Tawantinsuyu

Pobladas vèrs 20 000 avC, leis Andes Centralas son una region de civilizacion anciana. Ansin, a partir dau milleni III avC, plusors culturas e civilizacions s'i succediguèron. En particular, se pòdon citar lei civilizacions de Tiwanaku e de Wari. Centradas sus doas metropòlis religiosas importantas amb un raionament culturau de remarca, èran d'Estats centralizats e ierarquizats. Tiwanaku desvolopèt una agricultura intensiva gràcias a la bastida d'un ret d'aigatge e aurià federat un reiaume important amb la somission de mai d'un prince locau a l'autoritat e au prestigi dei prèires de la vila^[1]. Lo desvolopament dau comèrci regionau aguèt tanben un ròtle dins l'expansion de l'influéncia de Tiwanaku^[2] Dispareguèt après 1200 en causa d'una crisi agricòla entraïnada per un assecament dau clima.

Wari adoptèt un modèl diferent caracterizat per un expansionisme militar agressiu e la formacion d'un reiaume centralizat (bastidas de rotas, de capitalas províncialas, etc) que prefiguran l'Empèri Inca^[3]. Lei regions somesas foguèron tanben colonizadas e esplechadas au profiech de la capitala centrala. Pasmens, una crisi economica e agricòla entraïnèt la disparicion rapida dau reiaume a partir de l'an 1000 amb l'abandon de Wari e la restauracion de l'independéncia dei pòbles vencuts^[4].

A partir dau sègle XII, la diversitat culturala de la region venguèt fòrça importanta amb l'emergéncia de mai d'un pòble a l'origina de culturas distintas. La pus importanta foguèt la cultura chimú que se formèt dins la meteissa region que l'anciana cultura de Moche. Formèt un Estat centralizat e ierarquizat dirigit per un sobeiran absolut dich « Ci-quic ». Sa capitala, Chan Chan, agantèt 60 000 abitants gràcias a la bastida de rets importants de rotas, de canaus e de fortificacions^[5]. A partir de 1200, acomencèt una politica de conquista militara dei regions vesinas^[6].

En parallèl, lo periòde veguèt la formacion d'Estats aimaras dins lei regions montanhósas. S'organizèron pauc a pauc en dos reiaumes dichs Urcussuyu, principalament centrat sus lo versant occidentau, e Umasuyu, estendut sus lo versant orientau. D'autrei reiaumes montanhós se formèron dins lo rèsta dau Peró actuau. En particular, apareguèt una dinastia locala vèrs 1200 dins la vau de Cusco que foguèt a l'origina de l'Empèri Inca.

Fins au sègle XV, l'istòria d'aquela dinastia es fòrça mau coneguda. D'efèct, en causa de l'abséncia de documents escrichs, lei legendas e lei vestigis arqueologics son leis elements principaus a disposicion. Ansin, durant aqueu periòde, la dinastia inca sembla afiermar son poder sus Cusco e sa vau. Menava tanben d'incursions regularas còntra leis Estats vesins.

La formacion de l'Empèri Inca se debanèt rapidament durant leis ans 1440-1460. D'efèct, au començament dau sègle XV, durant lo rèine de Yahuar Huacac, la dinastia inca capitèt d'impausar son autoritat a totei lei pòbles de la vau de Cusco^[7][8]. Pasmens, son successor, Viracocha Inca, foguèt durament batut per lei Chancas e obligat d'abandonar la vila en 1438^[9]. Son fiu Yupanqui (1438-1471) menèt la còntra-ofensiva que s'acabèt per la victòria de Yahuarpampa. Lo venceire prenguèt alora lo títol de Pachacutec (« lo Reformator » en occitan) e comencèt una politica d'expansion militara^[10].

Fins a sa mòrt, leis armadas incas conquistèron leis estats aimaras principaus e lo Reiaume Chimú. Son fiu Tupac Yupanqui (1471-1493) contunièt sa politica e sei fòrças agantèron Quito e lo nòrd dau Chile actuau onte se turtèron ais Araucans. Menèt tanben una importanta politica de construccion (monuments, rotas...) e de modernizacion deis institucions^[11]. Remplaçat per son fiu Huyana Capac (1493-1527), l'Empèri Inca assegurèt son contraròtle de la region de Quito e ocupèt una partida dau litorau chilen sensa capitar de rompre la resisténcia araucana^[12].

