Wojna grecko-włoska

Po dojściu do władzy we Włoszech faszystów rząd Benita Mussoliniego dążył do uzyskania mocarstwowej pozycji państwa. Głównym kierunkiem ekspansji były wybrzeża Morza Śródziemnego i Bałkany. Już w 1923 roku w reakcji na zamordowanie w okolicach greckiej Janiny włoskiego generała Enrico Telliniego Mussolini wystosował do rządu greckiego ostre ultimatum, a po niezadowalającej odpowiedzi wydał jednostkom Regia Marina rozkaz, by zbombardowały i okupowały wyspę Korfu. Po mediacji Ligi Narodów i w wyniku nacisków Wielkiej Brytanii Włosi wycofali się pozostając w przekonaniu o słabości Grecji^[1].

Trwało także postępujące uzależnianie Albanii od wpływów włoskich. W następstwie udzielenia pomocy finansowej dla Ahmeda ben Zogu kraj ten został podporządkowany Włochom w sferach politycznej i ekonomicznej^[2]. Gdy Zogu I próbował choć częściowo się uniezależnić, Mussolini zdecydował się zająć Albanię siłą. 7 kwietnia 1939 roku wojska włoskie wylądowały w portach, doprowadzając do ucieczki Zogu I i powołania na tron albański króla Włoch Wiktora Emanuela III. Albania stała się dla Włoch punktem wyjściowym dla dalszej agresji w kierunku Grecji i Jugosławii^[3][4].

W efekcie ekspansywnej polityki Włoch rządy Francji i Wielkiej Brytanii udzieliły Grecji (a także Rumunii) jednostronnych gwarancji bezpieczeństwa na wypadek agresji^[5]. Jednak po klęsce Francji Mussolini powrócił do swych planów agresji na Bałkanach. Początkowe plany zaatakowania równocześnie Jugosławii i Grecji zostały zrewidowane na skutek zdecydowanie negatywnej postawy III Rzeszy. Podjęto decyzję o ataku jedynie na uważaną za słabszą militarnie Grecję^[6].

Strona włoska rozpoczęła w sierpniu 1940 roku kampanię propagandową przeciwko Grecji oraz zorganizowała pewną liczbę prowokacji, o które oskarżano Greków^[7]. 15 sierpnia 1940 roku włoski okręt podwodny „Delfino” zatopił, pomimo obowiązującego pomiędzy oboma państwami pokoju, grecki krążownik lekki „Elli”, biorący udział w obchodach święta Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny na wyspie Tinos^[8]. Rząd włoski natychmiast wydał oświadczenie, w którym zaprzeczył obecności jakiejkolwiek swojej jednostki wojennej na okolicznym akwenie i oskarżył Wielką Brytanię o zatopienie krążownika celem pogorszenia stosunków Włoch z Grecją^[9]. Przeprowadzone z polecenia rządu greckiego śledztwo wykazało, że szczątki torped znalezione na miejscu zdarzenia pochodzą z broni włoskiej produkcji, jednak wyniki dochodzenia zostały utajnione, aby nie prowokować siłowej reakcji Włoch i oficjalnie opublikowane dopiero po włoskiej agresji^[9].

Ostrożne działania dyplomacji greckiej i zaangażowanie militarne Włoch w Afryce spowodowały decyzję Mussoliniego o przełożeniu ataku na późniejszy termin. Po ustabilizowaniu się frontu afrykańskiego na początku października 1940 roku powrócono do planowania agresji. Nie bez wpływu na tę decyzję były: korzystanie przez Royal Navy z greckich portów i wód terytorialnych oraz przeprowadzona przez Niemców 12 października operacja zajęcia rumuńskich pól roponośnych^[10].

O godzinie 3.00 w nocy 28 października 1940 roku premier Grecji Joanis Metaksas otrzymał od ambasadora Włoch ultimatum, w którym żądano zgody na okupację Grecji przez wojska włoskie i prawa do swobodnego przemarszu^[11]. Premier miał tylko trzy godziny na odpowiedź i uznając, że stanowisko Włoch nie daje możliwości negocjacji, odrzucił żądania. O 6.00 rano tego samego dnia (była to rocznica marszu na Rzym^[1]) armia włoska rozpoczęła działania przeciwko Grecji^[12].

