Jump to content

Քիմիաթերապիա

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Քիմիաթերապիա
Կրծքի քաղցկեղի դեմ պայքարող կին․ ընդունում է քիմիաթերապիա։

Քիմիաթերապիա (հաճախ կրճատվում է որպես «քիմիա» և երբեմն CTX- կամ CTx) քաղցկեղի բուժման տեսակ, որի ընթացքում օգտագործում են մեկ կամ ավելի հակաքաղցկեղային դեղեր (քիմիաթերապևտիկ միջոցներ[1]), որպես ստանդարտացված քիմիաթերապիայի ռեժիմի մաս։ Քիմիաթերապիան կարող է տրվել բուժիչ նպատակով (որը գրեթե միշտ ներառում է դեղերի կոմբինացիաներ), կամ այն կարող է նպաստել կյանքի երկարացմանը կամ ախտանիշները նվազեցնելուն (պալիատիվ քիմիաթերապիա)։ Քիմիաթերապիան բժշկական կարգապահության հիմնական կատեգորիաներից մեկն է, մասնավորապես նվիրված քաղցկեղի դեղաբուժությանը, որը կոչվում է բժշկական օնկոլոգիա[2]։

Քիմիոթերապիայի տերմինը նշանակում է, որ ներբջջային թույների ոչ հատուկ օգտագործումը խանգարում է միտոզին, բջիջների բաժանմանը։ Այս նշանակությունը բացառում է ավելի ընտրովի նյութերը, որոնք արգելափակում են արտաբջջային ազդանշանները (ազդանշանի փոխանցումը)։ Հատուկ մոլեկուլային կամ գենետիկական թիրախային բուժման զարգացումը, որը խանգարում է դասական էնդոկրին հորմոնների (հատկապես էստրոգենները կրծքագեղձի քաղցկեղի համար, անդրոգենները (այրածին) պրոստատի քաղցկեղի համար, ներկայումս կոչվում է հորմոնային բուժում։ Ի հակադրություն դրան, աճի ազդակներին խանգարող այլ ինհիբիտորներ, ինչպիսիք են ռեցեպտոր թիրոզին կինազները, կոչվում են նպատակային թերապիա։

Կարևոր է նշել, որ դեղամիջոցների օգտագործումը (լինի դա քիմիաթերապիա, հորմոնալ թերապիան կամ թիրախային թերապիա) քաղցկեղի համակարգային թերապիաներ են, քանի որ դրանք ներմուծվում են արյան հոսքի մեջ և, հետևաբար, սկզբունքորեն կարող են կիրառվել որպես քաղցկեղի դեմ միջոց՝ մարմնի անատոմիական ցանկացած հատվածում։ Համակարգային թերապիան հաճախ օգտագործվում է այլ մեթոդների հետ զուգահեռ, որոնք կազմում են տեղային թերապիան (այսինքն, բուժում, որոնց արդյունավետությունը սահմանափակվում է անատոմիական տարածքով, որտեղ դրանք կիրառվում են) քաղցկեղի համար, ինչպիսիք են ճառագայթային թերապիան, վիրահատությունը կամ հիպերտերմիային թերապիան։

Ավանդական քիմիաթերապևտիկ միջոցները ցիտոտոքսիկ են բջիջների բաժանման (միտոզ) միջամտության միջոցով, սակայն քաղցկեղային բջիջները լայնորեն տարբերվում են այս գործակալներից իրենց զգայունությամբ[3]։ Որոշակի չափով քիմիաթերապիան կարող է դիտվել որպես նորմալ բջիջները վնասելու կամ բջիջներին սթրեսի ենթարկելու ձև, որը կարող է հանգեցնել բջիջների մահվան, եթե սկսվում է ապոպտոզը։ Քիմիաթերապիայի այս կողմնակի ազդեցությունները կարող են վնասակար լինել նորմալ բջիջների համար, որոնք արագորեն բաժանվում են և, հետևաբար դառնում զգայուն հակամիոտիկ դեղերի նկատմամբ. ոսկրածուծ, մարսողական տրակտ և մազի ֆոլիկուլների բջիջներ։

