Britània romana

Britània (Britannia en latin) es la província romana que s'espandissiá sus Angletèrra, Galas e lo sud de l’Escòcia del sègle I al começament del V. Pels Romans, Britània constituissiá « la tèrra mai a l'escart e lo darrièr baloard de la libertat »; segon l'escrivan Tacit: « I a pas mai de pòbles al delà, pas pus res que d'ondadas e ròcs. »

Abans la conquista romana, Britània es abitada per de pòbles cèlts e belges (dins lo sud èst de l’ila, de l'estuari d'Humber fins a Dumnònia, segon la toponimia, los estatèrs e lo mobilièr funerari, aquela partida èra alara nomenada Loegria pels ancians Galleses), aqueles darrièr serián los precursors de la lenga germanica en Granda Bretanha. De relacions ancianas existisson amb las civilizacions mediterranèas pel comèrci de cans de caça, d'esclaus e de metals: d'en primièr a partir de las Cornoalhas, los centres de comèrci se son pauc a pauc desplaçats cap a l'oèst. Mercé al nombre de rèstes que lo site daissèt, se pensa qu'Hengistbury Head n'èra un pòl cap al sègle III AbC. Aquel desplaçament poiriá èsser en relacion amb l'evolucion de la situacion sul continent.

Las Illas Britanicas, ricas en minièra (aur d'Irlanda, estanh de Cornoalhas), mantenguèron des relacions, amb Cartage per exemple, car las resorgas en estanh èra limitadas pel mond mediterranèu. L'existéncia Britània es mencionada pel primièr còp dins un periple marselhés del sègle VI AbC. jos nom d'Ierne (Éire, Irlanda) e Alien (Grand Bretanha). Al sègle IV AbC lo navigator marselhés Pitèas las designe coma « illas Pretanicas ». Al sègle II AbC, d'itinerairis regulièrs foguèron establits entre Britània e Mediterranèa, de mercands gàlleses, los venèts subretot, èran d'intermediaris. De passatges comercials existissiá donc tanben amb la Gàllia del nòrd. Las illas Britanicas son pobladas d'envasidors celtics mescladas a las vièlhas populacions de l'Edat del bronze, mas aqueles pòbles son pro diferentas d'una region a l'autre. En Irlanda, en Escòcia e dins l'illa de Man, los Cèlts sont de Gaèls alara qu'en Gallas, en Cornoalhas, e l'oèst de l'Angletèrra sont de Britans puslèu aparentats als Armoricans. Los abitants del sud e de l'èst de l'Angletèrra an de semblanças amb los Belges dels Païses Basses segon Cesar.

La conquista romana se realiza per estapa après aquelas de las Gàllias.

En 55 AbC., Juli Cesar debarca al sud de l’illa de Grand Bretanha, alara nomenada « Britània » (Britannia en latin); i torna passar en -54. Aqueles debarcaments permetèron l'establiment de las primièras relacions de poder entre Roma e los reialmes britanics: fòrça reis se ligan a Cesar e li enviánt d'otatges (Trinovantes, Cantiaci, eca.). Pasmens se realizèt pas de colonizacion o d'annexion. Mas, un rei atrebat, Commi, fugís Gàllia per s'establir en Britània. Aqueles fachs militars constituisson donc un precedent e una viá de seguir pels successors de Cesar. Lo sud de Britània se pòt considerar coma un protectorat roman, car de reis demandan a las legions romanas una proteccion contra los raids dels Picts, lo pòble de l'Escòcia que jamai se sometèron a Roma.

Al sègle I ApC, de mercands romans s’installan en Britània, amb l’acòrdi dels britans, alara que fòrça reis britans son recebuts a Roma per August e sos successors^[1]. Lo latin es ensenhats als enfants de çò que correspond a l'elèit, lo comèrci se desvolopa amb Roma, sul modèl de las vias romanas, de rotas son bastidas. De mestièrs desconeguts, aparéisson, portats per d'imigrats venent de totas las provícias romanas: mestièrs del cuèr, blacariás, teisseduras, produccion textila, veirerias, terralhas, fustaria, escultura d'art al vam de Roma, eca. Aquela migracion fuguèt fòrça limitada en quantitat ( benlèu 15 000 a 20 000 personas), e foguèt concentrada subretot al sud èst e lo long de la còsta sud, mas permetèt pas al país de se dotar d'un començament d'infrastructuras. Al sud, de veraias vilas naisson, e remplaçan de gros villatges. La pèira talhada dels ostals, e lo mortièr roman aparéisson. Es de segur a aquela epòca que lo pòrt de Dubris (Dover) se desvelopa, al mai près de l'empèri roman, per èsser de segur lo luòc mai grand d'escambi de Britània abans la conquista Romana.

