Literatura rosyjska

słowiańska literatura europejska

Literatura rosyjska – twórczość literacka w języku rosyjskim, należąca do szerszego kręgu literatur europejskich i słowiańskich[1]. Pierwsze znane utwory powstały około X-XI wieku wraz z rozwojem piśmiennictwa i kultury na ziemiach Rusi.

Rosyjski Instytut Literacki w Sankt Petersburgu
Młody Puszkin recytuje swoje poezje przed Dierżawinem. Egzamin w Liceum w Carskim Siole, 1 stycznia 1815 r.

Historia

edytuj

Okres staroruski (X–XV wiek)

edytuj
 
Ewangeliarz Ostromira – najstarszy zachowany zabytek piśmiennictwa ruskiego pochodzący z lat 1056-1057. Zbiory Rosyjskiej Biblioteki Narodowej.

Fundamentem literatury rosyjskiej jest ustna twórczość ludowa – tzw. byliny, skazy, pieśni, legendy i inne przejawy folkloru. W rozwoju staroruskiej literatury XI–XIV w. znaczną rolę odegrały integralne związki Rusi z Bizancjum i kulturą południowosłowiańską, skąd przeniesione zostały na Ruś m.in. wzorce literatury religijnej. W okresie staroruskim powstała literatura ruska, która następnie rozwijała się odmiennie w różnych częściach Rusi na skutek rozbicia dzielnicowego kraju. Największy wpływ na rozwój języka rosyjskiego wywarła północno-wschodnia część kraju (księstwa: Włodzimierskie, Suzdalskie, Rostowskie, Moskiewskie, Białojezierskie, Twerskie, Muromskie, Galickie i inne). Do najważniejszych zabytków literackich okresu staroruskiego należą m.in.: Ewangeliarz Ostromira (1056–1057), Ruska Prawda (najstarsza wersja z XI w.), Powieść minionych lat autorstwa Nestora (1113), Słowo o wyprawie Igora (ok. 1186), Suplika Daniela Więźnia (XII lub XIII w.), Żywot Aleksandra Newskiego (XIII w.) oraz Zadońszczyzna autorstwa Sofoniusza (XIV w.).

Osobny artykuł: Literatura Rusi Kijowskiej.

Okres zjednoczeniowy (XV–XVII wiek)

edytuj

W okresie zjednoczeniowym, zwanym również „okresem moskiewskim” aspiracje zjednoczeniowe Księstwa Moskiewskiego doprowadziły do odbudowy ponadlokalnej, ogólnoruskiej literatury. W okresie tym zaniknął ruski język literacki w Wielkim Księstwie Litewskim, ustępując polskiemu językowi literackiemu.

W XV w. najbardziej wyróżniającymi się osobowościami w literaturze rosyjskiej byli Atanazy Nikitin, autor dzieła, pt. Podróż za trzy morza (1466-1472) oraz Pachomiusz Logofet, autor Opowieści o książętach Włodzimierskich. Pod koniec XV w. została również sformułowana przez Filoteusza Teoria trzech Rzymów. Do najbardziej popularnych dzieł literackich z przełomu XV i XVI w. należał Domostroj. Najważniejszymi zabytkami literatury XVI-wiecznej są monumentalne, wielotomowe dzieła Wielkie Czetji Mineje oraz Zwód Nikonowski, które stały się oficjalnymi kronikami ówczesnej Rosji[2]. W XVII w. do najznaczniejszych pisarzy należał Awwakum Pietrow, autor pierwszego dzieła autobiograficznego w języku rosyjskim, pt. Żywot protopopa Awwakuma (1672-1673) oraz Symeon Połocki, twórca rosyjskiego wiersza sylabicznego. Z XVII w. pochodzi także inny zabytek literatury rosyjskiej – Synopsis Kijowski (1674). W latach 1675–1677 pisarz i poseł carski Mikołaj Spyfarij napisał dziennik z podróży do Chin, pt. Podróż przez Syberię do granic chińskich, a także Opis Chin oraz Dokument państwowy poselstwa Mikołaja Spyfarija w Chinach. Prace te obok dziennika Marco Pola były jednym z najważniejszych źródeł informacji o Chinach w ówczesnej Europie.

 
Aleksandr Puszkin – portret pędzla Wasyla Tropinina z 1827 r. Zbiory Muzeum Sztuk Pięknych im. Puszkina w Moskwie
 
Fiodor Dostojewski
 
Anton Czechow

Okres brązowy (XVIII wiek)

edytuj

W XVIII wieku, w okresie oświecenia, doszło w Rosji do dynamicznego rozwoju wszystkich dziedzin kultury. Utworzono nowe szkoły i uniwersytety zorganizowane na wzór nowożytno-europejski. Okres ten nazywany jest „brązowym” w literaturze rosyjskiej. Do najważniejszych pisarzy tego okresu należą m.in. Antioch Kantemir, Aleksandr Sumarokow, Michaił Łomonosow, Wasilij Triediakowski, Aleksandr Radiszczew, Dienis Fonwizin, Gawriił Dierżawin, Aleksandr Gribojedow, Nikołaj Karamzin i przedstawiciel preromantyzmu Iwan Kryłow.

W XVIII wieku rozwija się również literatura rosyjska po łacinie. Do najznaczniejszych rosyjskich pisarzy łacińskich należy Dimitrie Cantemir, który tworzył także w językach rosyjskim i mołdawskim.

