Saladin

Au començament deis annadas 1160, la dinastia zenguida dirigida per Nur al-Dinè èra l'estat pus poderós de la region gràcias a una tièra de victòrias militaras que li permetèron d'unificar Siria sota son autoritat e de conquistar Egipte maugrat leis oposicions bizantina e franca.

D'efèct, a la mòrt de Zengi en 1146, son reiaume foguèt partejat entre sei fius Nur al-Din e Saif ad-Din Ghazi I^èr. Lo premier venguèt lo senhor d'Alep e lo segond recebiguèt lo contraròtle de Mossol. Pasmens, Saif moriguèt rapidament tres annadas après son paire e un segond partiment de la region de Mossol se debanèt entre Nur al-Din e Kutb al-Din Mawdud qu'èra un autre fiu de Zengi. Aquò permetèt d'estabilizar la frontiera orientala de Nur al-Din que poguèt se concentrar sus Siria. En 1154, aprofichèt una temptativa d'aliança mancada entre lo senhor de Damas e lei Francs deis estats latins per conquistar la vila ambé lo sostèn de seis abitants. Durant aquela operacion, dos caps militars se destrièron e van prendre una importància novèla dins la realizacion dei projèctes de Nur al-Din : Najm-ad-Din Ayyub, paire de Saladin, e son fraire Sirkuh.

Après aqueu succès, leis annadas 1157-1159 foguèron caracterizats per de conflictes frontaliers sensa consequéncias importantas entre Zengi e lei Francs. Puei, lo centre d'aquela guèrra se desplacèt vèrs Egipte onte lo poder fatimitida, defensor dau chiisme, èra en crisi. La conquista dau país èra un objectiu estrategic per lei dos camps. Per lei Francs, permetiá de prendre lo contraròtle de ressorsas importantas e per leis Arabis, permetiá d'enceuclar lei frontieras terrèstras deis estats latins. Per Nur al-Din, l'occasion d'intervenir dins leis afaires egipcians se debanèt en 1163 quand lo vencut d'una revòuta de palais venguèt li demandar son ajuda per reconquistar son poder. Una armada sota la direccion de Sirkuh foguèt donc mandada en Egipte. Saladin, coma la màger part de sa familha, faguèt partida d'aquela armada que foguèt sa premiera experiença militara. Ansin, en 1167, dirigiguèt la defensa victoriosa d'Alexàndria còntra una flòta crosada. En 1169, la guèrra s'acabèt per una victòria dei fòrças de Nur al-Din.

Sirkuh foguèt nomat vizir per lo califa abbassida e luòctenent d'Egipte per Nur al-Din. A sa mòrt lo 23 de març de 1169, foguèt remplaçat per son nebòt Saladin. Ansin, lo califa egipcian, oficialament independent, èra plaçada sota l'influéncia e la proteccion militara de la dinastia zenguida.

Poissança principala dau monde musulman fins au sègle IX, lo Califat abbassida conoguèt un declin important ai sègles X e XI e foguèt reduch a la region de Bagdad plaçada sota la « proteccion » de dinastias regionalas pus poderosas. La restauracion de son independéncia a l'entorn de Bagdad durant lo periòde 1120-1160 limitèt un pauc aquel afebliment mai la poissança militara dau Califat demorèt febla. En revènge, lo califa teniá un ròtle religiós coma cap suprèm de la comunautat musulmana. Ansin, lo Califat Abbassida èra una fònt de legitimitat per lei dinastias aràbias^[1]. Pasmens, aqueu ròtle èra limitat ai regions reconóissent l'autoritat deis Abassidas e non aquela dau Califat Omeia d'Espanha o aquela dau Califat Fatimida d'Egipte.

Coma lo Califat Abbassida, lo Califat Fatimida èra un estat en crisi que son cap teniá un ròtle religiós fòrça important. Pasmens, la crisi e lo declin dau Califat egipcian èran pus prefonds e un protectorat zenguida foguèt establit sus lo país en 1169. Vendriá la basa dau poder de Saladin.

D'efèct, dempuei la fin dau sègle XI, lo cap vertadier de l'estat èra lo vizir dau califa. En 1121, lo califa Al-Amir assaièt de restaurar son autoritat. Pasmens, son assassinat en 1130 entraïnèt una multiplicacion dei complòts e un afebliment dau govèrn. Ansin, de 1154 a 1162, quatorze caps de l'estat foguèron assassinats. En 1163, lo vizir Shawar foguèt reversat per un còp d'estat e demandèt l'ajuda de Nur al-Din per reconquistar son tròne en cambi d'una reconóissença de la sobeiranetat zenguida sus lo territòri egipcian.

Après lo succès deis armadas zenguidas, Shawar assaièt d'organizar de complòts novèus per obtenir la retirada dau venceire. Per aquò, negocièt una aliança ambé lei Francs. Pasmens, leis ofensivas francas foguèron replegadas per lei Turcs de Nur al-Din e lo 18 de genier de 1169, Shawar foguèt executat per lei soudats de Saladin e de son oncle Sirkuh. Lo 23 de març, après la mòrt de Sirkuh, Saladin venguèt oficialament vizir dau Califat Fatimida. Sa confirmacion per Nur al-Din marquèt la dominacion de la dinastia zenguida sus Egipte.

A la fin dau sègle XII, l'estat principau dei Turcs Seldjokides èra lo Sultanat de Rüm situat dins lei regions centralas e orientalas d'Anatòlia. Èra una poissança militara importanta que son enemic principau èra l'Empèri Bizantin. Durant lo rèine de Saladin, Seldjokides e Aiobids foguèron donc generalament pertocats per d'operacions e de zonas d'interés diferentas. Ansin, se lei relacions entre lei dos estats foguèron pas totjorn bònas, lei conflictes militars vertadiers demorèron rars e limitats.

D'efèct, desfachs per lei Bizantins en 1161, lei Seldjokides deguèron reconóisser la senhoriá bizantina. Pasmens, aqueu tractat demorèt fòrça teoric e lei projèctes egipcians dau basileus Manuel I^èr van entraïnar una guèrra novèla de 1176 a 1182. Marquèt l'equilibri militar existent entre lei Bizantins e lei Seldjokides e mostrèt l'impossibilitat per lei Bizantins de reconquistar l'ensems d'Anatòlia. Pasmens, aquela situacion evolucionèt rapidament après lo rebutament de Manuel per un còp d'estat. Aprofichant lei crisis intèrnas per la succession, lei Seldjokides poguèron tornarmai avançar en direccion de la Mar Egèa.