Բուժման ստրատեգիաներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արդյունավետություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քիմիաթերապիայի արդյունավետությունը կախված է քաղցկեղի փուլի աստիճանից։ Ընդհանուր արդյունավետությունը տատանվում է որոշ քաղցկեղների բուժելի լինելուց (ինչպես, օրինակ, որոշ լեյկեմիաներ[4][5]) մինչև անարդյունավետ (ինչպիսիք են ուղեղի որոշ ուռուցքները[6]) կամ ոմանց համար անօգուտ լինելը, ուրիշների համար անպիտան լինելը, ինչպես մաշկի ոչ-չարորակ քաղցկեղների[7] մեծամասնությունը։

Դոզավորում (դեղաչափային նշանակում)

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բարձր դոզաչափում նորմալ և քաղցկեղային բջիջները սպանվում են նույն ձևով։

Քիմիաթերապիայի դեղաչափի որոշումը բարդ խնդիր է. եթե դեղաչափը չափազանց ցածր է, ապա դա անարդյունավետ կլինի ուռուցքի դեմ, մինչդեռ չափից ավելի դեղաչափը կհանգեցնի թունավորման (կողմնակի ազդեցությունները) և անհանդուրժելի կլինի այն ստացող անձի համար[2]։

Քիմիաթերապիայի դեղաչափի որոշման ստանդարտ մեթոդը հիմնված է մարմնի մակերեսի (BSA) հաշվարկման վրա։ BSA-ը սովորաբար հաշվարկվում է մաթեմատիկական բանաձևով կամ գրաֆիկական չափիչ սարքով` (nomogram), օգտագործելով ստացողի քաշը և հասակը, այլ ոչ թե մարմնի տարածքի ուղղակի չափումը։ Այս բանաձևը սկզբնապես ստացվել է 1916թ. ուսումնասիրության մեջ և փորձել են լաբորատոր կենդանիների համար կիրառվող բուժիչ դոզաները կիրառել մարդկանց համար[8]՝ համարժեք դեղաչափերով։ Ուսումնասիրությունը ներառում էր միայն 9 մարդ[9]։ Երբ քիմիաթերապիան ներկայացվեց 1950-ական թվականներին, BSA բանաձևն ընդունվեց որպես քիմիաթերապիայի դոզավորման պաշտոնական ստանդարտ, ավելի լավ տարբերակի բացակայության պատճառով[10][11]։

Վերջերս հարցականի տակ է դրվում միասնական դոզաների հաշվարկման այս մեթոդի վավերությունը։ Պատճառն այն է, որ բանաձևը միայն հաշվի է առնում անհատի քաշը և հասակը։ Դեղերի կլանումը և մաքրումը ազդում են բազմաթիվ գործոնների վրա, ներառյալ տարիքը, սեռը, նյութափոխանակությունը, հիվանդության վիճակը, օրգանիզմի գործառույթը, թմրամիջոցների փոխազդեցությունը, գենետիկան և գիրություն, ինչը մեծ ազդեցություն ունի մարդու արյան մեջ[10][12][13] դեղամիջոցի փաստացի կենտրոնացման վրա։

Արդյունքում, BSA-ի կողմից դեղաչափ ստացող մարդկանց մոտ քիմիաթերապիայի համակարգային կենտրոնացման բարձր փոփոխականություն կա, և այդ փոփոխականությունը նկատվել է 10-ից ավելի դեղերի պարագայում[9][14]։ Այլ կերպ ասած, եթե երկու մարդ ստանում է BSA-ի վրա հիմնված միևնույն դեղաչափը, արյան մեջ դեղամիջոցի կենտրոնացումը մեկ անձի մոտ կարող է 10 անգամ ավել կամ պակաս լինել[9]՝ համեմատած մեկ այլ անձի հետ։ Այս զանազանությունը հատկանշական է BSA-ի վրա հիմնված շատ քիմիաթերապևտիկ դեղամիջոցների համար, ինչպես ցուցադրված է ստորև և մեկ ուսումնասիրության 14 քիմիաթերապևտիկ դեղամիջոցների օրինակով[14]։

