თურქული ენები

სახელწოდებით „თურქული ენები“ გრამატიკული სტრუქტურითა და ლექსიკურად ურთიერთმონათესავე ენათა ჯგუფს მოიაზრებენ, ხოლო „თურქული ენა“ და „თურქი“ კი თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებული სახელმწიფო ენა და ამ ენაზე მომეტყველე ადამიანს იგულისხმება. თურქეთის დღევანდელ ტერიტორიას „თურქეთი“, ხოლო ამ ტერიტორიაზე მოსახლე მრავალეთნიკურ შემდგენლობას „თურქები“ მხოლოდ XX საუკუნის დასაწყისში ეწოდა.

დღესდღეობით თურქულ ენად მოიაზრება თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე არსებული სახელმწიფო ენა. უწინ ამ ტერიტორიაზე გავრცელებულ ენას ოსმალური (თურქ. Osmanlıca) ეწოდებოდა.

ოსმალური ენის ოფიციალურ სფეროში გამოყენება პირველ მსოფლიო ომში ოსმალეთის დამარცხების შემდეგ შეწყდა 1923 წელს თურქეთის რესპუბლიკის დაარსებასთან ერთად.

ფართო პოლიტიკური რეფორმების ფარგლებში, რომლის მიზანი იყო ე.წ „სუფთა თურქულის“ (თურქ. öz Türkçe) შექმნა, 1923 წელს პრეზიდენტ მუსტაფა ქემალ ათათურქის (1881-1938) ინიციატივით ფაქტობრივად ენის გადაახლება ორი ძირეული ჩანაცვლების შედეგად:

1. 1923 წლამდე გამოყენებაში არსებული არაბული ანბანი ჩაანაცვლეს ლათინური ანბანით.
2. მრავალრიცხოვანი არაბული და სპარსული ნასესხობები ახალ-ახალი თურქული ეკვივალენტებით განაახლეს.

ამ ღონისძიებებს ხელი უნდა შეეწყო ახალი თურქული ენის ჩამოყალიბებაზე, რომელიც სასაუბრო ენას, - ანუ ერთი მხრივ საშუალო თურქულს (თურქ. Orta Türkçe), რომელიც ვაჭრებისა და ზედა ფენების მეტყველებას წარმოადგენდა, ხოლო მეორე მხრივ ვულგარულ თურქულს (თურქ. Kaba Türkçe), რომელიც დაბალი ფენების მეტყველებას უნდა დაფუძნებოდა.

ყოველივე კი შექმნიდა ერთგვარ დემონსტრატიულ ზღვარს ახალ თურქულ სახელმწიფოსა და ოსმალურ ტრადიციას შორის.

თურქული ენები დაიყოფიან შემდეგ ჯგუფებად;

• სამხრეთ-დასავლური თურქული ანუ ოღუზური ენები;
• ჩრდილოეთ-დასავლური თურქული ანუ ყივჩაღური ენები;
• სამხრეთ-აღმოსავლური თურქული ანუ კარლუკური ენები;
• ჩრდილო-აღმოსავლური თურქული ანუ ციმბირული-თურქული ენები;
• უიღურული ენები;
• ხალაჯური ენები.

ალათაურ ენათა სამი დიდი ჯგუფიდან თურქულ ენათა ოჯახი ერთ–ერთი ყველაზე გავრცელებულია მსოფლიოში და 40-მდე ენას მოიცავს. მოლაპარაკეთა რაოდენობის მხრივ 155 მლნ. კაცისთვის ერთ-ერთი თურქული ენა მშობლიურს წარმოადგენს, ხოლო 180 მილიონისთვის – მეორე ��ნას.

თურქული ენებს რიცხობრივად მე–7 ადგილი უჭირავს ინდოევროპული, ჩინურ-ტიბეტური, ნიგერ-კონგოს, სემიტურ-ქამიტური, ავსტრონეზიული და დრავიდული ენების შემდეგ. თურქულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხებს გააჩნიათ მნიშვნელოვანი დემოგრაფიული ზრდის პოტენციალი მიმდინარე XXI საუკუნეში .

