Krakowska Brygada Kawalerii

W 1924 roku V Brygada Jazdy przemianowana została na 5 Samodzielną Brygadę Kawalerii. Równocześnie w jej skład włączono 5 pułk strzelców konnych.

W latach 1921–1926 brygada podlegała bezpośrednio dowódcy Okręgu Korpusu Nr V. Dowództwo brygady stacjonowało w Krakowie.

W 1925 roku przy 8 pułku ułanów sformowany został 5 szwadron samochodów pancernych.

W 1926 roku ze składu brygady wyłączony został 2 pułk Szwoleżerów Rokitniańskich, który dyslokowany został do Starogardu i podporządkowany dowódcy 8 Samodzielnej Brygady Kawalerii.

W 1930 roku ze składu brygady wyłączono 5 szwadron samochodów pancernych i podporządkowano dowódcy 2 dywizjonu samochodów pancernych.

6 października 1933 roku trzy pułki Brygady wzięły udział w rewii polskiej kawalerii, nazywanej „Świętem Kawalerii Polskiej”, która odbyła się na krakowskich błoniach w 250. rocznicę bitwy pod Wiedniem^[2].

Minister spraw wojskowych rozkazem Dep. Dow. Og. 1820. Org. Tj. nadał z dniem 1 kwietnia 1937 roku dotychczasowej 5 SBK nazwę „Krakowska Brygada Kawalerii”^[3].

Organizacja pokojowa Krakowskiej BK w 1937 roku:

• dowództwo Krakowskiej Brygady Kawalerii w Krakowie
• 3 pułk Ułanów Śląskich w Tarnowskich Górach
• 8 pułk Ułanów Księcia Józefa Poniatowskiego w Krakowie
• 5 pułk strzelców konnych w Tarnowie (od 1934 roku w Dębicy)
• 5 dywizjon artylerii konnej w Krakowie (od wiosny 1939 roku w Oświęcimiu)
• 5 szwadron pionierów w Krakowie
• szwadron łączności w Krakowie

W sierpniu 1939 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych wprowadziło „nowe składy osobowe kawalerii”. Pułki kawalerii na stopie pokojowej zostały podzielone na dwie grupy różniące się stanem osobowym i koni. Dwa pułki należące do Krakowskiej BK (8 ułanów i 5 strzelców konnych) zostały zaliczone do grupy II, a trzeci pułk (3 ułanów) do grupy I^[4]. Juliusz S. Tym skonstatował, że rozkaz z sierpnia wprowadzający zmiany w etacie pokojowym, w sytuacji gdy pułki kawalerii od czterech miesięcy prowadziły przygotowania wojenne nie został w pełni wykonany^[5].

Krakowska Brygada Kawalerii pod dowództwem gen. bryg. Zygmunta Piaseckiego wchodziła w skład Armii „Kraków”. Broniła ona odcinka Ząbkowice–Częstochowa na prawym skrzydle Armii. W pierwszych dniach września niemiecki XV Korpus Armijny gen. piech. Hermanna Hotha przełamał jej obronę pod Woźnikami i Zawierciem.

1 września 3 pułk Ułanów Śląskich bronił Koszęcina i Kalet przed niemiecką 2 Dywizją Lekką gen. por. Georga Stumme. Tego dnia Niemcom udało się zepchnąć pułk na pozycję pod Woźnikami. 2 września rano ponowiła natarcie niemiecka 2 Dywizja Lekka, wdzierając się w obronę Brygady na Floriańskiej Górze bronionej przez szwadron 3 pułku ułanów. Tu kontratakiem zdołano odzyskać pozycję, ale pod Ligotą Woźnicką Niemcom udało się przełamać obronę 8 pułku ułanów. Pod naporem wroga Brygada rozpoczęła odwrót pod Zawiercie nad Wartą. 3 września 8 pułk ułanów oddzielił się od Brygady i walczył następnie pod Szczekocinami, a potem w ramach Armii „Lublin”. 4 września Brygada otrzymała rozkaz odwrotu nad Nidę w kierunku Pińczowa i Miechowa. Cofająca się Brygada była często atakowana przez niemiecką 2 Dywizję Lekką. W dniach 5 – 6 września walczyła pod Pińczowem, po czym wycofała się ku Wiślicy. 7 września osłaniała w Nowym Korczynie sztab Armii. 10 września przeprawiła się prawy brzeg Wisły pod Baranowem Sandomierskim. Następnie wzięła udział w I bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. 14 – 15 września jednostki Armii „Kraków” i „Lublin” toczyły ciężkie walki w Puszczy Solskiej. 16 września Armia „Kraków” kontynuowała bitwę pod Biłgorajem. W walkach tych brała udział Brygada, broniąc rejonu silnie atakowanych przepraw na rzece Tanew pod Budziarzami i Księżpolem. 15 września o świcie na przeprawę przez Tanew pod Księżopolem wyszło silne uderzenie niemieckie. Po trzygodzinnej walce Niemcy zostali odrzuceni pod Tarnogród. Brygada zaatakowała Tarnogród, wdzierając się na północny skraj miasta i do rynku, ale przeciwuderzenie Niemców odrzuciło ją ponownie na linię Tanwi. 16 września walczyła pod Dereźnią Solską i Dereźnią Majdańską oraz Starym Majdanem i Nowym Majdanem. Nie udało się jej przebić z okrążenia w kierunku południowym. Skapitulowała wraz z resztą Armii.