L'Empèri Inca èra alora l'estat pus organizat de l'America Precolombiana. Son cap èra un monarca absolut dich Sapa Inca, considerat coma lo fiu dau Dieu-Soleu^[13]. Cada abitant fasiá d'una partida d'una casta amb un ròtle ben definit. La mobilitat d'una casta a una autra èra rara e necessitava de meritis escepcionaus, generalament sus lo prat batalhier. Lo territòri èra devesit entre tres lòts atribuits ai besonhs dau clergat, ai besonhs deis armadas e de l'Estat (qu'èra cargat de formar de resèrvas de manjar en cas de famina) e ai besonhs deis abitants. En despiech de l'abséncia d'un sistèma d'escritura, l'adminitracion inca conoissiá lei matematicas e èra en estat de tenir dei còmptes precís dei produccions e de la man d'òbra. Un sistèma de corvadas permetiá de bastir de rotas, de transpòrtar de marchandisas ò de requisicionar de guerriers.

Per unificar l'Empèri – qu'agantava aperaquí 1 800 000 km² en 1530 – leis Incas impausèron l'utilizacion dau quíchoa, lo culte dau Dieu-Soleu (pasmens sensa enebir lei cultes ja establits) e desportèron lei pòbles ostils dins de regions centralas de l'Empèri per facilitar sa somission. Lei pòbles integrant l'Empèri d'un biais volontari ò sensa resisténcia significativa aguèron en revènge lo drech de gardar una autonòmia locala mai ò mens importanta. Un ret de rotas^[14] e d'ostalariás permetiá lo desplaçament rapide deis armadas e dei messatges.

La conquista espanhòla se debanèt de 1532 a 1571^[15]. Foguèt lònga en causa de la resisténcia de la dinastia inca mai facilitada per lei divisions intèrnas de l'Empèri e per lei malautiás vengudas d'Euròpa que decimèron la populacion (12 milions d'abitants en 1530, 1,3 milion en 1570). D'efèct, la mòrt de Huayna Capac entraïnèt una guèrra civila per sa succession entre Huascar (1527-1532) e Atahualpa (1532-1533). Lo premier dispausava d'una armada pus importanta e èra installat dins la capitala mai son rivau teniá de fòrças pus experimentadas. Una tiera de combats saunós de Quito a Cuzco li permetèt de conquistar lo poder mai laissèt de divisions prefondas.

Tre la fin de la guèrra civila, un contingent de conquistadors espanhòus comandat per Francisco Pizarro desbarquèt dins l'Empèri. Pauc nombrós (180 soudats, 37 cavaliers), leis Espanhòus empurèron lei divisions entre pòbles amerindians per trobar d'aliats còntra leis Incas. Lo 16 de novembre de 1532, capturèron Atahualpa a la batalha de Cajamarca. Pizarro demandèt un recapte important per sa liberacion puei l'executèt per desorganizar l'Empèri entraïnant la presa de Cuzco. Pasmens, una partida de l'Empèri assaièt de resistir ajudada per lei combats fratricidas entre conquistadors (partisans de Pizarro còntra partisans d'Almagro, 1536-1542). Ansin, un subrevivent de la dinastia inca dich Manco Inca II poguèt crear lo Reiaume de Vilcacamba après aver alentit l'invasion a la batalha d'Ollantaytambo en 1536. Puei, menèt una importanta còntra-ofensiva e assetjèt sensa succès Cusco durant dètz mes (1536-1537). Pasmens, Vilcacamba^[16] contunièt de secutar leis Espanhòus e demorèt un centre de resisténcia fins a sa conquista en 1572.

A respèct d'autrei províncias de l'Empèri Espanhòu, la colonizacion dei territòris incas aguèt mai d'una particularitat en causa de la lònga persisténcia d'un estat inca independent dins la region montanhosa de Vilcacamba. Ansin, l'introduccion dau sistèma de l'encomienda se turtèt ai riscs de trèbols e foguèt pas totau. Ansin, una partida de l'aristocracia inca foguèt mantenguda en plaça per lo poder coloniau e cargada de la collècta dei tributs. Aquò durèt fins a 1780 e permetèt la subrevida d'una partida de la cultura de l'elèit inca – que deguèt pasmens abandonar sa religion tradicionala au profiech dau catolicisme.