თურქულ ენათა უმეტესობა საკმაოდ დიდ მსგავსებას ავლენს ფონოლოგიაში, მორფოლოგიასა და სინტაქსში. ენათა ეს მსგავსება ართულებს ენათა შორის საზღვრების დადგენას, განსაკუთრებით ეს ეხება ერთმანეთის მეზობლად განლაგებულ თურქულენოვან ქვეყნებს, რომელთაც ხშირად სახელმწიფოებს შორის მდებარე ორივე მხარეს გარდამავალ დიალექტებზე მოსაუბრე მოსახლეობა ჰყავს. არადა, განცხადება იმის შესახებ, რომ საზღვრები ამ ხალხებს შორის ხელოვნურადაა გავლებული პოლიტიკურ ჟღერადობას შეიძენდა, რადგან საფუძველში არღვევს თურქულენოვან სახელმწიფოთა შორის ჩამოყალიბებულ თანხმობას.

თურქულ ენებზე მოლაპარაკე ხალხებს უჭირავთ უზარმაზარი ტერიტორიები აღმოსავლეთ და სამხრეთ ევროპაში და დასავლეთ, შუა და ჩრდილოეთ აზიაში. ეს ტერიტორიები გადაჭიმულია ბალკანეთიდან ჩინეთამდე, ცენტრალური სპარსეთიდან ჩრდილოეთის ზღვამდე. ევრაზიის 30 ქვეყანას ჰყავს ერთ-ერთ თურქულ ენაზე (თურქეთის თურქული) მოლაპარაკეთა საკმაოდ დიდი რიცხვი.

მნიშვნელოვანია დასავლეთ ევროპაში, განსაკუთრებით კი გერმანიაში თურქულენოვანი მოსახლეობის (იხ. გერმანიის თურქობა) რაოდენობა, რომლის ზრდა მიგრაციის გამო განსაკუთრებით თვალშისაცემია XX საუკუნის 60-იანი წლებიდან მოყოლებული.

ისე და ისევ დიდი მსგავსებისა და ინტენსიური ურთიერთგავლენების გამო გართულებულია თურქული ენების შიდა გენეტიკური ნიშნით დაყოფა. დღემდე ყოველი მსგავსი მცდელობა მხოლოდ ახალი საკლასიფიკაციო ჰიპოთეზის შექმნით დასრულებულა.

რიცხობრივად მნიშვნელოვანი თურქული ენებია:

• თურქული ენა – 60 მლნ., გარდა ამისა, ამ ენას 70 მილიონამდე კაცი მეორე ენად მიიჩნევს: თურქეთი, ბალკანეთის ქვეყნები; დასავლეთი და ცენტრალური ევროპა (მიგრაციის შედეგად)
• აზერბაიჯანული ენა (აზერი) – 30 მლნ. ლაპარაკობენ შემდეგ ქვეყნებში: აზერბაიჯანი და ჩრდილოდასავლეთი ირანი, აღმოსავლეთი თურქეთი
• უზბეკური ენა – 24 მლნ. ლაპარაკობენ შემდეგ ქვეყნებში: უზბეკეთი, ჩრდილოეთი ავღანეთი, ტაჯიკეთი, დასავლეთი ჩინეთი

სხვა თურქული ენები, რომელზე მოლაპარაკეთა რიცხვი 1 მილიონზე მეტს შეადგენს:

• ყაზახური ენა – 11 მლნ. ლაპარაკობენ შემდეგ ქვეყნებში: ყაზახეთი, უზბეკეთი, ჩინეთი, რუსეთი
• უიღურული ენა – 8 მლნ. ლაპარაკობენ: ძირითადად ჩინეთის პროვინცია სინძიანი
• თურქმენული ენა – 6,8 მლნ. ლაპარაკობენ შემდეგ ქვეყნებში: თურქმენეთი, ჩრდილოეთი ირანი
• ყირგიზული ენა – 3,7 მლნ. ლაპარაკობენ შემდეგ ქვეყნებში: ყირგიზეთი, ყაზახეთი, ჩინეთის თურქესტანი
• ჩუვაშური ენა – 1,8 მლნ. ლაპარაკობენ რუსეთის ევროპულ ნაწილში
• ბაშკირული ენა – 2,2 მლნ. ლაპარაკობენ შემდეგ ქვეყნებში: რუსეთის ფედერაცია, ბაშკირეთის რესპუბლიკა
• თათრული ენა – 1,6 მლნ. ლაპარაკობენ: (ეთნიკურად 6,6 მლნ.) ცენტრალური რუსეთიდან დასავლეთ ციმბირამდე
• ყაშხაიური ენა – 1,5 მლნ. ლაპარაკობენ: ირანი, ფარსისა და ხუცესტანის პროვინციები

• თურქული ენების ისტორია (ნაწილი I)
• თურქული ენების ისტორია (ნაწილი II)