Obsada personalna Kwatery Głównej Krakowskiej Brygady Kawalerii we wrześniu 1939 roku^[14][15]

• dowódca brygady – gen. bryg. Zygmunt Piasecki
• oficer ordynansowy – ppor. rez. kaw. Andrzej Czapski
• szef sztabu – ppłk dypl. kaw. Tadeusz Julian Nalepa
• oficer operacyjny – rtm. Stanisław Szczypa (słuchacz I rocznika WSWoj.)
• oficer informacyjny – por. dypl. kaw. Henryk Algernan Gustaw Ottmar Maria Breza †27 IX 1939 Zielona k. Rawy Ruskiej
• dowódca łączności – kpt. łącz. Wacław Dramiński (do 29 VIII 1939 dowódca łączności Pomorskiej BK)
• kwatermistrz – rtm. dypl. Witold Sokolnicki
• szef służby intendentury – kpt. int. z wsw Piotr II Borkowski^[d]
• naczelny lekarz – mjr lek. Jerzy Marceli Paweł Kluczyński †3 IX 1939 Woźniki
• naczelny lekarz weterynarii – ppłk lek. wet. Zygmunt Zawierucha (starszy lekarz weterynarii 8 puł)
• szef służby sprawiedliwości i szef Sądu Polowego Nr 45 – kpt. aud. Mieczysław Alfons Kaczorowski (sędzia śledczy w WSO Nr V)
• szef służby duszpasterstwa katolickiego – ks. kpl. Zygmunt Pastuszko (administrator parafii Częstochowa)
• komendant Kwatery Głównej – rtm. w st. spocz. Franciszek Jakubowski
• dowódca Szwadronu Sztabowego – por. rez. Kazimierz Chwirut

Pod koniec lipca 1944 roku, na terenie Okręgu Krakowskiego AK, zgodnie z planem Odtwarzania Sił Zbrojnych, sformowana została Krakowska Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej AK krypt. „Bank”, „B”, „CC”.

Organizacja i obsada personalna Krakowskiej BK Zmot. AK według stanu z 20 października 1944 roku
Dowództwo i sztab brygady (13 oficerów, 8 podoficerów i 42 szeregowców)

• dowódca brygady – mjr kaw. Edward Kleszczyński ps. „Miechowita”, „Dzik”
• szef sztabu – mjr piech. Adolf Skorwid ps. „Dąb”
• adiutant – ppor. rez. Tadeusz Laskowski ps. „Skała I”
• I oficer sztabu – por. Wacław Hubicki ps. „Hubert”
• oficer wyszkolenia – por. rez. Zygmunt Kałwa ps. „Kamień”
• oficer łączności i dowódca plutonu łączności – ppor. Witold Sławeta ps. „Bystry”
• oficer broni – ppor. NN ps. "Żak";
• oficer inżynierii i dowódca plutonu saperów – ppor. NN ps. „Pal”
• kwatermistrz – kpt. NN ps. "Klon"
• szef intendentury – ppor. rez. Tadeusz Dziedzicki ps. „Krzywda”
• kapelan – ks. Mieczysław Skurczyński ps. „Miecz”
• szef kancelarii – plut. pchor. rez. Stanisław Skalski ps. „Śledź”

8 pułk ułanów AK kryp. „U1”, „B/U”, „CC/U” (24 oficerów, 221 podoficerów i 1648 szeregowych)

• dowódca pułku – mjr Józef Bokota ps. „Malina”, następnie kpt. Kazimierz Tomczak ps. „Lubicz”
• I dywizjon – por. Franciszek Bednarski ps. „Zator”, następnie por. Marian Puz ps. „Komar”
• II dywizjon – por. Bronisław Makowski ps. „Wyrwa”, następnie ppor. Franciszek Kozera ps. „Karp”
• III dywizjon (początkowo dywizjon zapasowy brygady) – por. Edmund Sienkowski ps. „Pik”

5 pułk strzelców konnych AK kryp. „Pszczoła”, „B/P”, „CC/P” (25 oficerów, 269 podoficerów i 1818 szeregowych)