Dins aquò, en 1780, l'introduccion de taxas novèlas entraïnèt la revòuta d'un cap inca de Cusco. Afiermant èsser un descendent dei sobeirans incas, prenguèt lo nom de Tupac Amaru II. Aprofichant una insureccion parallèla deis Aimaras^[17], sei fòrças menacèron Cusco en 1781 avans d'èsser finalament batudas per l'arribada d'importants renfòrç espanhòus. Lo bilanç dei combats e de la repression foguèt d'aperaquí 100 000 mòrts e la màger part de l'aristocracia amerindiana foguèt definitivament anientada. De mai, en causa dei malautiás europèas e dau trabalh fòrçat, la populacion indigèna passèt de mai de 12 milions d'abitants a l'arribada dei conquistadors a mens de 500 000 après la desfacha de l'insureccion de 1780-1781. Aquò entraïnèt donc la disparicion de la màger part de la cultura inca que sei rèstas foguèron absorbits per la cultura amerindiana modèrna.

L'Empèri Inca èra una monarquia absoluda e teocratica. Son sobeiran, que son títol èra « Sapa Inca », n'èra lo cap politic e religiós^[18]. Lo cap dau clergat, dich « Willaq Umu », n'èra lo segond personatge. Segon la mitologia oficiala, lo Sapa Inca ��ra l'eiretier dau dieu solar Inti e èra donc considerat coma lo « fiu dau Soleu ». Aquò li donava lo drech de dirigir son reiaume e de conquistar de territòris novèus. Sa capitala, Cusco, èra considerada coma lo centre de l'Univèrs.

Dins lei fachs, l'Empèri Inca èra organizat segon un sistèma federau amb un govèrn centrau dirigit per lo Sapa Inca e quatre regions, dichas suyu, que gropavan la totalitat dau territòri franc dau relarg de la capitala. Lei suyu èra plaçats sota la direccion d'un apu, tèrme designant un individú eissit de l'aristocracia auta e sovent de la dinastia inca ela meteissa^[19]. Cusco deviá formar un districte distint, dirèctament dirigit per lo Sapa Inca ò per sa dinastia. Puei, lei suyu èra devesits en províncias (wamani) que son nombre probable èra de 86^[20].

La lèi èra pas basada sus un còdi mai sus un ensems de costumas e de tradicions localas que devián èsser respectat per leis autoritats. La justícia èra assegurada per l'Estat gràcias ai governadors locaus ò a de foncionaris especiaus dichs inspectors. Leis inspectors pus importants, eissits de la dinastia au poder, èran probablament liures dei convencions localas e podián afiermar dirèctament lo ponch de vista dau sobeiran de l'Empèri.

La religion inca èra de transmission orala e la màger part dei conoissenças la regardant vènon deis escrichs dei conquistadors espanhòus. Son foncionament precís es donc mau conegut mai leis Incas èran politeïstas. Coma dins lo rèsta de l'America Precolombiana, aquelei rites necessitavan de sacrificis umans. Per d'eveniments importants coma la mòrt de Huayna Capac en 1527, plusors miliers de personas, chausidas entre lei domestics, lei captaus de la cort, lei favorits e lei concubinas dau sobeiran, podián èsser executadas^[21].

La basa de la religion inca èra probable l'aplicacion d'un culte dei rèires e d'un còdi morau de tres aisses « Pas raubar, pas mentir, pas èsser fenhant » e un crèire de reïncarnacion^[22]. La mòrt i èra lo passatge vèrs un paradís emplits de prats de flors e de montanhas blancas. Lo camin vèrs aqueu mond èra fòrça malaisat per l'esperit dau mòrt que deviá seguir una lònga rota amb l'ajuda d'un can negre capable de lo guidar. Entre lei divinitats pus importantas, se pòu citar :

• Viracocha (ò Pachacamac) qu'èra lo dieu creator de totei lei causas viventas.
• Apu Illapu, dieu de la plueja.
• Ayar Cachi, dieu responsable dei tèrratrems.
• Illapa, divessa de l'ulhauç e dei chavanas.
• Inti, dieu solar protector de Cusco.
• Kiychi, dieu arc de seda qu'èra invocat per de rites de feconditat.
• Mama Killa, divessa qu'èra la frema d'Inti.
• Mama Occlo, divinitat civilizatritz.
• Manco Cápac, fondator legendari de l'Empèri Inca que foguèt divinizat coma dieu civilizator dau pòble inca.
• Pachamama, divessa de la Tèrra e frema de Viracocha.
• Quchamama, divessa de la mar.
• Sachamama, divessa liada a la natura que son nom significa « Maire deis aubres ».
• Yakumama, divessa liada a la natura que son nom significa « Maire de l'aiga ».

