Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie

Muzeum Lotnictwa Polskiego funkcjonuje na terenach dawnego lotniska Rakowice-Czyżyny (jednego z najstarszych lotnisk wojskowych na świecie). Lotnisko to powstało w 1912 roku w związku z rozwojem lotnictwa Austro-Węgier. W 1917 roku stało się jednym z punktów etapowych pierwszej w Europie regularnej pocztowej linii lotniczej łączącej Wiedeń z Kijowem i Odessą. Początkowo zajmowało obszar 55 ha i zawierało bazę oddziału lotniczego. Po odzyskaniu niepodległości i przejęciu obiektów lotniska przez polskie władze wojskowe zorganizowano pierwszą polską jednostkę bojową tzw. Eskadryllę Lotniczą (później 1 Eskadra). Następnie bazę rozbudowano tworząc warsztaty remontowo-produkcyjne, Niższą Szkołę Pilotów i kolejne eskadry. W 1921 roku powstał w oparciu o istniejące zaplecze techniczne 2 Pułk Lotniczy. W połowie lat 20. polskie władze wojskowe podjęły decyzję o rozbudowie lotniska. 18 lipca 1923 roku otwarto Cywilną Stację Lotniczą Kraków, czego efektem było powstanie drugiego co do wielkości lotniska w Polsce. W 1938 roku uruchomiono linię międzynarodową Warszawa-Kraków-Budapeszt. W czasie II wojny światowej lotnisko przejęli Niemcy, po wojnie straciło swoje znaczenie ze względu na rozwój urbanistyczny okolicznych terenów. W 1963 roku zostało zlikwidowane. W 2006 roku wpisano zespół obiektów lotniska do rejestru zabytków pod numerem A-1106^[4].

Lotnisko znajduje się w wykazie lądowisk cywilnych jako lądowisko samolotowe^[5].

Organizacja Muzeum rozpoczęła się w 1963 roku^[6], dla pomieszczenia rosnącego zbioru statków powietrznych magazynowanych w kraju, którego rdzeń stanowiły eksponaty przejętej w 1945 roku poniemieckiej kolekcji. W tym celu 23 marca 1963 Minister Obrony Narodowej przekazał Aeroklubowi PRL tereny i budynki dawnego wojskowego Rakowice-Czyżyny, w tym hangar^[7]. Pierwotnie muzeum funkcjonowało jako Ośrodek Ekspozycji Sprzętu Lotniczego przy Aeroklubie Krakowskim, a działalność muzeum zapoczątkowała Wystawa Lotnicza na przełomie sierpnia i września 1964 roku^[8]. 1 lipca 1965 muzeum przeorganizowano jako Ośrodek Ekspozycji Lotniczej APRL w Krakowie^[8]. 1 stycznia 1967 r. muzeum zostało przejęte przez Naczelną Organizację Techniczną i przemianowane na Muzeum Lotnictwa w Krakowie^[8]. Od 1 stycznia 1971 muzeum nosiło nazwę Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Krakowie^[8]. Wówczas też muzeum zostało przejęte przez Ministerstwo Komunikacji i nadano mu statut i osobowość prawną^[6]. Nazwę tę Muzeum nosiło do lat 90. Pierwszym (1967-1983) dyrektorem Muzeum był Marian Markowski. Po nim placówką kierowali Wacław Kiściński (1983-1988), Michał Mietelski (1988-1989) i Krzysztof Radwan (1989-2020). Od grudnia 2020 do sierpnia 2021 roku p.o. dyrektora był Tomasz Krzaczyński. Od sierpnia 2021 dyrektorem jest Tomasz Kosecki^[6].

W celu stworzenia odpowiedniego otoczenia parkowego, muzeum było inwestorem przedsięwzięcia o nazwie „Lotniczy Park Kulturowy”, którego projekt wykonano w Instytucie Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem Marii Łuczyńskiej-Bruzdy^[9].