Leis autreis estats seldjokides de la region èran en declin e van disparéisser avans la fin dau sègle.

Leis estats latins d'Orient èran compausats au començament deis annadas 1160 de tres estats qu'èran lo Reiaume de Jerusalèm, lo Comtat de Trípol e la Principat d'Antiòquia. Aqueleis estats tenián una poissança militara e un ret de fortificacions importants. De mai, podián aprofichar l'arribada regulara de renfòrç venguts d'Euròpa Occidentala o la menaça d'una Crosada novèla. Ansin, sota la direccion dei rèis Baldoïn III puei Amalric I^èr, lei frontieras dau Reiaume de Jerusalèm demorèron establas e lei temptativas zenguidas còntra Palestina foguèron replegadas.

Pasmens, aquelei rèis poguèron pas empachar la formacion de l'estat zenguida en Siria e en Egipte en 1169 entraïnant la formacion d'una posicion estrategica malaisada per leis armadas crosadas. Un autre problema se situava dins lei regions frontalieras qu'èran lo teatre regular d'operacions de pilhatge. D'efèct, lei senhors, tant musulmans que crestians, d'aquelei regions èran relativament autonòms e podián liurament organizar d'expedicions localas. Òr, aquò representava una menaça permanenta per l'economia e un motiu sufisent per entraïnar un conflicte. Enfin, lei divisions politicas intèrnas deis estats (succession au tròne, relacions ambé lei musulmans...) venguèron una fònt de dificultats grèvas a partir deis annadas 1170 que va pauc a pauc minar la solidaritat entre princes crestians d'Orient.

Au començament de la vida politica de Saladin, l'Empèri Bizantin èra dirigit per Manual I^èr (1143-1180) que son objectiu èra de restaurar la poissança bizantina. Per aquò, adoptèt una politica expansionista e energica amb una ofensiva en Itàlia, la signatura d'una aliança ambé la Papautat^[2], la signatura d'una aliança ambé lo Reiaume de Jerusalèm^[3] e divèrseis ofensivas dins lei Balcans, en Egipte^[4] e en Anatolia. Una situacion economica fòrça favorabla sostenguèt aquelei projèctes^[5].

Pasmens, maugrat de succès dins lei Balcans^[6] la màger part deis ofensivas d'otramar dei Bizantins s'acabèron per de reviradas o de succès fòrça limitats. Lei rasons principalas d'aquelei reviradas foguèron l'alunchament entre la flòta e sei basas e la manca de coordinacion ambé lei Francs. De mai, lei Bizantins deguèron pauc a pauc se concentrar còntra la menaça dei Turcs Seldjokides a partir de la segonda mitat deis annadas 1170. Fòrça equilibrat, aqueu conflicte mostrèt l'incapacitat dei Bizantins de reconquistar Anatòlia. Sa consequéncia foguèt lo reversament de Manuel I^èr en 1180.

Dins aquò, sei successors foguèron afeblits per de tensions intèrnas e leis avançadas novèlas dei Seldjokides. Tre la fin deis annadas 1180, preferiguèron donc abandonar l'aliança ambé leis estats latins au profiech de Saladin per assaiar d'enceuclar lei Seldjokides. Aqueu cambiament d'aliança va facilitar la defensa deis Aiobidas e entraïnar una ostilitat prefonda entre Bizantins e Crestians Occidentaus durant la Tresena Crosada^[7]. En revènge, lo profiech foguèt fòrça limitat per lei Bizantins car Saladin, ocupat per la defensa de Palestina còntra la Tresena Crosada, poguèt pas menaçar lei frontieras sud dei Seldjokides.

L'ascension de la familha de Saladin se realizèt magerament au servici de la dinastia zenguida que se destrièt gràcias a sei succès còntra lei Francs a partir deis annadas 1130. Foguèt l'òbra de dos caps militars : Ayyub, lo paire de Saladin, e son fraire Sirkuh.

Lo premier venguèt governador de Baalbek en 1139 e s'i installèt ambé sa familha. En 1146 après l'assassinat de Zengi, assaièt sensa succès de protegir la vila còntra leis ambicions de l'emir de Damas. Pasmens, sa defensa de la vila impressionèt lo venceire e Ayyub poguèt donc intrar a son servici. Recebiguèt un fèu dins la region de Damas e partiguèt donc s'installar dins aquela ciutat. En 1148, participèt a sa defensa còntra lei Francs.

Au contrari de son fraire, Sirkuh aviá ges de territòri de negociar. Preferiguèt donc demorar au servici de la dinastia zenguida. Sei qualitats militaras li permetèron de venir comandant de l'armada de Nur al-Din e recebiguèt lo contraròtle dei vilas de Palmira, de Qasr al-Rahba e de Homs. En 1149, aguèt un ròtle decisiu durant la batalha d'Inab còntra lei Francs e son influéncia venguèt fòrça importanta. Vèrs 1151-1152, Ayyub li mandèt donc Saladin per completar l'educacion militara de son fiu. Ansin, Saladin venguèt pauc a pauc lo luòctenent de son oncle.

L'educacion de Saladin foguèt magerament l'òbra de son paire Ayyub e de son oncle Sirkuh. Lo premier èra un administrator e lo segond èra un militar. Lei dos tenián un respèct important per leis afaires religiós e leis institucions piosas. Ansin, Saladin recebiguèt una educacion militara, administrativa e religiosa de qualitat que foguèt tanben completada per l'estudi de la literatura.

L'educacion militara d'aqueu sègle privilegièt la cavalariá e Saladin venguèt donc un cavalier complit e, pauc a pauc, un oficièr experimentat gràcias a son servici dins l'armada de son oncle. Au nivèu religiós, foguèt educat per un jurista chafiista iranian a partir de 1145 que li resumiguèt lei principis fondamentaus de la religion musulmana dins un pichon libre que Saladin gardarà fins a sa mòrt. Enfin, son estudi de la literatura li permetèt de saber legir e escriure. Pasmens, maugrat sei conoissenças religiosas e culturas, Saladin venguèt jamai un mèstre dins aquelei domenis e, durant son rèine, deguèt regularament consultar de juristas confirmats per assegurar la legitimitat de sei decisions.

L'expedicion zenguida còntra Egipte de 1163 a 1169 foguèt l'eveniment decisiu que va permetre l'ascension politica de Saladin entre lei senhors pus importants d'Orient Mejan.