• dowódca pułku – rtm. Jerzy Jasielski ps. „Jawa”
• I dywizjon – por. Stanisław Sierakowski ps. „Dołęga”
• II dywizjon – por. Otto Śmiałek ps. „Kalina”
• III dywizjon – kpt. Stefan Philipp ps. „Poraj” (początkowo jako IV/116 Pułku Piechoty AK Ziemi Olkuskiej kryp. „Winiarnia”)

samodzielny batalion partyzancki „Skała”

Brygada posiadała także różnorodne jednostki specjalne, zaliczane do stanów liczbowych obwodów lub macierzystych oddziałów bojowych. Razem z 6 Dywizja Piechoty AK i 106 Dywizją Piechoty AK wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Garda” (nazywanej także „Kraków”) pod dowództwem płk. Edwarda Godlewskiego ps. „Garda”.

Dowódcy brygady

• płk kaw. Henryk Brzezowski (IV 1921 – 29 XI 1927, od 1 XII 1924 do 20 VIII 1925 był słuchaczem II Kursu CWSW)
• płk SG Włodzimierz Tyszkiewicz (p.o. 15 I – 20 VIII 1925)
• płk kaw. / gen. bryg. Konstanty Plisowski (29 XI 1927 – 31 III 1930 → dyspozycja MSWojsk.)
• płk kaw. Stefan Jacek Dembiński (p.o. od XII 1929)
• płk kaw. / gen. bryg. Zygmunt Piasecki (od 31 III 1930 – IX 1939)

Szefowie sztabu

• rtm. p.d. SG Medard Cibicki (do 1 XI 1923 → słuchacz kursu doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej)
• rtm. SG dr Marian Maciejowski (do 1 I 1925^[17] → Oddział IIIa BŚRW)
• mjr SG Olgierd Górka (1 II – 31 V 1925 → przeniesiony do rezerwy)
• mjr / ppłk SG Tadeusz Śmigielski (VI 1925^[18] – 23 V 1927 → zastępca dowódcy 8 puł^[19])
• mjr dypl. Stanisław Edward Kozłowski (VI 1927^[20] – 20 II 1930 → zastępca dowódcy 10 psk^[21])
• rtm. dypl. Emil Gruszecki (20 II 1930 – 1932 → Departament Kawalerii MSWojsk.)
• rtm. dypl. Wacław Kamionko^[e] (1932^[22] – 7 VI 1934 → 10 psk^[23])
• mjr dypl. Grzegorz Dobrowolski-Doliwa (od 7 VI 1934)
• ppłk dypl. kaw. Tadeusz Julian Nalepa (1938-1939)

Oficerowie sztabu

• por. Włodzimierz Gilewski (1923)
• rtm. Jan Bolesław Marian Zieliński^[f] (25 VI 1927 – 5 XI 1928 → 19 p.uł.^[24])
• rtm. dypl. Stefan Pronaszko (od 1 XI 1932)
• rtm. Władysław Lucjan Michał Żurowski^[g] (od 20 VIII 1925^[25])
• rtm. Stanisław Wołoszyn-Broczyński^[h] (od 26 IV 1928^[26])
• rtm. Stanisław Henryk Szczucki (od 1928 dowódca szwadronu pionierów)

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939^[27][i]

• dowódca brygady – gen. bryg. Zygmunt Piasecki
• szef sztabu – ppłk dypl. Tadeusz Julian Nalepa
• I oficer sztabu – rtm. dypl. Witold Sokolnicki
• II oficer sztabu – rtm. Wacław Szcześniak
• oficer dyspozycyjny (słuchacz École Supérieure de Guerre w Paryżu) – mjr dypl. kaw. Jan Alojzy Rudnicki
• dowódca łączności – mjr łączn. Jan Wojciech Zgorzelski
• oficer intendentury – kpt. int. z wsw Piotr II Borkowski

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego^[29]

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie : krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 7, Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. Warszawa : Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1975.
• Kazimierz Banaszek; Krystyna Wanda Roman; Zdzisław Sawicki: Kawalerowie Orderu Virtuti Militari w mogiłach katyńskich. Kapituła Orderu Wojennego Virtuti Militari, 2000. ISBN 83-87893-79-X.
• Eugeniusz Kozłowski: Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
• Waldemar Rezmer. Rewia polskiej kawalerii w Krakowie w 1933 roku. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 3 (245), s. 127-144, 2013. Warszawa: Wydawnictwo „Czasopisma Wojskowe”. ISSN 1640-6281. 
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935-1939. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2003. ISBN 83-7188-691-8.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.
• Program „Straty osobowe i ofiary represji pod okupacją niemiecką”. Fundacja „Polsko-Niemieckie Pojednanie”. [dostęp 2021-12-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-02-10)].
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.