Okres złoty (XIX wiek)

edytuj

Wiek XIX nazywany jest często „złotym” w literaturze rosyjskiej. W okresie tym pisali swe dzieła m.in. Aleksandr Puszkin, Fiodor Dostojewski, Michaił Lermontow, Lew Tołstoj, Nikołaj Gogol, Aleksandr Ostrowski, Iwan Turgieniew, Nikołaj Niekrasow, Wasilij Żukowski, Fiodor Tiutczew, Michaił Sałtykow-Szczedrin, Wissarion Bielinski i Taras Szewczenko (piszący także po ukraińsku).

Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli m.in. jeden z twórców anarchizmu Michaił Bakunin, Piotr Czaadajew, Wissarion Bielinski, Aleksandr Hercen, Timofiej Granowski, Iwan Kiriejewski i Nikołaj Danilewski.

W XIX wieku na bazie dialektów zachodnioruskich powstały nowe języki literackie: ukraiński i białoruski, które nawiązywały do tradycji ruskich z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Okres srebrny (1880–1917)

edytuj

Okres od 1880 do 1917 r. jest nazywany „srebrnym wiekiem”. Ważni pisarze i poeci rosyjscy to m.in.: Anna Achmatowa, Osip Mandelsztam, Leonid Andriejew, Konstantin Balmont, Andriej Bieły, Aleksandr Błok, Walerij Briusow, Iwan Bunin, Wielimir Chlebnikow, Władysław Chodasiewicz, Marina Cwietajewa, Anton Czechow, Zinaida Gippius, Nikołaj Gumilow, Siergiej Jesienin, Dmitrij Mereżkowski i Fiodor Sołogub. W okresie tym tworzył również w języku rosyjskim polski poeta Bolesław Leśmian.

Filozofami, którzy w owym czasie mieli istotny wpływ na rozwój literatury byli m.in. Maksim Kowalewski, Piotr Kropotkin i Nikołaj Strachow.

Około 1915 r. w Sankt Petersburgu uformowała się rosyjska szkoła formalna do której głównych działaczy należeli Wiktor Szkłowski i Boris Tomaszewski. Radykalni formaliści skupiali się także w Moskiewskim Kole Lingwistycznym, do którego należeli m.in. Roman Jakobson i Nikołaj Trubieckoj. Uczeni ci działali później w Czechosłowacji i USA, gdzie przyczynili się do powstania Praskiego Koła Lingwistycznego oraz stworzyli podstawy strukturalizmu.

Okres radziecki (1917–1991)

edytuj

Wielki wpływ na kulturę rosyjską wywarł okres radziecki, w którym w znaczny sposób odstąpiono od tradycyjnych form kultury, usiłując zastąpić je nowymi, socjalistycznymi treściami.

Od 1917 roku zaczyna dominować literatura o tematyce rewolucyjnej, z której następnie rozwinęła się rosyjska literatura radziecka. Do najsławniejszych pisarzy okresu radzieckiego należeli m.in.: Władimir Majakowski, Ilja Erenburg, Izaak Babel, Michaił Bułhakow, Maksim Gorki, Michaił Szołochow, Boris Pasternak, Vladimir Nabokov, Josif Brodski, Siergiej Dowłatow, Bułat Okudżawa, Michaił Zoszczenko, Jewgienij Zamiatin i Włodzimierz Wysocki.

Współczesność

edytuj

Po rozwiązaniu ZSRR widoczny jest powrót do starych tradycji ruskich, przy czym jednocześnie nie próbuje się odrzucać dziedzictwa kulturowego okresu radzieckiego. Po zniesieniu cenzury zaczęły być wydawane teksty do tej pory nieopublikowane w Rosji, m.in. niektóre utwory Aleksandra Sołżenicyna czy Wieniedikta Jerofiejewa. Do obecnie tworzących pisarzy należą m.in.: Władimir Sorokin, Wiktor Pielewin, Boris Akunin, Dmitrij Prigow, Siergiej Łukjanienko i Wiktor Jerofiejew.

Dzieła literatury rosyjskiej

edytuj

X-XIV wiek

edytuj
 
Kodeks Nowogrodzki – psalm 72
 
Słowo o wyprawie Igora – strona tytułowa pierwszego wydania (Moskwa, 1800 r.)

XV–XVII wiek

edytuj
 
Ikona z Czetji Mineje. Wersja z XVIII wieku

XVIII wiek

edytuj
 
Michaił Łomonosow
 
Aleksandr Radiszczew, Podróż z Petersburga do Moskwy z 1790 r.

XIX wiek

edytuj
 
Pojedynek Oniegina i Leńskiego – ilustracja Ilji Riepina do Eugeniusza Oniegina z 1899 r.
 
Zinaida Gippius
 
Lew Tołstoj

XX wiek

edytuj
 
Isaak Babel
 
Siergiej Łukjanienko
 
Władimir Majakowski
 
Niezwykłe przygody Julio Jurentina i jego uczniów... (I wyd., Moskwa-Berlin: 1922)

XXI wiek

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Jacek Lyszczyna: Literatura słowiańska. [w:] Słownik literatury polskiej [on-line]. Edupedia.pl Encyklopedia internetowa. [dostęp 2020-08-28].
  2. Zbigniew Barański i Antoni Semczuk (red.), Literatura rosyjska w zarysie, część I, s. 62-63 (Warszawa: PWN, 1972).
  3. Tamże, s. 83.
  4. Josef Dobrovský i „Słowo o wyprawie Igora”. dejiny.nln.cz. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-01-07)]..
  5. Leszk Engelking Posłowie. W: Vladimir Nabokov: Maszeńka. Warszawa: Wydawnictwo Literackie Muza, 2004, s. 135. ISBN 83-7319-598-X.
  6. Vladimir Nabokov, Druga nota Autora, [w:] Vladimir Nabokov, Czarodziej, przeł. A. Kołyszko, Warszawa 2006, s. 9.