Obok starego budynku biurowego (dawnej kancelarii lotniska zbudowanej przez Niemców w czasie II wojny światowej) powstał (otwarcie nastąpiło 18 września 2010 roku^[10]) nowy trzykondygnacyjny budynek^[11], o powierzchni 4000 m² z lotu ptaka przypominający śmigło. Każde jego skrzydło pełni inną funkcję. Do ekspozycji obiektów muzealnych przeznaczone są dwa z nich. W trzeciej części zlokalizowane są m.in. biblioteka, biura, sale kinowa i konferencyjna. Inwestycja została sfinansowana ze środków samorządu województwa małopolskiego oraz środków unijnych i kosztowała około 45,8 mln zł. W lutym 2008 roku swoje wsparcie dla tej inicjatywy w kwocie 60 tys. dolarów zapowiedział amerykański koncern lotniczy Boeing^[12]. 19 maja 2008 roku odbyło się uroczyste poświęcenie i wmurowanie aktu erekcyjnego. Budynek został zaprojektowany przez zespół architektów w składzie: Justus Pysall, Peter Ruge i Bartłomiej Kisielewski^[11][13]. Poświęcenia dokonał metropolita krakowski Stanisław Dziwisz. Obecni byli m.in. marszałek województwa małopolskiego Marek Nawara, senator RP Janusz Sepioł, dyrektorzy departamentów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego^[14].

Wiosną 2023 roku rozpoczęła się realizacja nowego hangaru ekspozycyjnego o nazwie „Heksagon” w miejscu zburzonego podczas II wojny światowej. Będzie się w nim mieścić wystawa „Z wiatrem i pod wiatr – lotnictwo cywilne”^[15].

Muzeum działa w oparciu o ustawę o muzeach^[16], ustawę o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej^[17] oraz własny statut i podlega urzędowi marszałkowskiemu województwa małopolskiego. Zgodnie ze statutem muzeum jest samorządową instytucją kultury wyodrębnioną pod względem prawnym i ekonomiczno-finansowym, której organizatorem jest województwo małopolskie. Województwo zapewnia środki potrzebne do utrzymania i rozwoju muzeum.

W Muzeum Lotnictwa Polskiego istnieją następujące jednostki organizacyjne:^[18]

1. Dyrekcja Muzeum Lotnictwa Polskiego
2. Dział Inwentaryzacji Muzealiów (DIM)
3. Dział Upowszechniania Muzealiów (DUM)
4. Dział Konserwacji Muzealiów (DKM)
5. Dział Administracji (DA)
6. Biblioteka Naukowa i Archiwum (BNiA), funkcjonująca na prawach działu
7. Dział Finansowy (DF)
8. Stanowisko ds. Sekretariatu (SEK)

Nadzór nad muzeum w sposób ogólny sprawuje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a w sposób bezpośredni – organizator. Przy muzeum działa trzynastoosobowa rada muzeum, której członków powołuje i odwołuje zarząd województwa małopolskiego^[19]. Wewnętrzne zasady pracy muzeum są określone w Regulaminie Organizacyjnym^[20].

Większość eksponatów stanowią przekazane do muzeum egzemplarze wycofane z użytku przez wojsko lub władze państwowe. Część eksponatów trafiła do muzeum dzięki wymianie z innymi muzeami na świecie.