L'organizacion administrativa de l'Empèri èra fondada sus un sistèma decimau mai son detalh precís es mau conegut. Son cap èra lo Sapa Inca. Lo ròtle dau Willaq Umu au sen de la gestion administrativa es desconegut mai èra probablament important. Existiá tanben un personatge important dich « Inkaprantin », qu'èra benlèu una mena de Premier Ministre, e una institucion dicha « Topa Inca Yupanqui » (« conseu dau reaiume » en occitan) format de 16 nobles eissits de la capitala e dei suyu^[23].

Dins lei províncias, lei títols portats per lei caps e lei governadors locaus èran fòrça variats. D'efèct, lei pòbles qu'aviá chausit de se sometre ais Incas sensa combatre avián generalament lo drech de gardar una larga partida de seis institucions. Dins aquò, lo sistèma decimau èra generalizat. Per aquò, la populacion èra regularament recensada e leis òmes caps d'un ostau èran organizats per formar un grop de 100 personas dirigit per kuraka. Aqueleis òmes participavan normalament ensems ai corvadas e podián formar una unitat militara. L'estatut de kuraka èra ereditari.

Ai nivèus superiors, i aviá lo pichkapachaka kuraka (en carga de 500 personas), lo waranqa kuraka (1 000), lo pichkawaranqa kuraka (5 000) e lo hunu kuraka (10 000)^[24]. Lo poder d'aquelei aristocratas èra variable segon lei regions e lei periòdes. De mai, avián generalament de responsabilitats inferioras en mai de son pòste principau. Per exemple, normalament, un hunu kuraka èra en realitat kuraka d'un grop d'un centenau de personas e caps de nòu autrei kurakas.

L'armada inca foguèt la pus poderosa de l'America Andina avans l'arribada deis Espanhòus. Sa fòrça èra basada sus un sistèma de conscripcion eficaç e sus lo ret rotier de l'Empèri que li permetiá de desplaçaments rapides. D'efèct, cada òme deviá participar au mens un còp dins sa vida a una guèrra. De mai, deviá èsser preparat en permanéncia a una demanda de mobilizacion. Conjugat a l'organizacion decimala de la societat inca, aquò permetiá de formar rapidament d'unitats que sei combatents èran fòrça liats entre elei. Lo ret rotier e lei resèrvas alimentàrias permetián egalament d'assegurar un avitalhament eficaç dei tropas en campanha.

L'armament èra en revènge relativament limitat e leis Incas melhorèron gaire la tecnologia andina dins aqueu sector^[25]. La pèira e la fusta demorèron lei materiaus pus utilizats tant per leis armas que per lei proteccions. Lo metau (coire ò bronze) èra rar e pauc resistent. Aquò donava ges d'avantatges ais Incas còntra lei pòbles vesins qu'avián de conoissenças tecnologicas similaras. Còntra leis Espanhòus, protegits per d'armaduras d'acier e dotats d'armas de fuòc, aquel armament foguèt ineficaç e expliquèt en partida lei premierei desfachas incas. Lei malautiás europèas que decimèron la populacion foguèron pereu un factor important a l'origina de la victòria espanhòla^[26]. Pasmens, en despiech d'aquela inferioritat tecnologica, lo saber militar deis Incas li permetèt d'infligir plusors desfachas ais Europèus (Ollantaytambo...) e de resistir fins a 1572.

•  
  Fortificacion militara inca
•  
  Vèstit militar inca
•  
  Arma inca

La ierarquia sociala au sen de l'Empèri Inca èra aquela deis autrei comunautats andinas. D'un biais generau, existiá tres classas gropant lei trabalhaires (païsans e artesans), l'aristocracia locala e l'aristocracia auta. La darriera classa èra unicament compausat dau clan inca qu'assegurava totei lei responsabilitats politicas, militaras e religiosas pus importantas de l'Empèri. Lo passatge d'una classa a una autra èra rar. Èra possible per un trabalhaire que se destriava sus lo prat batalhier d'agantar lei rengs de l'aristocracia locala. Dins de cas pus rars, principalament per de rasons politicas, un cap locau podiá èsser integrat a l'aristocracia superiora e obtenir de responsabilitats importantas.

Lo grop sociau de basa èra la familha formada per lei parents e seis enfants pas encara maridats. Lo marit s'ocupava generalament dei trabalhs exteriors e la frema de l'entretenença de l'ostau. La solidaritat entre lei familhas d'un meteis vilatge èra sovent fòrta e entretengudas per de maridatges. Aqueu darrier aviá luòc entre 20 e 25 ans per leis òmes e 16 a 20 ans per lei fremas^[27]. Un pareu novèu podiá alora s'establir dins un ostau novèu. Obteniá alora totei lei drechs e lei deures fixats per la lèi (ajudas de l'Estat, conscripcion, corvadas...). La poligamia èra autorizada mai rara en defòra dei classas superioras^[28].