W chwili ataku na Grecję armia włoska dysponowała w Albanii ośmioma dywizjami, w tym jedną pancerną oraz silnym lotnictwem (około 300 samolotów, w tym około 100 bombowców)^[13]. Jednak większość żołnierzy stanowili niedawno powołani rezerwiści a armia jako całość nie była przygotowana do prowadzenia walk w specyficznym górskim terenie Epiru^[14].

Grecka armia, licząca w okresie pokoju około 80 tysięcy żołnierzy, mogła po mobilizacji wzrosnąć do 400 tysięcy zbrojnych^[15]. Jednak premier Metaksas, pomimo nacisków naczelnego dowódcy Aleksandrosa Papagosa, wstrzymywał się z ogłoszeniem mobilizacji i ogłosił ją dopiero na kilka dni przed agresją, zaalarmowany doniesieniami wywiadu i greckiego ambasadora w Rzymie^[16]. Grecja dysponowała na granicy albańskiej ośmioma dywizjami i dwiema brygadami piechoty^[17], słabiej uzbrojonymi i wyposażonymi od włoskich, ale lepiej przystosowanymi do walk w górach^[18].

Włosi zaatakowali na dwóch kierunkach: wzdłuż wybrzeża i przez góry Pindos, nie napotykając początkowo zbytniego oporu obrońców. Jedynie oddziały 23. Dywizji Piechoty Ferrara i 131. Dywizji Pancernej Centauro nacierające na Kalpaki zostały zatrzymane przez zajmujących umocnione pozycje Greków z 8. Dywizji Piechoty^[19]. Jednak w miarę posuwania się w głąb terytorium Grecji włoskie wojska napotykały coraz silniejszą obronę, wzmacnianą przez przybywające znad granicy bułgarskiej wojska greckie, wspomagane przez miejscową ludność^[20]. Spory problem sprawiła Włochom pogoda: zimno, padający deszcz i śnieg spowodowały rozmiękanie dróg, problemy z zaopatrzeniem oraz niemożność skorzystania ze wsparcia własnego lotnictwa^[21].

Wzmocniona przez przybywające na front nowe dywizje armia grecka przeszła do bardziej zdecydowanych działań. Na początku listopada Grecy wyprowadzili kontratak na pozycję 3. Dywizji Alpejskiej Julia w górach Pindos, odcinając ją od reszty wojsk^[22]. Także na innych odcinkach frontu atak włoski uległ znacznemu spowolnieniu lub zatrzymaniu. Spowodowało to nerwową reakcję Mussoliniego, który 1 listopada uznał front grecki za priorytetowy, przyznając pierwszeństwo dostaw zaopatrzenia przed wojskami walczącymi w Afryce^[23], a po kilku dniach zreorganizował struktury dowodzenia w Albanii. Dotychczasowego głównodowodzącego, generała Sebastiana Viscontiego Prasca(inne języki) zastąpił 9 listopada generałem Ubaldem Soddu(inne języki)^[22].

W nocy z 11 na 12 listopada 1940 roku brytyjskie samoloty torpedowe startujące z lotniskowca HMS „Illustrious” przeprowadziły udany atak na flotę włoską stacjonującą w porcie w Tarencie. Spowodowało to uzyskanie przez Royal Navy lokalnej przewagi na morzu i osłonięcie wybrzeży greckich przed spodziewanym desantem. Zwolnione w ten sposób wojska zostały przez generała Papagosa użyte w planowanej kontrofensywie w Albanii^[24]. Rozpoczęta 14 listopada na północnym odcinku frontu doprowadziła do odzyskania przez Greków utraconych pozycji.

Grecka piechota atakowała wzdłuż górskich grzbietów, zmuszając w ten sposób Włochów do wycofywania się z zajmowanych przez nich dolin na kolejne pozycje obrony. Sposób ten okazał się skuteczny w specyficznych warunkach gór Epiru, ale nie sprzyjał prowadzeniu szybkich działań. Dodatkowo brak dróg rokadowych w górach utrudniał manewrowanie atakującym wojskom^[25]. Pomimo to wojska greckie kontynuowały natarcie, w połowie grudnia docierając około 60 kilometrów w głąb terytorium Albanii^[26]. Grudniowe pogorszenie pogody i trudności związane z wydłużeniem dróg zaopatrzeniowych zmusiły Greków do wstrzymania natarcia i przed końcem roku front ustabilizował się w okolicach albańskich miast Këlcyrë i Tepelena^[26].

