Małpy wąskonose
Catarrhini | |||
É. Geoffroy, 1812[1] | |||
Okres istnienia: 40 mln lat temu–dziś | |||
Przedstawiciel parvordo – pawian oliwkowy (Papio anubis) | |||
Systematyka | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Typ | |||
Podtyp | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Infragromada | |||
Rząd | |||
Podrząd | |||
Infrarząd | |||
Parvordo |
małpy wąskonose | ||
Synonimy | |||
| |||
Nadrodziny | |||
|
Małpy wąskonose[8] (Catarrhini) – parvordo ssaków z podrzędu wyższych naczelnych w rzędzie naczelnych (Primates). Małpy wąskonose które charakteryzują się wąskim nosem, w odróżnieniu od małp szerokonosych (też zaliczanych do małpokształtnych). Występują naturalnie na kontynentach określanych jako Stary Świat – w Europie, Azji i Afryce. Zaliczane są do wyższych naczelnych obok wyraków i małp szerokonosych.
Etymologia: gr. κατα kata ‘naprzeciwko, odwrotny’[9]; ῥις rhis, ῥινος rhinos ‘nos, pysk’[10].
Linie ewolucyjne małp wąskonosych i szerokonosych oddzieliły się od siebie ok. 40 mln lat temu, a ok. 25 mln lat temu nastąpił podział wąskonosych na dwie nadrodziny[11][12]:
- Cercopithecoidea J.E. Gray, 1821 – koczkodanowce
- Hominoidea J.E. Gray, 1825 – człekokształtne
Opisano również nadrodzinę wymarłą[13]:
- Propliopithecoidea Straus, 1961
Rodziny wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin[13]:
- Dendropithecidae Harrison, 2002
- Pliopithecidae Zapfe, 1961
Rodzaje wymarłe nie sklasyfikowane w żadnej z powyższych nadrodzin:
- Iriripithecus Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010[14] – jedynym przedstawicielem był Iriripithecus alekileki Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010
- Kamoyapithecus Leakey, Ungar & Walker, 1995[15] – jedynym przedstawicielem był Kamoyapithecus hamiltoni (Madden, 1980)
- Karamojapithecus Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010[16] – jedynym przedstawicielem był Karamojapithecus akisimia Pickford, Musalizi, Senut, Gommery & Musiime, 2010
- Kogolepithecus Pickford, Senut, Gommery & Musiime, 2003[17] – jedynym przedstawicielem był Kogolepithecus morotoensis Pickford, Senut, Gommery & Musiime, 2003
- Limnopithecus Hopwood, 1932[18]
- Lomorupithecus Rossie & MacLatchy, 2006[19] – jedynym przedstawicielem był Lomorupithecus harrisoni Rossie & MacLatchy, 2006
- Rhenopithecus Koenigswald, 1956[20] – jedynym przedstawicielem był Rhenopithecus eppelsheimensis (Haupt, 1935)
- Saadanius Zalmout, Sanders, MacLatchy, Gunnell, Al-Mufarreh, Ali, Nasser, Al-Masari, Al-Sobhi, Nadhra, Matari, J.A. Wilson & Gingerich, 2010[21] – jedynym przedstawicielem był Saadanius hijazensis Zalmout, Sanders, MacLatchy, Gunnell, Al-Mufarreh, Ali, Nasser, Al-Masari, Al-Sobhi, Nadhra, Matari, J.A. Wilson & Gingerich, 2010
Małpy wąskonose charakteryzują się wąską przegrodą nosową i blisko siebie położonymi nozdrzami skierowanymi w dół. W uzębieniu występują 32 zęby – tylko dwa zęby przedtrzonowe w każdej połówce szczęki w porównaniu z trzema u małp szerokonosych. Pięciopalczaste kończyny z pierwszym palcem przeciwstawnym, palce zakończone płaskimi paznokciami. Ogon występujący u makakoształtnych nigdy nie jest chwytny, u człekokształtnych nie występuje.