Un temps, l'emperaire August envisatjava l'invasion de l'illa de Bretanha, mas i renoncia vèrs 10 ApC. car sul continent, deviá refortir la conquista de la Gàllia, recenta, las legions romanas devent contunhar un trabalh de pacificacion, e de luta contra de soslevaments e valizar lo territòri (construccions de rotas e de ponts), per que las conquistas sián perennizadas. Gàllia èra tanben un imens territòri, plan boscat, las infrastructuras coma la rotas èran raras, e en marrit estat. Mai, Britània esent una illa, una logistica se deguèt prene per menar de soldats e legions, e bastir una flota poderosa, e de vias romanas, per distribuir los soldats e tropas, e trobar un bon pòrt de depart.

En 39, Caligula concentra de tropas près de Bolonha de Mar e i fa edificar un far monumental, puèi renòncia inexplicablament a tot desbarcament. En 43, l'emperaire Claudi vòli neutralizar la region druidica susseptibla d'èsser un ferment nacionalista en Gàllia, e que las basas demoran en Britània. L'interés dels comerciants romans tanben podèt influenciar sa decision, alara que se servís visibament del rei Verica, espoliat de son reilame pels Catuvellauni, coma pretèxte a l'invasion. Enviá en Britània quatre legions: II Augusta, IX Hispana, XIV Gemina e XX Valeria Victrix, comandadas per Aul Plauti, ancian governaire de la Panònia, Flavi Vespasian, lo futur emperaire e Osidi Geta. Los istorians estiman a uns 40 000 òmes lo còrs de debarcament que mena la conquista del sud de la Britània de 43 a 47. La batalha decisive se debana lieu sur la Medway près de l'actuala Rochester^[2]. Claudi d'esperel s'anèt fins en Britània, per tornar celebrar son triomf a Rome e prene lo títol de Britannicus, que transmet a son filh.

En 60, Neron faguèt ocupar l’illa de Mona (Anglesey), e destruire lo sanctuari fogal del druidisme. En 60 e 61, a la seguida del legat a Roma de son reialme pel rei Prasutagos, las brutalitats dels comerçants e dels administrators romans contra Boadicèa, reina dels Iceni, provocan un soslèvament de tot son pòble. Sas tropas prenguèron de vilas, chaplèron las garnisons romanas e pilhèron Camulodunum, Verulamium e Londinium. Segon Sueton, Neron envisatja d’evacuar l’illa, mas Sueton Paulin mata la revòlta. Los istorians romans anoncian un bilanç terrible: 70 000 Romans chaplats al començament de la revòlta, e de segur fòrça mai costan britan. Jos Vespasian, la conquista romana torna. De 71 a 74, Petili Cerial somet los Brigants dins la sèrra Pennina. De 74 a 77, Frontin conquerís Galas. De 77 à 84, Juli Agricòl s’ataca als Highlands e encasís Caledònia. Domician lo rampèla abans que s'acabe la conquista.

L'occupacion romana de l'illa jamai foguèt complèta, car passave pas lo nòrd del paret d'Adrin (long de 95 quilomètres), que se situa uèi al nòrd de l'Angletèrra; Britània compreniá pas çò que uèi es l'Escòcia (Caledònia) a tampauc l'actuela Irlanda (Ibèrnia). La conquista las tèrras nautas de Caledònia auriá demandat un esfòrç militar e financièr desproporcionat al respècte del revegut de l'operacion. I aviá pas de tèrra de cultivar, ni de terrens vasts d'abariment, sonque de sanhasses e de paluns, pas res que pòsca justificar per Roma une guèrra longa e costosa, car las populacions localas (los Caledonians) èran fòrça ostils als Romans.

La conquista romana incomplèta de l’illa et la vigiléncia dels pòbles recentament someses exigiguèron lo manten de tres legions e de tropas auxiliara, es a dire 20 000 e 30 000 òmes. Britània ven una província imperiala, governada dempuèi Camulodunum (Colchester), Eburacum (York) o benlèu ja Londinium (Londres), per un legat que deviá èsser un ancian cònsol, a causa dels efectius de comandar.

Pendent los sègle I e II, la província de Britània es organizada en diferentas zonas:

• la quita província, destriada entre zona militarizada, seguent la linha de front, e zona pacificada, dins lo reire país;
• de reialmes clients, pauc a pauc incorporatsaà la província pendent de la segonda mitat dels sègle I (Togidumnus al sud, Prasutagus a l'oèst...).