L'intervencion zenguida foguèt motivada en 1163 per lo rebutament dau vizir Shawad que demandèt l'ajuda de Nur al-Din per reconquistar sa posicion^[8]. Aquò èra l'occasion per Nur al-Din d'installar de fòrças en Egipte per enceuclar leis estats latins de Palestina e destrurre lo Califat Fatimida chiita. Dins aquò, aqueu projècte se turtèt ais interés d'una partida deis elèits egipcianas e ais armadas francasas desirosas d'empachar l'isolament terrèstre de Palestina e de conquistar Egipte per renfòrçar lei ressorsas limitadas deis estats crosats. Ansin, l'ofensiva zenguida de 1163 foguèt lo començament d'un conflicte lòng que va s'acabar en 1169 per una victòria.

L'armada zenguida cargada de la conquista d'Egipte èra comandada per Sirkuh. Foguèt la premiera guèrra de Saladin que comandèt divèrsei còrs de tropas a partir de 1167. I mostrèt rapidament de qualitats militaras importantas e aguèt un ròtle decisiu dins la victòria zenguida dei Dos Portaus lo 19 de març de 1167. Après aqueu succès, Saladin foguèt donc nomat cap de la garnison d'Alexàndria menaçada per una ataca crosada. Lo sètge de la vila durèt tres mes fins a la conclusion d'una trèva generala en Egipte entre Francs e Sirians. Enfin, en 1169, participèt a la campanha victoriosa de Sirkuh puei a l'assassinat dau vizir Shawad que sei complòts per gardar son poder avián rendut fòrça impopular e perilhós per l'estabilitat de la dominacion turca sus la region^[9].

Après aquel assassinat, Sirkuh foguèt nomat vizir per lo califa abbassida e la màger part de sa familha venguèt s'installar en Egipte per lo sostenir. Pasmens, moriguèt tre lo 23 de març de 1169 e foguèt remplaçat per Saladin. La nominacion d'aqueu darrier sembla un compromés entre lei faccions diferentas d'Egipte (armada siriana, Cort Fatimida, govèrn de Nur al-Din...) e causèt quauquei tensions entre leis oficièrs superiors sirians e entre certanei caps de la Cort Fatimida. Lo sostèn de la familha de Saladin foguèt donc una ajuda importanta per renfòrçar lo poder dau novèu vizir durant lei premiers mes de son rèine.

Lei premiereis annadas dau periòde egipcian de Saladin foguèt marcat per lo renfòrçament de son poder e l'eliminacion dei Fatimidas. Lo segond ponch èra un òrdre de Nur al-Din que desirava eliminar rapidament un Califat considerada coma eretic per lei sunites. Pasmens, Saladin preferiguèt agir d'un biais prudent e renfòrçar premier sa posicion. Ansin, lo reversament dei Fatimidas se debanèt solament en 1171.

D'efèct, lo renfòrçament de sa posicion coma vizir èra una necessitat importanta car sa nominacion aviá pas creada d'unanimitat. Saladin decidiguèt donc de contentar lei tropas sirianas qu'èran son sostèn principau puei d'eliminar leis oposicions egipcianas. Per aquò, reorganizèt la desparticion dei fèus egipcians au profiech deis oficièrs sirians. Aquò entraïnèt lo maucontentament de l'armada egipciana. Una partida dei tropas d'elèit d'aquela armada, compausadas de Negres e d'Armenians, organizèt donc un complòt per rebutar Saladin. Pasmens, aqueu complòt foguèt descubèrt per lei Sirians e Saladin aprofichèt la situacion per atacar lei casèrnas dei soudats negres e armenians que foguèron massacrats. Espaurit, lo califa sostenguèt son vizir mai, d'ara endavant, teniá ges de tropa importanta. Puei, dins leis annadas seguentas, Saladin e sei tropas esquichèron divèrsei revòutas organizadas per de populacions negras dins lei regions autas d'Egipte.

Après la repression de l'oposicion intèrna, una ofensiva novèla dei Francs e dei Bizantins còntra Damieta permetèt a Saladin de renfòrçar sa legitimitat en octòbre de 1169. Aquel ataca mau capitèt en causa de la defensa de la vila organizada per lo vizir e, subretot, en causa de la manca de comunicacion entre lei doas armadas crestianas. Aguèt per consequéncia l'arribada de renfòrç turc permetent d'aumentar lo nombre de soudats sirians en Egipte. En 1170, lo paire de Saladin aprofichèt l'occasion per venir s'installar en Egipte e venir governador d'Alexàndria. A la fin de l'annada, organizèt tanben una expedicion victoriosa per conquistar lo pòrt d'Elat e melhorar lei comunicacions entre Egipte e Siria.

Enfin, en 1171, poguèt s'ocupar de rebutar la dinastia fatimida. Son plan foguèt progressiu. Premier, ordonèt lo restabliment de preguieras sunitas dins la capitala. L'absència de reaccion de la populacion dau Cairo^[10] — qu'èra demorada en majoritat fidèla au sunisme — permetèt de mesurar lei limits de l'influéncia chiita en Egipte^[11]. Puei, una tièra de decès dins l'administracion e leis institucions religiosas permetèt au vizir de nomar de partisans dau sunisme dins lei centres de poder. Leis oficièrs sirians sostenguèron lo complòt e, fin finala, en julhèt de 1171, Saladin demandèt ai juristas dau Cairo d'autorizar e de legitimar la destitucion dau califa que foguèt acceptada. Fòrça fatigat e sensa sostèn politic sufisent, lo califa poguèt pas s'opausar au complòt de son vizir. Moriguèt lo 13 de setembre de 1171 e sa familha foguèt estremada dins un palais de la capitala. Sei bens foguèron partejats entre Saladin e seis oficièrs.

Apr��s l'eliminacion dau Califat Fatimida, Saladin demorèt lo cap unic d'Egipte coma luòctenent de Nur al-Din. Pasmens, la distància entre Egipte e Siria donèt una independéncia gròssa a Saladin. Fins a sa mòrt en 1174, Nur al-Din va donc pauc a pauc se mesfisar de l'autonòmia e de l'ambicion de son vassau. De son caire, Saladin va tanben se mesfisar d'una temptativa de rebutament. Ansin, divèrsei tensions apareguèron entre lei dos òmes durant leis annadas 1171-1174 que sei consequéncias principalas foguèron de demenir lo crèdit de Saladin a la Cort de son senhor.

D'efèct, en 1171, lo poder de Saladin dins lei centres politics de Bassa Egipte (Lo Cairo, Alexàndria...) èra renfòrçat e lei revòutas menadas per de fidèus dau regime fatimida en 1172, 1174-1175 e 1175-1176 lo menacèron gaire. Au contrari, permetèron d'acabar l'eliminacion de seis enemics politics. Per la seguida, lei temptativas d'insureccion seguentas (1188 e 1190) foguèron rapidament esquichadas e la populacion lei sostenguèron pas. Aquela poissança novèla permetèt donc a Saladin de desvolopar una politica estrangiera independenta de Nur al-Din que son element principau foguèt la conquista d'Iemèn en 1174.

