplatania się” świąt chrześcijańskich i pogańskich, hieromnich Jow (Gumierow) wyraził opinię^[118]:

Odwieczne utrzymywanie się wśród ludu niektórych zwyczajów dnia kupalskiego nie świadczy o podwójnej wierze, ale raczej o niekompletności wiary. W końcu ilu ludzi, którzy nigdy nie uczestniczyli w tych pogańskich rozrywkach, ma skłonność do przesądów i mitologicznych idei. Gruntem do tego jest nasza upadła natura, zniszczona przez grzech.

W 2013 roku, na wniosek RKP, obchody Nocy Kupały i Dzień Neptuna zostały zakazane w okręgu rossoszańskim w obwodzie woroneskim^[119][120].

Zobacz hasło Noc Kupały w Wikisłowniku

Zobacz wiadomość w serwisie Wikinews pt. Noc Kupały, wybrane propozycje tegorocznych obchodów.

Zobacz kolekcję cytatów Sobótka w Wikicytatach

• Jańskie rajtowanie
• Midsommar
• Līgo
• Ścinanie kani

• Tatjana A. Agapkina: Мифопоэтические основы славянского народного календаря. Весенне-летний цикл. Мoskwa: Индрик, 2002, seria: Традиционная духовная культура славян. Современные исследования. ISBN 5-85759-143-0.
• Aleksandr N. Afanasjew: Поэтические воззрения славян на природу. T. 3. Moskwa: Индрик, 1994, s. 840. ISBN 5-85759-013-2.
• O.G. Baranowa, T.A. Zimina, J.L. Madlewska, A.B. Ostrowski: Русский праздник. Праздники и обряды народного земледельческого календаря. Иллюстрированная энциклопедия. Petersburg: Искусство-СПБ, 2001, seria: История в зеркале быта. ISBN 5-210-01497-5.
• Hromowycia Berdnyk: Знаки карпатської магії. Kijów: Зелений пёс, 2006, seria: Манускрипт. ISBN 966-2938-31-1.
• Piotr A. Biessonow: Белорусские песни с подробными объяснениями. Мoskwa: Типография Бахметева, 1871.
• Беларускі народны каляндар. W: Uładzimir A. Wasilewicz: Паэзія беларускага земляробчага календара. Anatol S. Fiadosik (red.). Mińsk: Навука і тэхніка, 1992, s. 554–612. (biał.).
• Aleksander N. Wiesiełowski: Избранное: Традиционная духовная культура. Moskwa: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), 2009, seria: Российские Пропилеи. ISBN 978-5-8243-1279-9.
• Девичьи гадания о замужестве в цикле славянской календарной обрядности (западно-восточнославянские параллели). W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянский и балканский фольклор: Обряд. Текст.. Nikita I. Tołstoj. Moskwa: Наука, 1981.
• Мотив „уничтожения – проводов нечистой силы” в восточнославянском купальском обряде. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Исследования в области балто-славянской духовной культуры. Погребальный обряд. Moskwa: Наука, 1990.
• Nikołaj M. Galkowski: Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. T. 1. Charków: Епархиальная типография, 1916.
• Nikołaj M. Galkowski: Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. T. 2. Moskwa: Печатня А. И. Снегиревой, 1913.
• Swietłana J. Dubrowina: Состав и системная адаптация лексики православия в русских диалектах (на материале тамбовских говоров): Монография. Tambow: 2012.
• Władimir W. Kuskow: Литература и культура древней Руси: словарь-справочник. Moskwa: Высшая школа, 1994.
• Jelena A. Gruszko, Jurij M. Miedwiediew: Словарь русских суеверий, заклинаний, примет и поверий. 1996. ISBN 978-5-88204-047-4.
• Месяцеслов. W: Władimir I. Dal: Пословицы русского народа. Сборник пословиц, поговорок, речений, присловий, чистоговорок, загадок, поверий и проч. Wyd. 2. T. 2. Moskwa: 1879, s. 508–509. ISBN 978-5-88204-047-4.
• Aleksandr S. Jermołow: Народная сельскохозяйственная мудрость в пословицах, поговорках и приметах. T. 1: Всенародный месяцеслов. Petersburg: Типография А.С.Суворина, 1901.