Alara que los reialmes clients podavan gardar un biais d'autonomia, lo rèste del territòri deguèt se fondre dins un l'esquèma imperial. Pasmens, son los tributs britanas preexistentas que'n son lo teissut administratiu, coma dins las Gàllias. L'organizacion de la Britània romana es donc un fenomèn ibrid, amb d'un costat un esquèma imperial impausat per Roma, e d'autre una compausanta de basa britona.

Amb las conquistas, de novèlas ciutas romanas foguèron creadas, sus la basa de las tribús ja presentas coma los Atrebats, los Trinovants, los Icenis, los Coritanis, los Ordovices, los Demetas e los Brigants: a vegada, un centre urban èra ja present e l'aglomeracion romanobritana se fondava dessús (Calleva, Verulamium, Camulodunum...) alara que d'autres còps, un nòu centre èra fondat per desplaçament de populacion (Noviomagus, Durovernum, Corinium...). Se sap pas ont de segur èra la capitala provinciala a l'epòca: d'autors avançan Londinium (Londres), benlèu fondada pendent lo sègle I - d'autres avançan Camulodunum o Eburacum.

Diferentas vilas de la província de Britània (noms latins):

Un temps, l'emperaire August envisatjava l'invasion de l'illa de Bretanha, mas i renoncia vèrs 10 ApC. car sul continent, deviá refortir la conquista de la Gàlia, recenta, las legions romanas devent contunhar un trabalh de pacificacion, e de luta contra de soslevaments e valizar lo territòri (construccions de rotas e de ponts), per que las conquistas sián perennizadas. Gàllia èra tanben un imens territòri, plan boscat, las infrastructuras coma la rotas èran raras, e en marrit estat. Mai, Britània esent una illa, una logistica se deguèt prene per menar de soldats e legions, e bastir una flota poderosa, e de vias romanas, per distribuir los soldats e tropas, e trobar un bon pòrt de depart.

• Camulodunon (Colchester), colonia militara sul territòri dels Trinovants e primièra capitala de la província en 43
• Lindum, (Licoln – Lincolnshire) colonia militara fondada jols Flavians
• Glevum, (Gloucester) colonia militara fondada jos Nerva
• Eburacum (York), colonia militara fondada benlèu jos Antonin lo Pietós
• Caesaromagus (Chelmsford), capitala dels Trinovants
• Verulamium (St Albans) unic municipe de drech roman de Britània, capitala dels Catuvellaunis
• Noviomagus Regnorum (Chichester), capitala dels Regnis
• Calleva Atrebatum (Silchester) capitala dels Atrebats
• Venta Belgarum (Winchester) capitala dels Belgas
• Durovernum Cantiacorum (Contorbery), capitala dels Cantis
• Durnovaria Durotrigum (Dorchester), capitala dels Durotrigs
• Corinium Dobunnorum (Cirencester), capitala dels Dobunnis
• Ratae Corieltauorum (Leicester)
• Deva (Chester)
• Dubris (Dover)
• Corstopitum (Corbridge), pròche del paret d’Adrian
• Venta Silurum (Caervent), pels Silurs
• Mancunium o Mamucium (Manchester)
• Aquae Sulis (Bath), qu'encara demora de rèstes de banhs romans

Un important malhum de vias cobrissiá alara lo país, alara qu'una ierarquia de foncionnaris asseguravan l'administracion e que l'armada fasiá l'òrdre. Los ligams amb lo continent se fasián per Dover e Bolonha de Mar e dempuèi Cornoalhas per Nantas e Bordèu. L’activitat e l'exportacion minièra èra importanta: minas de plomb argentifèr, d’aur, de coire, d’estanh, e tanben de fèrre e de carbon.

Lo latin èra utilizat de lenga veïculara pels Romans e las populacions localas, estimadas a un milion d'abitants.

Pasmens, la romanizacion (o latinizacion) dels abitants de l'illa (Brettones pels romans) demora puslèu superficiala e sembla tocar subretot lo bacin de Londres, alara que los vièlhs fons celtic e belga demoran, al mens pels camps e subretot en Galas. Alara, los « Bretons » contunhan a parlar lors lengas celticas e benlèu germanica per çò que demora dels Belgas^[3], levat pels elèits locals, mai sovent bilengas, per quin la romanizacon obten un verai succès. Vaquí çò qu'escriu l'historian Tacit a la fin del sègle I:

« De fach, las populacions localas e ruralas foguèron pas assimiladas pels occupants. La lenga latina demorèt una lenga estrangièra, sens dobte necessària per las relacions amb los Romans. La latinizacion de las vilas foguèt mai importanta, mas pas al punt de far cambiar de lenga los abitants. » — Tacit, Vida d'Agricòl.