Aquelei succès causèron pauc a pauc l'inquietud de Nur al-Din. Lei premiers signes de mesfisança entre lo senhor e son vassau apareguèron a la fin de 1171 durant una campanha còntra lei Francs dins lo sud de Palestina. Lei doas armadas èran pròchas mai Saladin, sota lei consèus de son entorn, preferiguèt rintrar en Egipte per pas rescontrar Nur al-Din car crenhiá d'èstre destituit. Lo rebutament dei Fatimidas permetèt de demenir aquela tension en 1172. Puei, una guèrra entre Zenguidas e Seldjokides en 1173 permetèt de mobilizar lei fòrças de Nur al-Din dins una autra direccion. Pasmens, Nur al-Din demorèt totjorn contrariat per la manca de sostèn financier de son vassau. A la fin de 1173, mandèt una mission per contraròtlar lei finanças egipcianas mai sa mòrt, lo 14 de mai de 1174, arrestèt son trabalh.

Après la mòrt de Nur al-Din, lo partiment de son eiretatge entre seis enfants, qu'èran encara joves, venguèt una question malaisada. Una partida de seis emirs prenguèron lo contraròtle de certanei vilas o castèus entraïnant divèrsei guèrras localas. Lei Francs ataquèron vèrs Damas mai la mòrt dau rèi Amalric entraïnèt tanben de dificultats dins leis estats crosats e l'aplant d'aqueleis atacas. Enfin, l'organizacion de la regéncia venguèt un enjòc per lo contraròtle politic de l'estat zenguida. Coma Saladin èra lo luòctenent pus poderós de Nur al-Din, leis emirs sirians preferiguèron organizar la regéncia sensa eu puei assaièron de formar una aliança defensiva còntra una ofensiva dempuei Egipte.

Pasmens, lei luchas intèrnas en Sirian o lei projèctes d'alianças ambé lei Francs creèron rapidament lei condicions d'una intervencion de Saladin dins leis afaires sirians. Tre la fin de 1174, Saladin poguèt partir dins la region e intrar sensa resisténcia vertadiera dins Damas lo 28 d'octòbre. Aquò entraïnèt una guèrra còntra Alep e lo rèsta deis estats zenguidas, lei dos camps pretendent èstre lei melhors eiretiers per contuniar la lucha de Nur al-Din còntra la preséncia franca e dirigir la regéncia. De mai, per Salafin coma per Nur al-Din, l'unificacion deis estats musulmans èra una condicion necessària per atacar leis estats latins.

La conquista de l'estat de Nur al-Din per Saladin se debanèt de 1174 a 1183 entrecopada de conflictes còntra lei Francs. Lo ponch de resisténcia foguèt la vila d'Alep onte èra l'eiretier legitim de Nur al-Din e onte lei Zenguidas èran fòrça populars. En 1175, Saladin capitèt de conquistar Homs e Baalbek. Aquela annada, una aliança entre lei Francs e seis enemics li permetèt de revendicar la region e d'escriure au califa abassida per demandar la possession d'Egipte e de Siria e legitimar seis accions. Lo 13 d'abriu, una armada zenguida foguèt desfacha ai Pics de Hama e un premier partiment de Siria foguèt acceptat per lei dos camps : lo sud per Saladin, lo nòrd per lei Zenguidas.

Pasmens, aquel acòrd èra solament provisòri car la guèrra acomencèt tornarmai en 1176. Saladin foguèt venceire a Tall al-Sultan mai mau capitèt de conquistar Alep o la fortalesa de Masiaf, centre dau poder deis Assassins dins la region. D'efèct, aquela secta aviá ja assaiat d'assassinar Saladin que desirava donc eliminar aquela menaça. Après aqueleis operacions, una pausa se debanèt fins a la mòrt dei princes zenguidas de Mossol e d'Alep en 1180-1181. Après quauquei dificultats en 1181, Saladin capitèt de reprendre l'avantatge en 1182 e un novèu sètge d'Alep s'acabèt per la conquista negociada de la vila : l'emir d'Alep abandonèt la vila en cambi de la reconóissença de sa possession d'autrei vilas. Enfin, de 1183 a 1185, Saladin mandèt divèrseis ofensivas vèrs Mesopotamia que li permetèron de conquistar una partida de la region auta d'Eufrates. Pasmens, sa malautiá de 1185, l'oposicion dau Califat Abbassida ais avançadas aiobidas vèrs Bagdad e l'aliança defensiva deis estats de la region entraïnèt l'aplant d'aquela politica.

Après la conquista de son poder, Saladin deguèt legitimar e justificar sa posicion. Òr, coma teniá pas de legitimitat dinastica — èra solament un vassau de Nur al-Din — deguèt utilizar d'arguments militars e religiós e tanben crear un ret de solidaritat familiala per tenir sei territòris. La fondacion d'una dinastia foguèt donc un ponch important d'aqueu projècte.

Doas etapas principalas se destrian car Saladin aviá inicialament ges de fiu adulta. Lo poder foguèt donc partejat entre sa familha, especialament ambé sei fraires e sei nebòts. Pasmens, aqueu sistèma demorava fragil en causa de l'absència de definicion de la plaça de sei fius nascuts a partir de 1169. En 1186, adoptèt donc una desparticion novèla de sei territòris en favor de sei fius Al-Aziz Imad ad-Din Uthman nomat sultan d'Egipte, Al-Afdhal Nur ad-Din Ali nomat sultan de Damas e El-Malik ed-Zahir Ghazi nomat sultan d'Alep. Certanei de sei fraires demorèron senhor de territòri d'importància mejana coma Safadin. Per completar aquelei disposicions, Al-Afdhal foguèt nomat sultan suprèm per son paire.

Aqueu partiment permetèt d'assegurar lo mantenement de la poissança aiobida dins lei vilas pus importantas d'Orient Mejan fins ais annadas 1250-1260. Pasmens, poguèt pas empachar de conflictes armats entre leis eiretiers de Saladin.