• Michaił M. Zabylin: Русский народ, его обычаи, обряды, предания, суеверия и поэзия. Мoskwa: Издание книгопродавца М. Березина, 1880.
• Wiaczesław W. Iwanow, Władimir N. Toporow: Исследования в области славянских древностей. Мoskwa: Nauka, 1974.
• Oksana W. Kotowicz, Iwan I. Kruk: Золотые правила народной культуры. Mińsk: Адукацыя i выхаванне, 2010, s. 592. ISBN 978-985-471-335-9. (biał.).
• Fiodor S. Kapica: Тайны славянских Богов. Мoskwa: РИПОЛ классик, 2007, s. 416, seria: Ваша тайна. ISBN 978-5-7905-4437-8.
• Купала. W: Fiodor S. Kapica: Тайны славянских Богов. Мoskwa: РИПОЛ классик, 2006, s. 60 – 65, 286–288, seria: Ваша тайна. ISBN 5-7905-4437-1.
• Nikodem: Святитель и чудотворец Иоасаф, епископ Белгородский. Kursk: Епархиальная типография, 1915, s. 51.
• Иван Купала. W: Apołłon A. Korinfski: Народная Русь. Круглый год сказаний, поверий, обычаев и пословиц русского народа. Мoskwa: Первая женская типография, 1901, s. 37–38.
• Купало. W: Słownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona. T. 17: Култагой – Лед. Petersburg: Брокгауз – Ефрон, 1896, s. 37–38. (ros.).
• Соботки. W: Słownik encyklopedyczny Brockhausa i Efrona. T. 30: Слюз – София Палеолог. Petersburg: Брокгауз – Ефрон, 1900, s. 649–650. (ros.).
• Иван Купала. W: Jelena L. Madlewska: Русская мифология. Энциклопедия. Эксмо, Мидгард, 2005, s. 784. ISBN 5-699-13535-6.
• Jelena L. Madlewska, Nodari D. Eriaszwili, Władimir P. Pawłowski: Русская мифология. Энциклопедия. Мoskwa: Эксмо, Мидгард, 2007, s. 340 – 349, seria: Тайны древних цивилизаций. ISBN 5-699-13535-9.
• Игры народные. W: Igorʹ A. Morozow: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 3: К (Круг) – П (Перепёлка). Moskwa: Международные отношения, 2004, s. 380–386. ISBN 5-7133-1207-0.
• Igorʹ A. Morozow, Irina S. Slepcowa: Круг игры. Праздник и игра в жизни севернорусского крестьянина (XIX-XX вв.). Мoskwa: Индрик, 2004, s. 920. ISBN 5-85759-295-X.
• Народная демонология Полесья: Публикации текстов в записях 80–90-х гг. XX века. Ł. N. Winogradowa, Je. Je. Lewkijewska (red.). T. 1: Люди со сверхъестественными свойствами. Мoskwa: Языки славянских культур, 2010, s. 648, seria: Studia philologica. ISBN 978-5-9551-0446-1.
• Anna F. Niekryłowa: Круглый год. Мoskwa: Правда, 1991. ISBN 5-253-00598-6.
• Anna F. Niekryłowa: Русский традиционный календарь: на каждый день и для каждого дома. Petersburg: Азбука-классика, 2007. ISBN 5-352-02140-8.
• Władimir J. Propp: Русские аграрные праздники. Petersburg: Терра – Азбука, 1995. ISBN 5-300-00114-7.
• Русская народная поэзия. Обрядовая поэзия. K. Czistowa i B. Czistowoj (red.). Leningrad: Художественная литература, 1984, seria: Русская народная поэзия.
• Русская традиционная культура. Фольклор Калужской губернии: альманах, Выпуски 3–4. Wyd. 3–4. Мoskwa: Родник, 1998.
• Iwan P. Sacharow: Сказания русского народа. Народный дневник. Petersburg: Издание А. С. Суворина, 1885.
• Iwan M. Sniegiriow: Русские простонародные праздники и суеверные обряды. Wyd. 4. Мoskwa: Университетская типография, 1839.
• Wiera K. Sokołowa: Весенне-летние календарные обряды русских, украинцев и белорусов XIX – начало XX в. Академия наук СССР, Институт этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. Мoskwa: Наука, 1979.
• Aleksandr B. Strachow: Ночь перед Рождеством: народное христианство и рождественская обрядность на Западе и у славян. Cambridge (Massachusetts): Cambridge-Mass, 2003.