Niektóre gatunki wykazują tendencje do poruszania się w postawie dwunożnej. Catarrhini prowadzą głównie dzienny tryb życia. Są wśród nich gatunki nadrzewne oraz naziemne. Żyją w grupach rodzinnych lub w stadach o skomplikowanej strukturze społecznej.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 104, 1812. Paris. (fr.).
- ↑ C.S. Rafinesque: Analyse de la nature, or, Tableau de l’univers et des corps organisés. Palerme: Aux dépens de l’auteur, 1815, s. 53. (fr.).
- ↑ J.G. Wagler: Natürliches System der Amphibien, mit vorangehender Classification der Säugethiere und Vögel. Ein Beitrag zur vergleichenden Zoologie. München, Stuttgart und Tübingen: In der J.G. Cotta’scchen Buchhandlung, 1830, s. 5. (niem.).
- ↑ R.-P. Lesson: Nouveau Tableau du Règne Animal: Mammifères. Paris: Arthus Bertrand, 1842, s. 2. (fr.).
- ↑ E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. cliv. (niem.).
- ↑ R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).
- ↑ L. Ginsburg & P. Mein. Crouzelia rhodanica, nouvelle espèce de primate catarhinien, et essai sur la position systématique des Pliopithecidae. „Bulletin du Muséum national d’histoire naturelle”. Section C: Sciences de la Terre: paléontologie, géologie, minéralogie. 4e serie. 2 (1), s. 73, 1980. (fr.).
- ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 44. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 48.
- ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 221.
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-14]. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 26. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ a b J.S. Zijlstra , Catarrhini Geoffroy Saint-Hilaire, 1812, Hesperomys project (Version 23.8.1), DOI: 10.5281/zenodo.7654755 [dostęp 2023-09-15] (ang.).
- ↑ Pickford i in. 2010 ↓, s. 70.
- ↑ M.G Leakey, P.S. Ungar & A. Walker. A new genus of large primate from the Late Oligocene of Lothidok, Turkana District, Kenya. „Journal of Human Evolution”. 28 (6), s. 520, 1995. DOI: 10.1006/jhev.1995.1040. (ang.).
- ↑ Pickford i in. 2010 ↓, s. 80.
- ↑ M. Pickford, B. Senut, D. Gommery & E. Musiime. New catarrhine fossils from Moroto II, Early Middle Miocene (ca 17.5 Ma) Uganda. „Comptes Rendus Palevol”. 2 (8), s. 657, 2003. DOI: 10.1016/j.crpv.2003.10.001. (ang.).
- ↑ A.T. Hopwood. Miocene primates from British East Africa. „The Annals and Magazine of Natural History”. Tenth series. 11 (61), s. 97, 1932. DOI: 10.1080/00222933308673629. (ang.).
- ↑ J.B. Rossie & L. MacLatchy. A new pliopithecoid genus from the early Miocene of Uganda. „Journal of Human Evolution”. 50 (5), s. 568, 2006. DOI: 10.1016/j.jhevol.2005.12.007. (ang.).
- ↑ G.H.R. von Koenigswald. Gebissreste von Menschenaffen aus dem Unter-Pliozän Rheinhessens. II. „Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen”. Series B. 59 (4), s. 330, 1956. (niem.).
- ↑ I.S. Zalmout, W.J. Sanders, L.M. MacLatchy, G.F. Gunnell, Y.A. Al-Mufarreh, M.A. Ali, A.H. Nasser, A.M. Al-Masari, S.A. Al-Sobhi, A.O. Nadhra, A.H. Matari, J.A. Wilson & P.D. Gingerich. New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys. „Nature”. 466 (7304), s. 362, 2010. DOI: 10.1038/nature09094. (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Wilson Don E. & Reeder DeeAnn M. (red.): Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3.). Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2008-05-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (12 sierpnia 2011)]. (ang.).
- M. Pickford, S. Musalizi, B. Senut, D. Gommery & E. Musiime. Small apes from the Early Miocene of Naak, Uganda. „Geo-Pal Uganda”. 3, s. 1–111, 2010. (ang.).