Unes mots angleses an pasmens una origina que datariá de l'occupacion romana:

• Installacion:
  • Street de strata (cauçada),
  • Wall de vallum (palenc, paret),
  • sufixe -chester e -cester dins de noms de luòc per castra (fòrt),
  • sufixe -coln dins Lincoln, per colonia
• Vida ciutadina:
  • dish, de discus (disc),
  • wine de vinum (vin),
  • cheese de caseus (formatge),
  • cheap de caupo (albergaire)

Entre 119 e 122, puèi en 142, de revòltas de Brigants sostengudas per las tribús insomesas de Caledònia (Escòcia) se realizan sus la frontièra nòrd de Britània, obligant a un refortiment del limes (fortificacion sus la frontièra exteriora de l'empèri) :

Es pendent un viatge que l'emperaire Adrian (117-138) realizèt en Caledònia en 121-122 que la construccion del paret d'Adrian comença per s'acabar en 128. Aquel paret en bordat de valats, marcat de fortins, de casèrnas, de tota une infrastructura militara que foguèt eficaç pendent mai de tres sègles. S'agissiá per l'Empèri roman de sostar las fòrças armadas de la pression dels Picts, que se fasiá totjorn mai fòrta; unes istorians parlan mai d’una «linha separativa» que d’una linha de fortificacion. En 142, l'emperaire Antonin lo Pietós faguèt bastir un autre paret, entre Forth e Clyde, que «dolava» al nòrd la fortificacion ja edificada per son paire adoptiu Adrian.

Pendent lo sègle III, las tropas romanas de Britània participan als trebles politics de l’Empèri roman e enfrentan d'atacas vengudas del nòrd e del mar, mas qu'an pas la gravetat dels assalts germanics sul Ren o lo Danubi. En 193, lo legat Claudi Albin se rebella après l’assassinat de l’emperaire Pertinax. En 197, desbarca en Gàllia per afrontar Septim Sevèr, e se fa batre a Lion.

De 208 a 211, Septim Sevèr combat las incursions dels Caledonians. Divisa Britània en doas províncias, la Britània superiora (capitala Deva) e la Britània inferiora (capitala Eburacum), lo long de la linha anant de Severn a Humber. Septim Sevèr abandona la paret d'Antonin per tornar a la linha d’Adrian que renòva e melhora las defensas. Morís a Eburacum en 211.

Britània compta alara quatre colonias militaras romanas: Camulodunum, Eburacum, Lindum e Glevum. Las vilas, establidas sus de sites celtics ancians o pròche, son bastidas segon los principis de l’urbanisme roman (plan geometric, forum, basilica, tèrmes, temples). Amassan pas mai de 10 % de la populacion totala. Los camps son organizats en doas estructuras tipicas: al sud de Tamèsi, de grands domènis (villae), proprietats de l’elèit local, indigèn o non; endacòm mai, de multiples villatges contunhan de menas d’expleitacion datant de l’edat du fèrre. Lo malhum rotièr a una importança estrategica, permetent de provesir rapidament de tropas cap a las regions pauc seguras. Pel transpòrt de las merças, las rotas sont concurrenciadas pels cors d’aiga e lo cabotatge, rapid e mai segurs L’economia es basada sus la cultura de las cerealas, l’abariment e subretot l’expleitacion dels metals: bronze, fèrre, plomb (veireria), coire, estanh de las Cassiteridas en Cornoalhas. Aqueles produch s'escambian contra du vin, d'òli et d'objèctes de metal necessaris  la legions campadas dins l’illa.

Vèrs 250, l'emigracion dels Frisons (benlèu amb l'acòrdi de las autoritats romanas per apara la region de las incursions dels Caledonians) vèrs la còsta èst de Bretània insulara atenh lo maxim après l'aigada. De 259 a 274, Britània sosten los emperaires galleses e fa partit de l'empèri de las Gàllias. En 286, lo general Carausi usurpa lo poder en Britània, e contraròtla amb sa flota la còsta de Gàllia de l’Escalt a la Sèina. L’august Maximi Ercul pres per la defensa contra los Germans capita pas lo desfar. En 293, lo Cesar Constanci Clòr obliga Carausi a daissar sas posicions en Gàllia. Allèct, foncionari sostengut pels mercands de Londres, assassina Carausi, se proclama emperaire a son torn e fa tornar sas legions en Britània. Constanci Clòr desbarca en Britània en 296. Allèct es tuat dins los combats e l’Empèri torna prene lo contraròtle de la província. En 306, Constanci Clòr morís a Eburacum (York), alara qu'anava marchar contra los Picts revoltats.