• Muzeum jest w posiadaniu 25 samolotów pochodzących z kolekcji Hermanna Göringa, która przed wojną znajdowała się w berlińskich Deutsche Luftfahrt Sammlung (Niemieckich Zbiorach Lotniczych) i po wojnie została przejęta przez Polskę jako mienie porzucone przez Niemców w Kuźnicy Czarnkowskiej (znajdującej się przed wojną na terenie Niemiec). Eksponaty te początkowo jedynie magazynowano oraz uzupełniano o dalsze, głównie powojenne konstrukcje polskie, z przeznaczeniem dla przyszłego Muzeum Komunikacji^[7]. W latach 40. magazynowano je w Okręgowej Składnicy Lotniczej w Gądkach, w latach 50. przeniesiono je do parowozowni w Pilawie (razem z zabytkowym taborem kolejowym), a następnie do pawilonów po Wystawie Ziem Odzyskanych we Wrocławiu (przekazując jednocześnie Muzeum Techniki NOT)^[7]. W 1959 roku otwarto Centralną Wystawę Lotniczą na lotnisku w Pilczycach pod Wrocławiem, po raz pierwszy publicznie prezentując część zbiorów^[7]. Wreszcie w 1963 roku zostały ostatecznie przeniesione do Krakowa. Obecnie stanowią one obok tzw. Berlinki przedmiot niemieckich roszczeń wobec Polski^[21][22][23]. Należący do kolekcji brytyjski samolot De Havilland DH 9a z 1918 r., dar indyjskiego księcia Hajdarabadu dla brytyjskiego lotnictwa wojskowego, został zamieniony w latach 70. w Wielkiej Brytanii na myśliwiec Spitfire LF Mk XVIE z okresu II wojny światowej^[24][25].
• Dowództwo Sił Powietrznych Szwecji przekazało do zbiorów muzeum samolot AJSF 37 Viggen o numerze fabrycznym 37954. 29 listopada 2005 roku maszyna przyleciała bezpośrednio ze swojej bazy w Luleå w Szwecji i wylądowała na krakowskim lotnisku Balice skąd ulicami miasta przetransportowano ją do muzeum^[26]. Egzemplarz ten latał już nad Polską w 2002 roku podczas ćwiczeń Strong Resolve 2002 i był jednym z pięciu rozpoznawczych Viggenów bazujących w 33 Bazie Lotnictwa Transportowego w Powidzu w składzie SwAFRAP (Swedish Air Force Rapid Reaction Unit).
• Eksponowany w hangarze Curtiss Export Hawk II (D-IRIK) to jeden z dwóch samolotów zakupionych przez Hermanna Göringa dla niemieckiego asa lotnictwa Ernsta Udeta, by zachęcić go do wstąpienia do NSDAP w 1933 roku^[27]. Samolot ten był wykorzystany do pokazów z okazji Letnich Igrzysk Olimpijskich 1936 roku w Berlinie.
• Będący w ekspozycji muzeum TS-11 Iskra 1H 0730 w barwach Reprezentacyjnego Zespołu Akrobacyjnego Sił Powietrznych RP „Biało-Czerwone Iskry” to tzw. „Czerwona 1” pilotowana wcześniej przez dowódcę zespołu ppłk pil. Jerzego Lenia. Została ona przekazana decyzją MON do zbiorów muzeum po wylataniu resursu.
• Znajdujący się w zbiorach muzeum jedyny ocalały na świecie P.11c w czasie kampanii wrześniowej brał udział w walkach. Pilotował go ppor. Wacław Król. 1 września zestrzelił wspólnie z kpr. Pawłem Kowalą samolot rozpoznawczy Hs 126, a 5 września wraz z kpr. Piotrem Zaniewskim zestrzelił He 111. Nie zostało to uwzględnione przez komisję Bajana, jednak znalazło potwierdzenie w danych Luftwaffe^[28].
• Amerykański Northrop F-5E Tiger II z ekspozycji plenerowej jest zdobyczą wojenną z okresu wojny wietnamskiej. Maszyny te były eksportowane przez Stany Zjednoczone do wielu krajów m.in. do Wietnamu Południowego. Część z nich została przejęta przez siły Wietnamu Północnego i przez nie wykorzystywana. Jedna z takich maszyn została przekazana Instytutowi Lotnictwa do opracowania dokumentacji technicznej dla przezbrojenia samolotu w działka produkcji radzieckiej. Dokumentacja nie została opracowana, zaś samolot ostatecznie trafił do muzeum^[29].