• 5. Простонародные обряды. W: Aleksandr W. Tierieszczenko: Быт русского народа: забавы, игры, хороводы. Petersburg: Типография военно-учебных заведений, 1848.
• Aleksandr W. Titowiec, Jelena F. Fursowa, Tatjana K. Tiapkowa: Традиционная культура белорусов во времени и пространстве. Litres, 2014. ISBN 5-457-65023-5.
• Swietłana M. Tołstojowa: Полесский народный календарь. Мoskwa: Индрик, 2005, s. 600, seria: Традиционная духовная культура славян. Современные исследования. ISBN 5-85759-300-X.
• Władimir J. Pietruchin: Русь и вси языци: Аспекты исторических взаимосвязей: Историко-археологические очерки. Мoskwa: Языки славянских к��льтур, 2011, s. 600, seria: Studia historica. ISBN 978-5-9551-0288-7.
• Albina A. Miedyncewa: Древнерусские надписи Новгородского Софийского собора. Мoskwa: Наука, 1978.
• M.I. Sokołow. Отчего канун Иванова дня (23 июня) называют купальницею и считается днем урочным?. „Живая старина”, s. 137–138, 1890. 
• Светила и стихии. W: Nikita I. Tołstoj: Язык и народная культура. Очерки по славянской мифологии и этнолингвистике. Мoskwa: Индрик, 1995, s. 311–312, seria: Традиционная духовная культура славян. Современные исследования. ISBN 5-85759-025-6.
• Nikita I. Tołstoj: Славянский и балканский фольклор: Духовная культура Полесья на общеславянском фоне. Мoskwa: Наука, 1986, seria: Институт славяноведения и балканистики АН СССР.
• Труды Этнографическо-статистической экспедиции в юго-западный край. Материалы и исследования, собранные П. П. Чубинским. T. 3. Petersburg: 1872.
• Izabiełła I. Szangina, Anna F. Niekryłowa: Русские праздники. Petersburg: Азбука, Азбука-Аттикус, 2015, seria: Русская энциклопедия. ISBN 978-5-389-11816-4.
• Izabiełła I. Szangina: Русские праздники: от святок до святок. Мoskwa: Азбука-классика, 2004. ISBN 5-352-00984-X.
• Флористическая «Загадка» А. Н. Островского, или этноботаническая интерпретация «Венка Весны для Снегурочки». W: Kłara I. Szarafadina: Acta linguistica petropolitana. Труды института лингвистических исследований. Nikołaj N. Kazanskij (red.). Wyd. № 1. T. VI. Petersburg: Наука, 2010, s. 164–188. ISBN 978-5-02-025607-1.
• Купала, Купайло. W: Wołodymyr O. Hołobucki, Tetiana A. Karadobry: Encykłopedija istoriji Ukrajiny. Wałerij A. Smolij (red.). T. 5: Кон – Кю. Kijów: Наукова Думка, 2009, s. 499. ISBN 978-966-00-0855-4. (ukr.).
• Купалле. W: Arsień S. Lis: Этнаграфія Беларусi. Энцыклапедыя. Iwan P. Szamiakin (red.). Mińsk: БелСЭ, 1989, s. 280–281. ISBN 5-85700-014-9. (biał.).
• Ивањдан. W: Petar Ż. Petrowić: Српски митолошки речник. Belgrad: Нолит, 1970, s. 158–160. (serb.).
• Marjana S. Szkoda: Традиції і свята українського народу. Donieck: ТОВ ВКФ «БАО», 2007. (ukr.).
• Jerzy Strzelczyk: Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1998. ISBN 83-7120-688-7.
• Andrzej Szyjewski: Religia Słowian. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2003. ISBN 83-7318-205-5.
• Henryk Biegeleisen: Wesele. Lwów: Instytut Stauropigjański, 1928.
• Tadeusz Ulewicz: Swiadomość słowiańska Jana Kochanowskiego. Kraków: Seminarium Historii Literatury Polskiej U. J., 1948.
• J. P. Horzelski. Świętojańskie wianki i kwiat paproci. „Wiadomości”. 21/1521, 1975. Londyn. [zarchiwizowane z adresu 2016-06-03]. 
• Andrzej M. Kempiński: Słownik mitologii ludów indoeuropejskich. Poznań: SAWW, 1993.
• Aleksander Gieysztor: Mitologia Słowian. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-0234-0.
• Aleksander Brückner: Mitologia słowiańska i polska. Stanisław Urbańczyk (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06245-2.