En fòra de sa politica dinastica, Saladin capitèt tanben de legitimar son poder gràcias au sostèn deis elèits, tant militaras que religiosas, de la societat musulmana d'Orient Mejan. Lo sostèn dei premiereis èran — relativament — aisat d'obtenir car la societat aràbia de la fin dau sègle XIII èra fòrça militarizada e qu'existiá ja un sistèma de retribucion deis oficièrs e dei soudats gràcias au partiment dei territòris conquists e dau butin. Tre son installacion au poder egipcian, Saladin s'ocupèt rapidament de distribuir de fèus ais oficièrs sirians de son armada e exterminèt rapidament leis oficièrs egipcians o armenians maucontents. Lo don d'un govèrn locau e la mansuetud de Saladin per seis enemics li permetèt d'enregistrar un nombre important de raliments. Ansin, lo sostèn dei fòrças armadas manquèt e Saladin poguèt totjorn mobilizar de fòrças importantas e fidèlas a sa persona.

Lo sostèn deis elèits religiosas èran necessari per negociar ambé l'enemic, escriure corrèctament lei tractats, per motivar lei tropas, legitimar certaneis impòsts o decisions politicas e glorificar son accion. Per aquò, Saladin adoptèt ambé succès una politica de respèct de la lèi islamica. Ansin, prononcièt l'interdiccion d'impòsts illegaus e renforcèt — quand èra possible — la susvelhança dei non musulmans e dei mors. Multipliquèt tanben lei demonstracions de respèct dau clergat, lei dons e la creacion d'institucions religiosas. Totei leis escòlas dau sunisme aprofichèron aquela politica.

Leis elèits culturalas e intellectualas — qu'una partida fasiá ja partida de l'elèit religiosa — aguèt tanben l'atencion de Saladin. Ansin, lei foncionaris superiors de sa Cort recediguèron de recompensas importantas e foguèron utilizats per organizar o realizar de negociacions diplomaticas, tenir lei còmptes de l'administracion e organizar o dirigir l'administracion de Saladin. Dins aquelei domenis, coma per leis afaires militars, la mansuetud de Saladin li permetèt d'obtenir lo servici de foncionaris de talent inicialament au servici d'autrei senhors.

Còntra lei Francs, l'estrategia de Saladin tenguèt tres caracteristicas principalas que foguèron la defensa d'Egipte, basa economica pus importanta de sei possessions, lo renfòrçament dei comunicacions entre Egipte e Siria que permetiá tanben de protegir Medina o La Mèca e l'unificacion deis estats musulmans a l'entorn deis estats crosats.

La defensa d'Egipte necessitèt de renfòrçar lei defensas dei pòrts de la region còntra leis assauts crestians. Divèrseis ofensivas foguèron organizadas sensa succès en 1169, en 1174, en 1175-1176 e en 1177-1178, en 1181. Per s'en aparar, Saladin ordonèt la bastida de barris modèrns e poderós a l'entorn dei centres dau poder egipcian e laissèt de tropas e de comandants experimentats en Egipte. L'eliminacion deis oposants egipcians permetèt tanben d'estabilizar la posicion siriana dins lo país. Maugrat la partença de Saladin per Siria en 1182, lei menaças intèrnas foguèron limitadas e sensa perilh per leis oficièrs dau sultan.

Lo renfòrçament dei comunicacions entre Egipte e Siria permetiá lo transferiment de tropas o de ressorsas entre lei doas regions. Permetiá tanben de protegir lei Luòcs Sants de l'Islam a Medina e La Mèca. La premiera etapa d'aqueu projècte foguèt lo sètge e la conquista d'Elat en decembre de 1170 per limitar la piratariá franca sus Mar Roja. A partir de 1181, de garnisons fortificadas e de ponchs d'avitalhament foguèron installadas dins la zona de Sinaï de lòng de la rota entre Egipte e Siria. Pasmens, fins a 1187, aqueu ret foguèt jamai sufisent per empachar lei Francs d'organizar d'expedicions de pilhatge dins lo sector. La pus importanta se debanèt en 1183 sota la direccion de Renaud de Châtillon. Una flòta foguèt transportada dins lo desèrt fins a la Mar Roja e lei naviris francs poguèron i atacar lei batèus musulmans. La reaccion deis autoritats aiobidas foguèt rapida e una flòta egipciana foguèt cargada d'eliminar la menaça. La màger part dei presoniers francs foguèron executats per defugir la formacion d'una expedicion novèla d'aqueu tipe.

Enfin, l'unificacion deis estats musulmans permetiá de mobilizar de fòrças importantas e d'atacar dempuei divèrsei direccions. Divèrsei conflictes se debanèron ambé lei Francs durant aqueu periòde de 1174 a 1185. Lei consequéncias d'aquelei guèrras demorèron fòrça limitadas. En 1177, l'armada de Salafin foguèt anientada a Montgisard mai lei Francs poguèron pas aprofichar aqueu succès. Au contrari, la campanha de 1179 foguèt a l'avantatge dei Sirians que poguèron conquistar e destrurre lo novèu castèu crosat de la Gafa de Jacob. Enfin, leis operacions de 1182 e 1183 s'acabèron sensa resultat decisiu.

La conquista de la màger part dau Reiaume de Jerusalèm se debanèt de 1187 a 1188 après la victòria decisiva de Hattin. Permetèt d'afeblir leis estats latins mai entraïnèron la Tresena Crosada organizada per lei rèis d'Euròpa Occidentala.

La campanha de 1187 aprofichèt la division dei Francs après la mòrt dau rèi Balduin IV entre lei partisans de la guèrra còntra lei musulmans e lei partisans de la patz. Lei relacions entre lei dos camps venguèron tant marridas que lo Comtat de Tripól e Salafin venguèsson provisòriament aliats en 1186. De mai, lo rèi de Jerusalèm, Gui de Lusinhan, aviá de compenténcias estrategicas limitadas. Ansin, prenguèt ges de mesuras per empachar Renaud de Chatillon d'atacar e de pilhar una caravana aràbia. Aquò permetèt a Saladin de tenir un casus belli legitim per mobilizar sei fòrças. Foguèt una armada franca divisida e mau avitalhada que partiguèt en campanha còntra Saladin. Durant l'operacion, la situacion s'agravèt quand lei Francs s'engatjèron dins de regions que lei fònts èran sota lo contraròtle dei soudats sirians. Saladin capitèt de leis enceuclar a Hattin onte l'armada crosada foguèt destrucha après una batalha saunosa.

Après aquela victòria, Saladin negligiguèt Jerusalèm per conquistar lei castèus mens importants de Palestina e lei pòrts. Coma durant lei campanhas còntra lei musulmans, Saladin acceptèt de negociar la capitulacion dei garnisons francas segon de tèrmes relativament favorables ai vencuts. Aquò permetèt de conquistar unei castèus, Acre, Sidon, Jubayl, Ascalon, Gaza e Darum. Ansin, la garnison de Jerusalèm foguèt isolada e deguèt tanben negociar l'abandon de la vila dotze jorns de sètge. En revènge, la mansuetud de Saladin permetèt ai Francs de gropar un nombre important de soudats a Tir que resistiguèt ais assauts aràbis.