Po ataku na Tarent uaktywniła się również grecka marynarka wojenna. Jej głównym zadaniem było zabezpieczanie własnych linii komunikacyjnych oraz próby przerwania włoskich dostaw na front. Greckie niszczyciele kilkakrotnie podejmowały rajdy w kierunku Cieśniny Otranto, nie napotykając jednak okrętów ani konwojów przeciwnika. Udanymi akcjami były wypady w celu bombardowania pozycji włoskich na wybrzeżu albańskim. Pewne sukcesy odniosły również greckie okręty podwodne, działające na Adriatyku, które zatopiły kilka włoskich transportowców za cenę utraty jednej jednostki: 29 grudnia 1940 roku „Proteus” został zatopiony przez włoski torpedowiec „Antares”^[8].

Obie strony konfliktu ucierpiały bardzo mocno na skutek mroźnej zimy. Dużym problemem było funkcjonowanie służby zdrowia. Najczęściej jedynym sposobem doraźnej pomocy rannym i odmrożonym na górskich odcinkach frontu były amputacje, konieczność transportu rannych na tyły angażowała zaś nieproporcjonalnie wielu żołnierzy^[27]. Równie wielkie trudności występowały w zaopatrzeniu w broń, amunicję i żywność. Tę ostatnią wiele greckich oddziałów zdobywało po prostu na przeciwniku^[28]. Nie do przecenienia po stronie greckiej okazała się pomoc ze strony ludności cywilnej, w tym kobiet, które na górskich bezdrożach wzięły na siebie ciężar prowadzenia transportu broni, amunicji, żywności, także domowych posiłków i świeżej odzieży, dla walczących oddziałów, czasem całkowicie zastępując służby armijne w niedostępnych rejonach walk^[20]. Równocześnie jednak obie strony wzmacniały swoje wojska. W lutym 1941 roku siły greckie walczące przeciwko Włochom wynosiły około 300 tysięcy żołnierzy, zaś Włochy posiadały w Albanii ponad 400 tysięcy wojskowych pod nowym dowództwem generała Uga Cavallero^[29], zgrupowanych w dwudziestu dywizjach piechoty, czterech górskich i dwóch pancernych^[30].

Ponaglani doniesieniami wywiadu z Bułgarii o możliwym zajęciu tego kraju przez wojska niemieckie, nowy premier Grecji Aleksandros Korizis i generał Papagos podjęli decyzję o przeprowadzeniu kolejnego natarcia. Rozpoczęło się ono 28 lutego 1941 roku na południowym odcinku frontu, ale zostało zatrzymane przez włoską obronę. Grecy zaatakowali ponownie 7 marca, przełamując w kilku miejscach front i rozbijając dywizję Julia, ale przerwali natarcie w dwa dni później na wieść o włoskiej ofensywie w dolinie Desnices^[31]. Atak trzech włoskich korpusów, który osobiście obserwował przybyły do Albanii Mussolini, doprowadził do zdobycia części greckich pozycji, ale ostatecznie zatrzymał się na kolejnych rubieżach i ustabilizował w połowie marca. Oznaczało to taktyczne zwycięstwo Greków, za cenę związania większości ich armii na froncie albańskim i pozostawienia odsłoniętej granicy z Bułgarią, gdzie koncentrowały się jednostki niemieckie^[32].

Przyczyną planowania przez III Rzeszę operacji zajęcia Bałkanów było zarówno niepowodzenie wojsk włoskich w wojnie z Grecją^{[potrzebny przypis]}, jak również coraz większa obecność militarna Wielkiej Brytanii w tym regionie. 29 października 1940 roku Brytyjczycy uzyskali od rządu greckiego zgodę na stworzenie bazy wojskowej w zatoce Suda na Krecie, co stwarzało zagrożenie nalotów na obszary roponośne w Rumunii^[33]. Na początku lutego 1941 roku Niemcy uzyskali zgodę Bułgarii na wykorzystanie jej terytorium do ataku na Grecję, zaś 1 marca Bułgaria oficjalnie przystąpiła do paktu trzech^[34]. Po przewrocie wojskowym w Jugosławii w nocy z 26 na 27 marca 1941 roku i przejęciu władzy w tym kraju przez sympatyków krajów zachodnich plany niemieckie zostały skorygowane o dodatkowy atak na Jugosławię z terenów Węgier, Rumunii i Bułgarii przy współudziale Włoch^[35].