Na terenie należącym do muzeum znajduje się sześć pomników:

• Pomnik Lotników – ufundowany w roku 1970 przez społeczeństwo Krakowa ku czci Lotników walczących na frontach II wojny światowej, usytuowany obok hangaru, otoczony zielenią. Pomnik ma formę głazu na którym widnieje tablica z napisem: „1939 1945/ CHWAŁA/ POLSKIM LOTNIKOM/ UCZESTNIKOM BOHATERSKICH/ WALK Z NAJEŹDŹCĄ HITLEROWSKIM/ W 25 ROCZNICĘ ZWYCIĘSTWA/ NAD FASZYZMEM/ SPOŁECZEŃSTWO MIASTA KRAKOWA”^[30].
• Tablica upamiętniająca lotnicze wsparcie dla okupowanej Polski, usytuowana nieopodal dużego hangaru. Upamiętnia ona wsparcie lotnicze niesione przez lotników polskich, angielskich, kanadyjskich, nowozelandzkich, australijskich, południowoafrykańskich i amerykańskich. Na tablicy wymienione są jednostki prowadzące w latach 1941-1944 zrzuty lotnicze z pomocą dla walczącej Polski^[31].
• Tablica upamiętniająca 80. rocznicę powstania lotnictwa polskiego powstała wspólnym staraniem Muzeum Lotnictwa Polskiego i Krakowskiego Klubu Seniorów Lotnictwa. Tablica usytuowana jest na terenie Muzeum Lotnictwa, w miejscu pamięci urządzonym w granicy posesji nieopodal dużego hangaru. Poświęcona jest zdobywcy Lotniska Rakowice-Czyżyny w październiku 1918 roku – komendantowi płk. pil. Romanowi Florerowi oraz Ernestowi Cieślewskiemu i innym dowódcom, personelowi latającemu, technicznemu i obsłudze naziemnej 2. Pułku Lotniczego (1921-1939) oraz 308 Dywizjonu Myśliwskiego Krakowskiego (1940-1946)^[32].
• Tablica upamiętniająca kpt. pil. Mieczysława Medweckiego i ppor. pil. Władysława Gnysia – pilotów myśliwskich 2 Pułku Lotniczego, uczestników pierwszych walk lotniczych w Wojnie Obronnej 1939 roku^[33].
• Tablica upamiętniająca płk. pil. Jerzego Kossowskiego, twórcę polskiego lotnictwa myśliwskiego^[34].
• Tablica upamiętniająca lotników wojskowych, którzy zginęli w katastrofie samolotu CASA-295M w Mirosławcu 23 stycznia 2008 roku^[35].

W pobliżu muzeum w Parku Lotników Polskich znajdują się pomnik lotników polskich poległych na wszystkich frontach II wojny światowej autorstwa Bronisława Chromego^[36] a także głaz z inskrypcją „Chwała lotnikom” z 1970 roku.

Muzeum nadaje również własne odznaczenie – Medal Wdzięczności Muzeum „Summa Cum Laude”. Otrzymali go m.in. Ryszard Kaczorowski^[37] i inż. Jerzy Płoszajski^[38].

W latach 2004–2019 Muzeum organizowało na swoim terenie pokazy lotnicze pod nazwą Małopolski Piknik Lotniczy. Odbyło się 15 edycji tej imprezy. W 2003 roku na potrzeby lotnicze muzeum ustanowiono ponownie czynne lądowisko na zachodnim fragmencie dawnej betonowej drogi startowej (obecnie przedzielonej ulicą; wschodnia część leży na terenie osiedla mieszkaniowego, mniej więcej w zachowanym stanie). Droga startowa jest czynna na kierunku 26 i posiada betonową nawierzchnię o wymiarach 720 × 60 m. Mogą z niej korzystać lekkie samoloty do 7500 kg i śmigłowce.