En 1188, Saladin se dirigiguèt vèrs lo nòrd. Conquistèt divèrsei castèus dins lo nòrd dau Reiaume de Jerusalèm e dau Principat d'Antiòquia. Lei dos estats foguèron fòrça afeblits. En revènge, lei posicions e lei fòrças militaras dau Comtat de Tripól demorèron quasi intactas^[12]. Aquelei resultats foguèron completats per lei conquistas dei castèus de Shawbak en 1189 e de Beaufort en 1190. Pasmens, a partir de 1189, lei Francs acomencèron de recebir de renfòrç e la Tresena Crosada s'organizèt per assaiar de reconquistar Jerusalèm.

La Tresena Crosada se debanèt de 1189 a 1192. Inicialament, èra organizada per lei tres sobeirans europèus pus poderós : Frederic I^èr Barbarossa, Felipe II de França e Ricard Còr de Leon. Pasmens, lo premier se neguèt durant lo passatge d'Anatòlia. Lo segond mandèt solament de tropas limitadas car son objectiu vertadier èra de rintrar rapidament en Euròpa per atacar lei posicions anglesas en França. L'esfòrç principau de la Crosada foguèt donc aqueu dau Reiaume d'Anglatèrra.

Acomencèt per la conquista dau principat bizantin de Chipre qu'èra aliat a Saladin. Puei, desbarquèt dins la region d'Acre e comencèt lo sètge de la vila que venguèt la batalha principala de la Crosada d'aost de 1189 a julhet de 1191. Aquela batalha mobilizèt de ressorsas importantas per lei dos camps e s'acabèt per la retirada musulmana. La garnison foguèt massacrada après la revirada de negociacions sus la liberacion de presoniers. Saladin se retirèt sus Jerusalèm. Son estrategia foguèt de destrurre lei fortificacions dei vilas de la region per immobilizar de garnisons crosadas importantas e empachar lei Francs de defendre lei ciutats continentalas. Ansin, lei fòrças de Ricard poguèron ocupar lei pòrts d'Acre a Ascalon mai una ataca còntra Jerusalèm èra impossibla.

La patz foguèt donc signada en 1192. Lo Reiaume de Jerusalèm foguèt parcialament reconstituit de lòng dei pòrts palestinians e a Chipre a partir dei conquistas anglesas. Pasmens, l'interior de la region, compres Jerusalèm, demorèt sota lo contraròtle de Saladin. Aqueu succès li permetèt donc de renfòrçar son prestigi e de demenir la poissança deis estats latins d'Orient Mejan fins a la Seisena Crosada de 1228-1229.

Lo sostèn e la defensa dau sunisme foguèt un aspèct important de la politica de Saladin qu'aviá besonh dau sostèn dau Califat Abbassida per legitimar seis actes. Per aquò, luchèt còntra lo chiisme, especialament en Egipte, e sostenguèt lo desvolopament dei quatres escòlas sunitas gràcias a la bastida d'institucions religiosas. Lei juristas chafiistas e malekistas èran regularament consultats per lei decisions importantas. Ocupèron la màger part dei plaças religiosas importantas e aprofichèron tanben la màger part dei fondacions d'instituts religiós. Pasmens, leis escòlas hanbalistas e hanafistas, pus feblas, foguèron pas negligidas e obtenguèron de ròtles importants au nivèu locau. Per exemple, l'hanafisme aguèt un ròtle major dins la vila d'Alep e certanei conselhiers de Saladin èran partisans d'aquela escòla.

Per espandre lo sunisme, Saladin sostenguèt la bastida d'escòlas religiosas, dichas madrasas, dins tot l'Empèri Aiobid. Aquelei madrasas tenián la possession de bens per assegurar sei finanças e podián assostar entre dètz e quarante estudiants. La buta d'aquela politica de bastida foguèt Egipte per renfòrçar lo nivèu teologic dei caps sunitas dau país e lei vilas que tenián ges de madrasa au començament dau rèine de Saladin. Pasmens, lei vilas musulmanas pus importantas, coma Damas, veguèron tanben la creacion de mai d'una madrasa durant aqueu periòde. Enfin, Saladin s'ocupèt tanben de restaurar divèrsei mosquèas sunitas e de definir l'òrdre d'importància dei luòcs de culte dins certanei vilas per eliminar de causas de division.

La legitimacion dau poder, pensament constant de la politica de Saladin, necessitava au sègle XIII que lei sobeirans respectèsson l'imatge dau sobeiran just. Aquò èra necessari tant dins leis estats crestians que dins leis estats musulmans. D'un biais generau, lei princes devián respectar lei principis religiós, luchar còntra leis infidèus e respectar la justícia.

Ansin, en fòra de son sostèn au sunisme, Saladin assaièt de se crear l'imatge dau sobeiran musulman just gràcias a l'òbra de sei conselhiers, l'adopcion de certanei qualitats dau prince just coma principis de son accion politica e a un esfòrç de propaganda importanta per glorificar seis accions. Ansin, sei conselhiers aguèron un ròtle decisiu durant tot son rèine e Saladin acceptèt mai d'un còp de decisions adoptadas per la majoritat de son consèu mai opausadas ai sieunas. Aquela moderacion li permetèt de defugir divèrsei reviradas o errors. Per exemple, foguèt a l'iniciativa d'una partida de sei conselhiers que Saladin acceptèsse de negociar ambé la garnison crestiana de Jerusalèm car son intencion iniciala èra de venjar lo chaple de la populacion musulmana de 1099.

D'autra part, Saladin adoptèt divèrsei principis de moderacion coma principi de govèrn. Per exemple, durant sei guèrras còntra lei senhors zenguidas, refusèt d'anientar leis armadas enemigas desfachas. Dins totei lei cas, acceptèt totjorn de negociar l'abandon d'un castèu en cambi de la libertat dei soudats de la garnison. Aquela mansuetud li permetèt de conquistar divèrsei posicions e de ganhar lo respèct de seis enemics. Ansin, la Divina Comèdia de Dante Alighieri placèt Saladin dins lo premier ceucle de son infèrn dins la categoria deis armas vertuosas non batejadas.