Atak niemiecki nastąpił 6 kwietnia 1941 roku. W Albanii wojska greckie i jugosłowiańskie podjęły 7 kwietnia próbę zaatakowania pozycji włoskich, ale ich natarcie zostało zatrzymane przez dobrze przygotowaną obronę^[36]. Po przełamaniu przez Niemców pozycji greckich w Macedonii i rozbiciu armii jugosłowiańskiej greckie dowództwo, w obawie o odcięcie dywizji na froncie albańskim, wydało rozkaz odwrotu. Włosi postępowali w ślad za Grekami, zajmując teren niemal bez walki^[37]. Obecny w Grecji od marca brytyjski korpus ekspedycyjny (tzw. Force W) nie wytrzymał impetu uderzenia niemieckiego i pierwszy, przed ogólnym odwrotem Greków, wycofywał się na południe z zamiarem jak najszybszej ewakuacji na Kretę^[38]. 20 kwietnia 1941 roku generał Jeorios Tsolakoglu, działając w porozumieniu z dużą częścią wyższych oficerów armii greckiej, choć bez zgody i wiedzy naczelnego dowódcy, rządu i króla Jerzego II, podpisał akt kapitulacji armii greckiej przed wojskami niemieckimi. Jednak Mussolini nie zgodził się na zawarcie rozejmu za pośrednictwem swych sojuszników i zażądał kapitulacji również przed jego armią. Odpowiedni akt został podpisany 23 kwietnia 1941 roku w Salonikach^[37]. 27 kwietnia 1941 roku wojska niemieckie zajęły Ateny, zaś ostatnie walki z wycofującymi się z kontynentalnej Grecji Brytyjczykami, przy bardzo ograniczonym udziale wojsk włoskich, wygasły 30 kwietnia 1941 roku^[39].

W trakcie działań na froncie greckim wojska włoskie straciły 13 755 zabitych, 115 350 rannych, chorych i z poważnymi odmrożeniami oraz 25 067 zaginionych. Kapitulacja armii greckiej oznaczała niewolę dla około 270 tysięcy, spośród ponad 300 tysięcy jej żołnierzy^[40][41][42]. Pomimo to, jesienią 1944 roku, w trakcie opuszczania Grecji przez wojska niemieckie, greckie siły zbrojne były już odbudowane do łącznie ponad 200 tysięcy zbrojnych, w zorganizowanych oddziałach różnych opcji politycznych^[43].

• Aris Bilialis. Ofiara zdradzieckiej torpedy. „Okręty Wojenne”. 34 (6/1999). ISSN 1231-014X. brak numeru strony
• Zvonimir Freivogel. Flota grecka w II wojnie światowej. „Okręty Wojenne”. 27 (5/1998). ISSN 1231-014X. brak numeru strony
• Józef A. Gierowski: Historia Włoch. Wrocław: 1999. ISBN 83-04-04432-3. Brak numerów stron w książce
• Σολων Γρηγοριαδης: Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας 1941-1974, Τομος Α': Κατοχή – Δεκεμβριανά, 1941-45. Αθήνα: 2009. ISBN 978-960-6829-10-9. Brak numerów stron w książce (Solon Grigoriadis: Historia Współczesnej Grecji tom 1: Okupacja – Dekemvriana. Ateny: 2009. Brak numerów stron w książce)
• Philip S. Jowett, Stephen Andrew: The Italian Army 1940-45 (I). Europe 1940-43. Oksford: 2000. ISBN 1-85532-864-X. Brak numerów stron w książce
• MacGregor Knox: Hitler’s Italian Allies. Royal Armed Forces, Fascist Regime, and the War of 1940-43. Cambridge: 2003. ISBN 0-511-01454-6. Brak numerów stron w książce
• Илья Мощанский. Битва за Балканы: Боевые действия в Южной Европе 28 октября 1940 – 1 июня 1941 года. „Военная Летопись”. 2/2007. brak numeru strony (Ilja Moszczanskij. Bitwa za Bałkany: Bojewyje diejstwija w Jużnoj Jewropie 28 oktiabria 1940 – 1 ijunia 1941 goda. „Wojennaja Lietopis”. 2/2007. brak numeru strony)
• Williamson Murray, Allan R. Millet: A War to Be Won. Fighting the Second World War. Cambridge, Mass.: 2001. ISBN 0-674-00680-1. Brak numerów stron w książce
• Tadeusz Rawski: Piechota w II wojnie światowej. Warszawa: 1984. ISBN 83-11-07065-2. Brak numerów stron w książce
• Jacek Solarz: Bałkany 1940-1941. Warszawa: 2001. ISBN 83-7219-115-4. Brak numerów stron w książce