Al sègle IV, après las grandas reformas de Dioclecian, la província de Britània es divisada en província, del nòrd al sud:

• Valentia, al nòrd ;
• Maxima Caesariensis (sèrra pennina), capitala Eburacum (York) ;
• Britània segonda, Galas;
• Flavia Caesariensis, província al nòrd de Tamèsi, entre la mar e Galas, capitala Londinium (Londres);
• Britània primièra, correspondent a Cornoalhas e a las regions al sud de  Tamèsi, capitala Corinium Dobunnorum (Cirencester).

L'ensems es lo diocèsi de Britània, ligat a la prefectura del pretòri de las Gàllias. Al meteis temps, Londres ven un talhièr monetari imperial.

Lo cristianisme tòca lentament l’illa, e tres evèsques britons participan al concili d'Arle en 314.

En 368-370, Teodòsi lo Vièlh rebuta las incursions dels Picts, dels Scots e dels piratas saxons. En 383, lo comte Magne Maxim se fa proclamar emperaire après sa victòria contra les Picts e Scots. Passa en Gàllia amb una partida de son armada e l’armada del Ren puèi aquela de Rètia se ligan a el. Britània es desgarnida, las tropas encara presentad pas mai capitan a defendre lo paret d'Adrian contra las novèlas atacas dels Picts e Scots e abandonan la linha de defensa.

En 407, las tropas romanas rebutan d'ensags de desbarcament dels pòbles germanics qu'acaban d'envasir Gàllia e proclaman emperaire los generals Marc, puèi Gracian, puèi Constantin III. Aquel transferís sas tropas en Gàllia e daissa l’illa sens defenseires. Après 407, la Britània amb pauc de tropa se defend coma pòt contra las atacas dels Saxons, dels Angles, dels Juts, dels Picts e dels Scots. Las fòrças romanas en Gàllia son impoderoses a li portat ajuda.

En 429, Sant German d'Oxèrra va en Britània lutar contra lo pelagianisme, una doctrina cretiana considerada coma eretic, e ajuda los Britons a mutar contra los envasidors. Las fonts per la periòde son raras e avegada legendàrias. La resisténcia dels Britons es atribuida a deferents personatges: Ambròsi Aurelian entre 460 e 480, que mana de refugiats en Armorica, lo rei Vortigern, del conselh a Londres vèrs 425 o vèrs 450. L'èst de l'illa cai jos l'autoritat dels Anglosaxons. Aquela region s'embarra sus ela meteis e perd per exemple lo contacte amb la Glèisa catolica de Roma. D'aquela epòca troeble nais la legenda del rei Artur.

Lo passatge progressiu e, çò sembla, pacific dels Britons cap a l'Armorica fa qu'aquela region prenguèt lo nom de Bretanha, e adopta la lenga bretona. Al Naut Edat Mejan, unes reis tanben espandiron lor poders ambedos costats de  étendu leur pouvoir des deux côtés de la Marga^[4].

• Bath, rèstes de tèrmes romans,
• Mur d'Adrian, amb le fòrt de Vindolanda, ont se descobriguèron d'excepcionals rèstes de correspondéncias de soldats estacionats dins aquel fòrt,
• Teatre de Verulamium a St Albans,
• Stonehenge,
• Chester,
• L'amfiteatre de Caerlon.

• Histoire générale de l’Empire romain de Paul Petit, 1974, édition du Seuil
• MILLETT, M., The Romanization of Britain. An essay in archaeological interpretation, Cambridge, 1990.
• MACREADY, S., & THOMPSON, F.H., Cross-Channel Trade between Gaul and Britain in the pre-Roman Iron Age, London, 1984.
• WACHER, J. (ed), The Civitas Capitals of Roman Britain, Leicester, 1975.
• TODD, M. (ed), A companion to Roman Britain, London, 2004.
• Patrick Galliou, « Ombres et lumières sur la Bretagne antique », dans Bernadette Cabouret-Laurioux, Jean-Pierre Guilhembet et Yves Roman (directeurs d'ouvrage), Rome et l’Occident : II^e s. av. J.-C. au II^e s. apr. J.-C., Presses Universitaires du Mirail, 2009 (ISBN 978-2-8107-0052-3, lire en ligne), pages 351 à 372