La populacion de l'Empèri Inca es mau coneguda car lei recensaments administratius an disparegut en causa de la conquista^[29]. La màger part deis estimacions modèrnas donan un nombre compres entre 6 e 14 milions e de resultats pus largs van de 4 a 37 milions.

Lo quíchoa èra la lenga principala dau poder e, segon certanei fònts, la lenga oficiala de l'Empèri car èra utilizat per lo grop etnic dominant. Pasmens, i aviá una multitud de parlars au sen dau territòri inca (fins a 700 segon certaneis estimacions) e de lengas, coma l'aimara, gardèron una influéncia importanta.

L'Empèri Inca utilizava una economia planificada integrada dins una societat basada sus de relacions de tipe feudau entre l'Estat e leis abitants. L'Estat deviá assegurar la seguretat, provesir la norridura durant lei periòdes de famina, s'ocupar de la construccion deis infrastructuras (rotas, aqüeductes...) e organizar lei fèstas obligatòrias. En cambi, leis abitants devián d'impòsts sota la forma de bens (recòltas, longor de teissut...) e de temps (corvadas, conscripcion...). La moneda èra primitiva e èra facha de bens qu'èran cambiats per lei marchands. L'escritura èra pas coneguda deis Incas mai l'administration aviá un mestritge sufisent dei matematicas per tenir lo còmpte dei diferentei produccions^[30].

L'agricultura èra la basa de l'economia. La tèrra èra devesida d'un biais relativament egau entre lo sobeiran, lo clergat e lei païsans. Lei tenements èran atribuits per lei caps locaus segon de critèris basats sus l'estatut sociau e la talha de la familha. L'auto-sufiséncia deviá èsser assegurada per lei lòts dei païsans. Lei corvadas èran generalament destinadas an assegurar l'esplecha dei tèrras dau Sapa Inca ò dau clergat. Existiá tanben una mena de proprietat privada basada sus de bens reiaus que demoravan au sen d'una meteissa familha. Aqueu sistèma permetiá a de nobles de dirigir dirèctament de parçans e mai de vilas. Per exemple, Machu Picchu aviá un tal estatut e èra sota la senhoriá de nobles incas situats en fòra dau regime generau.

L'agricultura generala èra pas especializada e lei païsans practiva la cultura de noirridura, lo norrigatge e la fabricacion de teissuts. Dins lei regions deserticas ò litoralas en revènge, la producion èra pus especializada amb una division entre païsans e pescaires e de relacions comercialas entre aquelei dos ensems. Lo nivèu tecnologic èra fòrça feble que la màger part deis otís èra facha de fusta e de pèira. De mai, la màger part dau trabalh èra manuala. Pasmens, una gròssa diversitat de cultura e de precaucions importantas (formacion de resèrvas alimentàrias per l'Estat) permetián de defugir lei faminas.

L'arquitectura èra un art major de la cultura inca. Lei tecnicas utilizadas èran un melhorament dei metòdes inventats per la construccion dei pukaras qu'èran de fortalesas bastidas entre lei sègles III avC e III apC dins leis Andes Centralas. Lo principi èra de talhar lei pèiras d'un biais complèx per obtenir montatge quasi perfèct. Per exemple, un blòt podiá èsser talhat sus plusors desenaus de fàcia per obtenir una forma capable de tenir plusors blòts vesins. Aquò permetiá de bastir d'obratges importants sensa utilizacion de mortier. Un autre principi important de l'arquitectura inca èra de donar una basa pus importanta que la cima ai bastiments per melhorar l'estabilitat durant lei tèrratrems – frequents dins la region.

Aquò entraïnèt la formacion d'una arquitectura monumentala que son exemple pus conegut es la ciutat anciana de Machu Picchu. Pasmens, d'autrei vestigis de remarca se tròban a Saksaywaman e a Ollantaytambo. Mòstran l'existéncia d'importantei fortificacions (barri, torres...), de palais, de construccions amb de simetrias multiplas (octogonalas per exemple), de temples massís e de terrassas multiplas.