Z okazji przypadającej na rok 2009 sześćdziesiątej rocznicy podpisania Traktatu Północnoatlantyckiego (4 kwietnia 1949 roku), a także dziesiątej rocznicy przystąpienia Polski do NATO (12 marca 1999 roku), Muzeum podjęło się realizacji projektu muzealnego, którego głównym celem było stworzenie stałej ekspozycji statków powietrznych w barwach państw członkowskich Sojuszu. Pierwszym eksponatem tej kolekcji jest MiG-29 w barwach polskich, o numerze taktycznym 4115^[39][40]. W ramach wymiany, w zamian za śmigłowiec Mi-2, muzeum otrzymało też Mirage 5 BA o numerze taktycznym BA-03 od Królewskiego Muzeum Sił Zbrojnych w Brukseli^[41]. W dniu 19 listopada 2008 r. do Muzeum dotarł kolejny eksponat, ponaddźwiękowy samolot myśliwski Lockheed F-104 Starfighter S/ASA-M, przekazany nieodpłatnie przez Aeronautica Militare Italiana (Włoskie Siły Powietrzne). Samolot był jednym z ostatnich Starfighterów w służbie, przybył z bazy lotniczej w Grazzanise koło Neapolu. Egzemplarz ten został wyprodukowany na licencji we Włoszech, jego numer taktyczny to RS-05, seryjny MM6876. Kolejne samoloty, które weszły w skład tej ekspozycji to Republic F-84F Thunderstreak (nr takt. FU-36), SEPECAT Jaguar GR.1 (nr. ser. XX730), Ling-Temco-Vought A-7P Corsair II (nr taktyczny 5502), BAe Harrier GR.3 (nr ser. XW919)^[42][43].

W lipcu 2014 r., na stulecie wybuchu I wojny światowej w zmodernizowanym małym hangarze została otwarta ekspozycja „Skrzydła Wielkiej Wojny”, ukazująca w narracyjny i inscenizacyjny sposób działania lotnictwa w czasie I wojny światowej^[6].

W marcu 2021 r. w zmodernizowanym Hangarze Głównym, garażach 2 Pułku Lotniczego i spadochroniarni została otwarta ekspozycja „Skrzydła i Ludzie XX wieku”, ukazująca w narracyjny sposób historię lotnictwa od początków XX do lat 90. XX wieku. W jej skład wchodzi wystawa w Hangarze Głównym, wystawy „Magazyny Historii”, „Metamuzeum” i „Silnikownia” w garażu 2 Pułku Lotniczego i wystawa archeologii lotnictwa w spadochroniarni^[6].

Muzeum prowadzi lekcje muzealne na różne tematy, przeznaczone dla wszystkich grup wiekowych, zajęcia dla studentów uczelni technicznych i humanistycznych, projekcje filmów, prelekcje na temat wybranych statków powietrznych z cyklu „Spotkania przy samolocie” oraz warsztaty modelarskie^[44].

Lista samolotów znajdujących się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego^[45]:

Lista szybowców znajdujących się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego^[48]:

•   IS-1 Sęp bis
•   IS-3 ABC
•   IS-4 Jastrząb
•   IS-A Salamandra
•   IS-B Komar
•   IS-C Żuraw
•   PW-2 Gapa
•   S-1 Swift
•   SZD-10 bis Czapla
•   SZD-12 Mucha 100
•   SZD-15 Sroka
•   SZD-17X Jaskółka L
•   SZD-18 Czajka
•   SZD-19-2A Zefir 2A
•   SZD-21 Kobuz 3
•   SZD-22 Mucha Standard
•   SZD-25A Lis
•   SZD-27 Kormoran
•   SZD-30 Pirat
•   SZD-43 Orion
•   SZD-6 Nietoperz
•   SZD-8 Jaskółka
•   SZD-9 bis Bocian 1A
•   WWS Wrona bis
•   WWS-2 Żaba

Lista motoszybowców znajdujących się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego^[49]:

•   HWL Pegaz (SP-590)
•   PW-4 Pelikan (SP-8050) magazyn

Lista śmigłowców znajdujących się w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego^[50]:

•   Bell CH-136 Kiowa
•   BŻ-1 GIL (SP-GIL)
•   BŻ-4 Żuk (niekompletny)
•   JK-1 Trzmiel – jedyny zachowany egzemplarz doświadczalnego śmigłowca o napędzie odrzutowym
•   Mi-4 A
•   Mi-4 ME
•   Mil Mi-8S
•   Mil Mi-24W
•   PZL Kania
•   Saunders-Roe Skeeter AOP.12(inne języki)
•   Sud-Aviation (FW) SE-3160 Alouette III
•   WSK Mi-2 URP
•   WSK Mi-2Ch
•   WSK SM-1 (Mi-1)
•   WSK SM-2

Oprócz statków powietrznych muzeum posiada też ekspozycję silników lotniczych, prezentowanych w sposób umożliwiający poznanie ich konstrukcji. Są to^[51]:

Lista rakietowych systemów przeciwlotniczych w ekspozycji Muzeum Lotnictwa Polskiego^[52]:

•   85 mm armata przeciwlotnicza wz. 1939 (KS-12)
•   SA-75 „Dźwina”
•   S-125 „Newa”
•   S-75M „Wołchow”
•   Stacja wykrywania i naprowadzania SURN 1S91M1

1. Mały hangar – samoloty z lat 1909–1920,
2. Duży hangar – samoloty, śmigłowce i szybowce zgromadzone w oryginalnym przedwojennym hangarze 2 Pułku Lotniczego,
3. Silnikownia – jedna z największych w Europie kolekcji silników lotniczych od okresu pionierskiego do dziś; pozwala prześledzić zmiany w konstrukcji silników na przestrzeni dziejów od silników rzędowych, rotacyjnych i gwiazdowych aż do współczesnych turboodrzutowych,
4. „Swego nie znacie” – wystawa statków powietrznych z okresu pionierskiego lotnictwa,
5. Wystawa plenerowa – wielkogabarytowe cywilne i wojskowe statki powietrzne. Na wystawie plenerowej zgromadzono niemal wszystkie odrzutowce używane przez Wojsko Polskie.

•  
  Duży hangar
•  
  Mały hangar

• Wystawa Agrolotnicza, Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie

• Krzysztof Radwan, Jan Hoffmann: Katalog zbiorów muzeum. [kol. red. Krzysztof Radwan et al.]. Kraków: Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, 2003. ISBN 83-915921-0-3. Brak numerów stron w książce
• Krzysztof Radwan, Dariusz Rutkowski, Krzysztof Mroczkowski, Krzysztof Wielgus, Marcin Sigmund: ...Swego nie znacie: magazyny historii: 40 lat Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie. Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, 2003. ISBN 83-915921-4-6. Brak numerów stron w książce
• Krzysztof Wielgus: Rakowice-Czyżyny lotnisko Krakowa: od „Ogrodu dla Lotników” do Lotniczego Parku Kulturowego. Kraków: Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie, 2002. ISBN 83-915921-3-8. Brak numerów stron w książce
• Marian Krzyżan: Samoloty w muzeach polskich. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1983, seria: Biblioteczka Skrzydlatej Polski. 25. ISBN 83-206-0432-X.

• Oficjalna strona internetowa Muzeum Lotnictwa Polskiego
• BIP Muzeum Lotnictwa Polskiego
• Zdjęcia z Muzeum Lotnictwa Polskiego w serwisie Airliners.net
• Jedna z kilku na tej stronie fotopanoram sferycznych prezentujących eksponaty Muzeum Lotnictwa Polskiego
• Lista eksponatów Muzeum Lotnictwa Polskiego na niemieckiej stronie Wirtualnego Muzeum Lotnictwa (z licznymi danymi technicznymi). luftfahrtmuseum.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-16)].