Katarrino

Katarrino
Eozeno-Gaur egun PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Filuma	Chordata
Klasea	Mammalia
Ordena	Primates
Parvordena	Catarrhini É. Geoffroy, 1812
Goifamiliak
Cercopithecoidea Hominoidea

Katarrinoak primateen barruko Catarrhini parvorden edo multzokatzea osatzen duten tximinoen multzoa dira. Simiiformes infraordenaren bi taldeetako bat dira. Mundu Zaharreko tximinoak (Cercopithecoidea) eta gizakiak (Hominoidea) barnebiltzen ditu. Azken hori Hylobatidae edo giboietan eta Hominidae edo tximino handien artean banatzen da. Lehen gizakiei bere familia ematen zitzaion eta bere ahaide guztiak Pongidaen sartzen ziren, baina hori parafiletikoa da. Haplorrhiniren barruko suborden bat dira, Tarsiiformes eta Platyrrhinirekin batera (azken horiek Ameriketan bizi diren tximinoak dira).

Catarrhini hitzak "sudur estua" esan nahi du, sudurzuloak beherantz orientaturik baitaude. Platyrrhini-ak bezala (Aotus generoa salbu) egunez bizi dira. Isatsak baldin badituzte, ezin dira tolestu. Azkazalak lauak dira.

Primateen eboluzio-historiak 65 milioi urte hartzen ditu, gutxienez^{[1][2][3][4][5]}. Ezagutzen diren primate zaharrenen antzeko ugaztun espezieetako bat, Plesiadapis, Ipar Amerikatik zetorren^[6][7][8][9]; beste bat, Archicebus, Txinatik^[10]. Antzeko beste primate basal batzuk Eurasian eta Afrikan zehar hedatu ziren Paleozenoaren eta Eozenoaren baldintza tropikaletan.

David R. Begunek ondorioztatu zuen primate primitiboak Eurasian loratu zirela^[11] eta tximino eta gizaki afrikarrak sortu zituen leinu batek, Dryopithecus barne, hegoalderantz emigratu zuela Europatik edo Asia mendebaldetik Afrikaraino. Biziraun zuten primateen populazio tropikalak, Kairoko hego-mendebaldean dagoen Faiyum sakonuneko Goi Eozenoko eta Behe Oligozenoko aztarnategi fosiletan ikusten direnak, gaur egungo primate espezie guztiak sortu zituen, Madagaskarko lemureak, Asiako hego-ekialdeko loriak, Afrikako galagoak eta antropoideak barne. Antropodieen barnean daude Mundu Berriko Platirrinoak eta Mundu Zaharreko katarrinoak, tximino handi guztiak, gizakiak eta beste hominido batzuk barne dituen taldea.

Lehen katarrino ezaguna Kamoyapithecus da, Eragaleiteko Goi Oligozenokoa, Rift Haran Handiaren iparraldean (Kenya), duela 24 milioi urtekoa^[12]. Bere jatorria Aegyptopithecus, Propliopithecus eta Parapithecus espezieekin lotuta dagoela uste da, duela 35 milioi urte ingurukoak^[13]. 2010ean, Saadanius katarrinoen koroa-taldearen azken arbaso komunaren hurbileko ahaide gisa deskribatu zen, eta behin-behinean 29 eta 28 mya artean datatu zen, erregistro fosilean 11 milioi urteko hutsunea betetzen lagunduz^[14].

Miozeno goiztiarrean, duela 22 milioi urte inguru, Afrika ekialdeko zuhaitzetako katarrino mota ugariek aldez aurreko dibertsifikazio-historia luzea iradokitzen dute. Duela 20 milioi urteko talde honetako fosil oso ezagun bat Victoriapithecus da. Duela 13 milioi urte arte tximinoen leinukoak zirela uste den generoen artean, Proconsul, Rangwapithecus, Dendropithecus, Limnopithecus, Nacholapithecus, Equatorius, Nyanzapithecus, Afropithecus, Heliopithecus eta Kenyapithecus daude, guztiak ekialdeko Afrikatik etorriak.

Oso urruti dauden aztarnategietatik (Tavipithecus, Namibiako labar-aztarnategietatik, eta Pierolapithecus eta Dryopithecus, Frantziatik, Espainiatik eta Austriatik) datozen Miozeno ertaineko beste forma orokor batzuen presentzia Afrika osoan eta Mediterraneo arroan Miozeno goiztiar eta ertaineko erregimen klimatiko nahiko beroetan forma ugari izatearen froga da. Miozenoko hominoideoen artean gazteena, Oreopithecus izenekoa, duela 9 milioi urte datatutako Italiako ikatz aztarnategietatik dator.

Espezie gehienek dimorfismo sexuala dute. Gehienak, baina ez guztiak, talde sozialetan bizi dira. Afrika eta Asian aurki daitezke, eta gizakia mundu osoan zehar.