Aquò mostrèt l'imatge favorabla de Saladin, compres dins leis estats enemics. Per obtenir aqueu resultat, Saladin adoptèt tre lo començament de son rèine egipcian una politica de propaganda fòrça activa. Per aquò, entretenguèt un grop de conselhiers especiaus cargats de glorificar sa politica e sei succès. Sei conselhiers principaus participèron tanben de còps a aquela politica. Ansin, la màger dei fònts istoricas presentan donc magerament lei qualitats de Saladin.

Lei relacions entre Saladin e lei Crestians o lei Jusieus foguèron l'illustracion dei principis de govèrn dau sultan aiobid. D'efèct, dins l'encastre de la formacion de son imatge de sobeiran just, Saladin èra desirós de respectar la lèi islamica e de renfòrçar la susvelhança dei Crestians e dei Jusieus. Pasmens, lei comunautats crestianas e jusievas èran localament poderosas dins l'empèri. Per exemple, dos vizirs fatimidas dau sègle XIII foguèron crestians. Ansin, la politica de Saladin foguèt partejada entre lo pragmatisme dictat per lei necessitats localas e son besonh d'obtenir lo sostèn deis autoritats religiosas. La repression dei non musulmans se limitèt donc ai comunautats pus isoladas e feblas o a de mesuras simbolicas per agradar leis institucions sunitas (sarradura de quauquei glèisas durant leis atacas francas...). Dins aquò, d'un biais generau, la coexisténcia pacifica foguèt la regla pus frequenta. Per exemple, lei crestians egipcians poguèron restaurar, o bastir, divèrsei glèisas maugrat l'interdiccion teorica de la lèi islamica. Divèrsei mètges jusieus o crestians faguèron tanben partida de l'entorn de Saladin. Se certanei venguèron musulmans, la conversion foguèt jamai demandada per Saladin.

L'organizacion territòriala foguèt similara ais autrei societats medievalas aràbias de la fin dau sègle XIII. Lo senhor, es a dire Saladin, èra lo mèstre absolut de la tèrra. Pasmens, aquela tèrra deviá èstre partejada en lòts. Aquelei lòts èran alora fisats a de vassaus o a d'administrators. Lei premiers èran generalament d'oficièrs de l'armada que venián lei caps d'un fèu coma recompensa de servicis. En cambi dau fèu, devián entretenir de soudats e respòndre ais òrdres de mobilizacion de Saladin. Lei fèus pus importants èran generalament fisats ai parents o ais enfants de Saladin. La possession d'un fèu èra en principi pas ereditària mai èra pas rar que Saladin la confirmèsse dins lo cas d'un vassau fòrça fidèu en favor de seis enfants. Leis administrators èran cargats de la gestion dei zonas qu'èran la possession dirècta dau sultan mai podián tenir una autonòmia gròssa segon lei regions.

En causa de sei guèrras quasi permanentas e de son respèct de la lèi islamica, Saladin deguèt aver suenh deis institucions de son estat. D'efèct, leis operacions militaras necessitavan de despens importantas mentre que la lèi islamica entraïnèt l'interdiccion e la fin de divèrseis impòsts illegaus. La resolucion d'aquela contradiccion necessitèt donc de contraròtlar l'administracion car èra l'institucion permetent de collectar leis impòsts.

La màger part dei reformas de Saladin regardèron donc lo foncionament de l'administracion que sa direccion foguèt fisada a de conselhiers fidèus coma lo cadi egipcian al-Fadil. Dins aquò, lo pragmatisme de Saladin li conselhèt de gardar lei causas que foncionavan corrèctament e sei reformas foguèron donc magerament de melhorament e non de transformacions radicalas. Ansin, au nivèu dau govèrn, Saladin prenguèt dirèctament lo contraròtle de l'armada e deis afaires estrangiers. En revènge, decidiguèt de gropar totei leis activitats financieras dins un ministèri unic. Puei, creèt un còrs d'inspeccion de l'administracion per susvelhar l'activitat dei foncionaris o leis ajudar còntra lei senhors tròp poderós.

Au nivèu financier, l'interdiccion de la màger part deis impòsts illegaus segon la lèi islamica menacèt d'entraïnar una baissa dau budget de l'Estat. Per s'aparar còntra aquela menaça, Saladin decidiguèt de reformar leis impòsts legaus, especialament aqueu de l'aumòrna pagada per totei lei musulmans. Son objectiu foguèt de collectar lei dons en favor de l'Estat e non segon lei desiranças localas dau donator. Certanei sectors, coma lo comèrci de metaus preciós, foguèron especialament regardada per aquela politica e venguèron lei fònts majors dei finanças de Saladin.

Enfin, sa darriera reforma economica importanta foguèt lo melhorament de la qualitat dei pèças de moneda batuda dins son empèri. D'efèct, en causa dau declin dau Califat Fatimida, la qualitat dei pèças d'argent aviá demenit au sègle XIII. Ansin, durant son rèine, ordonèt de realizar una produccion de pèças d'argent d'una qualitat superiora. En revènge, es pas segur que la situacion foguèsse similara en Egipte.

Durant tot rèine, Saladin e son govèrn aguèron de dificultats importants per equilibrar lo budget de l'Estat. Lo problema principau de resòuvre èra lei despens fòrça importantas entraïnadas per la guèrra. Per exemple, en 1189, l'entretenh dei soudats, de la flòta e dei fortificacions representavan 84% dau budget de l'Estat. Lo segond problema — subretot per lei conselhiers e lei ministres de Saladin — èra la generositat dau sultan durant la distribucion dau butin dei campanhas o dins lei liberacions d'enemics o de garnisons blocadas. Mai d'un còp, sei consellhiers assaièron sensa succès de s'opausar a de dons tròp importants o a de liberacions sensa recapte.

Maugrat l'importància de sei victòrias, Saladin aguèt jamai una fòrça armada poderosa o, au mens, jamai una fòrça sensiblament superiora a aquela de seis enemics. De mai, lo nivèu dei diferents còrs de son armada èra fòrça variable entre lei tropas regularas e lei combatents irregulars engatjats segon lei besonhs.

Ansin, en 1169, quand foguèt nomat vizir dau Califat, Saladin teniá 2 000 cavalièrs regulars e entre 6 000 e 8 000 irregulars. En comparason, l'armada fatimida teniá 70 000 òmes. Pasmens, tre 1171, lei fòrças de Saladin avián aumentat gràcias au recrutament de soudats de l'armada fatimida, destrucha après lei purgas còntra lei Negres e leis Armenians, per agantar 9 000 cavalièrs regulars. Durant la campanha de Montgisard, lei regulars foguèron completats per 18 000 irregulars. Per la seguida, lo contraròtle de Siria li permetèt d'apondre 5 000 cavalièrs regulars suplementaris. Ansin, au Hattin, Saladin capitèt d'alinhar l'armada pus gròssa de sa vida ambé 12 000 cavalièrs regulars.