•  
  Blòt de pèira talhat d'un biais complèx per li donar un maximom de ponchs d'estacament ai blòts vesins.
•  
  Fotografia de la vila de Machu Picchu.
•  
  Temple de Machu Picchu.
•  
  Ensems d'ostaus de Machu Picchu.
•  
  Terrassas multiplas d'Ollantaytambo.
•  
  Muralhas dins lei roïnas d'Ollantaytambo.
•  
  Vestigis dau barri de Saksaywaman.
•  
  Aqüeducte inca dins la region de Cusco.
•  
  Exemple de rota inca.

Leis Incas avián lo mestritge dei calendiers astronics, dei sistèmas de mesura e dau sistèma decimau. Ansin, leis astronòms conoissián l'existéncia deis equinòccis, dei solsticis, dei passatges au zenit e dei cicles de Vènus. Aquò li permetèt un calendier lunisolar de 12 mes qu'èra tornat alinhar cada annada sus lo solstici d'ivèrn. Lei jorns e lei mes avián pas de nom particular e lei concèptes de setmanas ò de sasons èran desconeguts. Per mantenir l'alinhament sus lo solstici ivernenc, leis astronòms incas utilizan dos calendiers en parallèl : un basat sus lei movements dau Soleu e un autre sus aquelei de la Luna.

Lei matematicas incas èran principalament destinats a l'administration que deviá recensar la populacion e la produccion de l'Empèri. Per aquò, un sistèma decimau e un sistèma d'unitats foguèron desvolopats. La màger part deis unitats èra basada sus de grandors umanas, es a dire eissidas dau còrs uman coma lo poce. De multiples permetián d'obtenir d'unitats pus grandas capablas de mesurar lei distàncias au sen dau territòri inca. Sei valors son mau conegudas mai se pòu citar lo topo que fasiá 6 000 thatkiys siá 4,0 a 7,7 quilomètres.

Per enregistrar lei mesuras realizadas, lei foncionaris utilizan de quipus que son un sistèma de còrdas leugier. Permetiá de realizar de nos que representan diferentei valors. Per exemple, un nos simple representava una unitat e un nos d'uech un centenau. Puei, una mena d'abac permetiá de legir rapidament lei quipus. Dich yupana, èra format de pèira talhada per formar de compartiments permetent de realizar un calcul rapide dei nos e lei quatre operacions de basa (addicion, sostraccion, multiplicacion e division).

•  
  Quipu dau sègle XV.
•  
  Yupana.

Leis Incas avián lo mestritge dei terralhas pintadas policròmas qu'èran estadas desvolopadas per lei civilizacions andinas precedentas. Sei tecnicas li permetián de representar una gròssa diversitat d'animaus, de motius geometrics e de scenas de la vida vidanta. Conoissián tanben la metallurgia dei metaus natius (aur, argent, coire...) e dau bronze. Dins aquò, leis objèctes de metau semblan èsser estats rars. Aquelei fachs de metaus preciós foguèron largament pilhats per lei conquistadors. Enfin, lei textils incas portavan generalament de motius geometrics fòrça policròms.

•  
  Textil inca.
•  
  Textils incas destinats a l'aristocracia auta.

Leis Incas avián dei conoissenças medicalas relativament avançadas a respèct dau nivèu tecnologic generau de sa civilizacion. En particular, melhorèron divèrsei tecnicas de cirurgia dau crani. Ansin, lo taus de subrevida après una operacion consecutiva a una bleçadura grèva a la tèsta passèt probablament de 30% dins lei civilizacions preincas a 80-90% durant lo periòde de l'Empèri^[31].

Una particularitat de la societat inca e de sa medecina i èra l'importància de la còca que sei proprietats èran ben conegudas de totei lei pòbles de la region. Sei fuelhas èran ansin consumadas per de rasons religiosas e medicalas. Per exemple, permetiá d'anestesiar un malaut avans una operacion ò de donar mai d'energia ai messatgiers qu'èran cargats de portar lei comunicacions lòng dei rotas.

• Cusco.
• Lista dei sobeirans incas.

• (fr) Henri Favre, Les Incas, Presses Universitaires de France, coll. « Que sais-je ? », 1972, 7a edicion corregida de 1997.
• (en) John Hemming, The Conquest of the Incas, Harvest Press, 2003.
• (en) Michael E. Mosely, The Incas and Their Ancestors, the Archeology of Peru, Thames and Hudson, 1992.
• (fr) Paz Núñez-Regueiro, L'Inca et le conquistador, Actes Sud & Musée du Quai Branly, 2015.
• (en) Gary Urton, At the Crossroads of the Earth and Sky: An Andean Cosmology, University of Texas Press, 1981.