Słowiańskie starożytności

• Весна. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 348–352. ISBN 5-7133-0704-2.
• Втыкать. W: Tatjana A. Agapkina, Jelena J. Lewkijewska: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 458–459. ISBN 5-7133-0704-2.
• Дмитрия св. день. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 93–94. ISBN 5-7133-0982-7.
• Качели. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 480–483. ISBN 5-7133-0982-7.
• Колесо. W: Tatjana A. Agapkina, Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 534–536. ISBN 5-7133-0982-7.
• Инцест. W: Tatjana A. Agapkina: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 3: К (Круг) – П (Перепёлка). Moskwa: Международные отношения, 2004, s. 418–420. ISBN 5-7133-1207-0.
• Жертва. W: Swietłana P. Buszkiewicz: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 208–215. ISBN 5-7133-0982-7.
• Головня. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 508–510. ISBN 5-7133-0704-2.
• Венок. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 314–318. ISBN 5-7133-0704-2.
• Зелень. W: Ludmiła N. Winogradowa, Walerija W. Usaczowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 308–312. ISBN 5-7133-0982-7.}
• Вода. W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 386–390. ISBN 5-7133-0982-7.
• Деревце купальское. W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 82–83. ISBN 5-7133-0982-7.
• Иван Купала. W: Ludmiła N. Winogradowa, Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 363–368. ISBN 5-7133-0982-7.
• Купальские песни. W: Ludmiła N. Winogradowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 3: К (Круг) – П (Перепёлка). Moskwa: Международные отношения, 2004, s. 47–49. ISBN 5-7133-1207-0.
• Возраст. W: Galina I. Kabakowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 1: А (Август) – Г (Гусь). Moskwa: Международные отношения, 1995, s. 405–407. ISBN 5-7133-0704-2.
• Девственность. W: Galina I. Kabakowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 35–36. ISBN 5-7133-0982-7.
• Жук. W: Aleksandr W. Gura: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 225–227. ISBN 5-7133-0982-7.
• Домовой. W: Jelena J. Lewkijewska: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 120–124. ISBN 5-7133-0982-7.
• Дорога. W: Jelena J. Lewkijewska: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 124–129. ISBN 5-7133-0982-7.
• Игра солнца. W: Swietłana M. Tołstojowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 376–377. ISBN 5-7133-0982-7.
• Конопля. W: Walerija W. Usaczowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 583–588. ISBN 5-7133-0982-7.
• Корень. W: Walerija W. Usaczowa: Славянские древности: Этнолингвистический словарь. Nikita Tołstoj (red.). T. 2: Д (Давать) – К (Крошки). Moskwa: Международные отношения, 1999, s. 595–598. ISBN 5-7133-0982-7.
• Jerzy Gąssowski: kupała. W: Mały słownik kultury dawnych Słowian. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1988, s. 203.

Słowniki

• *kǫpati (sę). W: Этимологический словарь славянских языков. Oleg Trubaczow (red.). T. 12: (*koulъkъ – *kroma/*kromъ). Moskwa: Nauka, 1985, s. 58–61.
• *kǫpadlo. W: Этимологический словарь славянских языков. Oleg Trubaczow (red.). T. 12: (*koulъkъ – *kroma/*kromъ). Moskwa: Nauka, 1985, s. 58.
• Купа́ла. W: Max Vasmer: Этимологический словарь русского языка. Oleg Trubaczow (tłum.). Wyd. 2. T. 2. Moskwa: Progress, 1986, s. 419. (ros.).
• kąpać. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 226. ISBN 978-83-08-04191-8.
• Купа́ло. W: Етимологічний словник української мови. Ołeksandr S. Melnyczuk (red.). T. 3: (Кора – М). Kijów: Наукова Думка, 1989, s. 145. ISBN 5-12-001263-9. (ukr.).
• Купать: Купала. W: Władimir I. Dal: Толковый словарь живого великорусского языка. Wyd. 2. T. 2. Petersburg: Типография М. О. Вольфа, 1881, s. 223. ISBN 978-5-88204-047-4.
• кꙋпалиꙗ. W: Izmaił I. Sriezniewski: Матеріалы для Словаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. 1: (А – К). Petersburg: Wydział Języka i Literatury Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, 1893, s. 1368.
• кꙋпало. W: Izmaił I. Sriezniewski: Матеріалы для Словаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. 1: (А – К). Petersburg: Wydział Języka i Literatury Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, 1893, s. 1369.
• кꙋпалꙑ. W: Izmaił I. Sriezniewski: Матеріалы для Словаря древне-русскаго языка по письменнымъ памятникамъ. T. 1: (А – К). Petersburg: Wydział Języka i Literatury Rosyjskiej Cesarskiej Akademii Nauk, 1893, s. 1369.
• kupała. W: Franciszek Sławski: Słownik etymologiczny języka polskiego. T. 3: Kotar – Kysz. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 1969.