La cavalariá èra la basa de l'armada de Saladin. Lei cavalièrs dichs regulars èran leis oficièrs, generalament Turcs o Curdes, de Saladin que tenián un fèu e lei fòrças entretenguts sus aquelei territòris. Lo sultan teniá tanben una garda personala d'un milièr de cavalièrs. Leis irregulars èran eissits dei tribús aràbias e tenián generalament un equipament e una disciplina inferiora ai regulars. L'infantariá èra pus rara e formada de còrs d'Arabis recrutats en Egipte au començament dau rèine. Son interés sus lo teatre d'operacion èra sa capacitat d'ocupar lo prat batalhier, especialament durant lei sètges.

La flòta de Saladin èra la flòta d'Egipte. Dins aquela region de la Mar Mediterranèa, aquela flòta èra la soleta capabla de resistir ai naviris francs o bizantins. Saladin aviá comprés l'importància de tenir una flòta poderosa capabla de protegir sei linhas amb Egipte. Pasmens, maugrat aqueleis esfòrç, la flòta de Saladin demorèt inferiora ais esquadras crestianas. Ansin, la màger part dei batalhas navalas importantas s'acabèron per de succès crestians e lei linhas d'avitalhament de la Crosada foguèron jamai menaçadas. En revènge, organizar e menar d'expedicions de pilhatge victoriosas de lòng dei costats venguèt rapidament a la portada dei naviris egipcians.

La politica economica de Saladin es mau coneguda e son pensament principau sembla solament d'assegurar leis intradas fiscalas dau budget de l'Estat. Leis axes coneguts de sa politica comerciala foguèron donc de sostenir son esfòrç de guèrra. Per aquò, deviá s'ocupar d'obtenir de materiaus estrategics rars dins sei territòris coma la fusta per la bastida dei naviris, d'assegurar lo mantenement dei comunicacions entre Egipte e Siria e d'assegurar lo pagament dei drechs de doana.

Ansin, aquela politica foguèt una illustracion gròssa dau pragmatisme de Saladin car deguèt rapidament conclure d'acòrds comerciaus ambé lei marchands italians. Aquelei relacions comercialas èran tant importantas que lei naviris marchands crestians foguèsson protegits dins lei pòrts d'Egipte. Lei manifestacions ostilas coma lei pilhatges de cargament foguèron fòrça reprimits pendent tot lo rèine. En cambi, lei rets comerciaus africans e asiatics foguèron protegits per permetre ais Italians de crompar divèrsei produchs en Egipte car la Mar Roja èra defenduda ai naviris crestians per protegir Medina e La Mèca d'una ataca. Aquò permetiá tanben de desvolopar lei pòrts au nòrd d'aquela mar e d'i gardar de fòrças militaras importantas susceptiblas d'èsser utilizadas per protegir una region estrategica de l'empèri d'una ofensiva franca. Enfin, lei drechs de doana èran una fònt importanta per lei finanças de l'Estat. Pasmens, lo pagament regular d'aquelei drechs èra de còps en contradiccion ambé l'òbra religiosa de Saladin car certaneis impòsts de doana èran illegaus^[13].

En novembre de 1192, Saladin rintrèt a Damas mai apareguèt rapidament fatigat a partir de febrier de 1193. Sei mètges poguèron pas lo sonhar e Saladin perdèt conscéncia lo 1^èr de març. Moriguèt lo 4 de març de 1193 durant la matinada. Sei funeralhas se debanèron durant l'après miegjorn d'aquela jornada e foguèt enterrat a l'interior de la ciutadèla.

Sa succession foguèt reglada entre sei fius Al-Afdhal Nur ad-Din Ali que venguèt sultan de Damas, Al-Aziz Imad ad-Din Uthman que venguèt sultan d’Egipte e El-Malik ed-Zahir Ghazi que venguèt emir d’Alep. Al-Afdhal Nur ad-Din Ali foguèt nomat sultan suprèm. Per la seguida, una madrasa funerària foguèt bastida e lo còrs i foguèt transportat lo 15 de decembre de 1195. Son mausolèu venguèt un luòc de visita e divèrseis ornaments foguèron pauc a pauc aponduts, en particular dos cenotafs qu'un foguèt restaurat per Guilhèm II d'Alemanha en 1898.

• Crosada.
• Dinastia Aiubida.
• Tresena Crosada.

1. ↑ (en) Putting the Caliph in His Place: Power, Authority, and the Late Abbasid Caliphate, Eric J. Hanne, p. 207.
2. ↑ (en) Adrian IV, the English Pope, 1154-1159: Studies and Texts, Brenda Bolton e Anne Duggan, p. 122.
3. ↑ (en) The Empire of Manuel I Komnenos, 1143-1180, Paul Magdalino, p. 74.
4. ↑ (en) Latin Siege Warfare in the Twelfth Century, Randall Rogers, pp. 84-86.
5. ↑ (en) Byzantium and the Crusades, Jonathan Harris, pp. 25-26.
6. ↑ (en) East Central Europe in the Middle Ages, Jean W. Sedlar, p. 372.
7. ↑ (en) A History of the Byzantine State and Society, W. Treadgold, p. 658.
8. ↑ (fr) Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem - II. 1131-1187 L'équilibre, René Grousset, pp. 429-430.
9. ↑ (fr) Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem - II. 1131-1187 L'équilibre, René Grousset, pp. 489-504.
10. ↑ (en) Saladin in Egypt, Yaacov Lēv, Brill, p. 78.
11. ↑ Maugrat leis esfòrç fatimidas, lo chiisme èra mau implantat dins lei regions bassas d'Egipte. En revènge, teniá una influéncia pus importantas dins lei regions autas onte èra de còps majoritari. Ambé lo maucontentament dei populacions negras, aquela influéncia dau chiisme foguèt un factor explicant lei revòutas d'aquelei regions còntra lo poder de Saladin.
12. ↑ Lo còrs de chivaliers de Ramon III aviá capitat de rompre lei linhas aràbias au Hattin per s'escapar. Ansin, au contrari dau Reiaume de Jerusalèm, sei pèrdas i foguèron feblas.
13. ↑ En Egipte, divèrsei temptativas foguèron realizats per justificar — ambé mai o mens de succès — aquelei drechs a partir de l'aumòrna obligatòria per lei musulmans o a partir de l'impòst de proteccion dei crestians o de jusieus.