Մարդկանց շրջանում ֆարմակոկինետիկական այս զանազանության արդյունքում շատ մարդիկ չեն ստանում նվազագույնի հասցված թունավոր կողմնակի ազդեցություններով ճիշտ դեղաչափ` օպտիմալ բուժման արդյունավետության հասնելու համար, որոշ մարդիկ չափից ավել դեղաչափ են տանում, իսկ մյուսները՝ չափից ցածր[10][12][13][15][16][17][18]։ Օրինակ, ռանդոմիզացված կլինիկական հետազոտություններում հետազոտողները հայտնաբերել են, որ 5-ֆլյուրացիլով (5-FU) բուժված հաստաղիքի մետաստատիկ քաղցկեղով տառապող հիվանդների 85%-ը չի ստացել BSA չափանիշի հիման վրա օպտիմալ թերապևտիկ դեղաչափ, 68%-ը ստացել է քիչ դեղաչափ, և 17%-ը ստացել է չափից ավել դեղաչափ[16]։

BSA-ի հիման վրա գեր մարդկանց[19] քիմիաթերապիայի ստացման դեղաչափերի վերաբերյալ տարաձայնություններ են եղել։ Բարձր BSA-ի պատճառով բժիշկները հաճախ են կամայականորեն նվազեցնում են BSA-ի բանաձևով նախատեսված դոզան, չափից ավելի դեղաչափից[19] խուսափելու համար։ Շատ դեպքերում, դա կարող է հանգեցնել երկրորդական ընտրանքային բուժման[19]։

FOLFOX-ի ուսումնասիրությունը նույնպես մեծապես նպաստել է բուժման արդյունքներին[18]։

Ուռուցքաբաններն արդեն անհատականացվում են քաղցկեղի որոշ դեղամիջոցներ՝ հիմնվելով դրանց ազդեցության վրա։

Տեսակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալկալիացման օրինակ ԴՆԹ-ի երկու հիմքերի՝ միմյանց հետ խաչաձև միացման միջոցով։

Ալկալիացնող նյութեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ալկալիլացնող նյութերը քիմիաթերապիայի՝ ներկայումս օգտագործվող ամենահին խումբն է։ Ի սկզբանե առաջացած լինելով մանանեխի գազից՝ դեռևս 1-ին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, ներկայումս օգտագործվում են դրա բազմաթիվ տեսակները[20]։ Դրանք կոչվում են այդպես, քանի որ ի վիճակի են ալկալիլացնել շատ մոլեկուլներ, ներառյալ սպիտակուցները, ԴՆԹ-ն և ՌՆԹ-ն։

ԴՆԹ-ի սինթեզում ներգրավված ֆերմենտների արգելակումը կանխելու միջոցով նրանք կանխում են միտոզը, քանի որ ԴՆԹ-ն չի կարող կրկնօրինակել ինքն իրեն։ Բացի այդ, ԴՆԹ-ի մեջ մոլեկուլների սխալ միավորումը կարող է հանգեցնել ԴՆԹ-ի վնասի՝ առաջացնելով բջիջների ծրագրավորված մահ (apoptosis[21][22]):

Հակամետաբոլիտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակամետաբոլիտները ԴՆԹ-ի և ՌՆԹ-ի սինթեզին խանգարող մի խումբ մոլեկուլներ են։ Նրանցից շատերը ԴՆԹ-ի և ՌՆԹ-ի կառուցվածքային բլոկներին նման կառուցվածք ունեն։ Կառուցվածքային բլոկերը նուկլեոտիդներն են, մի մոլեկուլ, որը բաղկացած է նուկլեոհիմքից՝ շաքարի և ֆոսֆատի խումբ[23]։

Հակամիկրոանոթային գործակալներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հակամիկրոանոթային գործակալները բույսերից ստացվող քիմիական նյութեր են, որոնք արգելափակում են բջիջների բաժանումը` կանխելով հակամիկրոանոթի գործառույթը։ Հակամիկրոանոթը կարևոր բջջային կառուցվածքն է, որը բաղկացած է երկու սպիտակուցից՝ α-tubulin եւ β-tubulins[24]:

Տոպոիզոմերազի տարածաչափական կառուցվածքի օրինակ։

Տոպոիզոմերազի արգելակիչներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տոպոիզոմերազի արգելակիչներն ազդում են երկու ֆերմենտների ակտիվության վրա` տոպոիզոմերազ I և տոպոիզոմերազ II:

Ցիտոտոքսիկ հակաբիոտիկներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ցիտոտոքսիկ հակաբիոտիկները դեղամիջոցների տարբեր խումբ են կազմում, որոնք ունեն գործողությունների տարբեր մեխանիզմներ։ Ընդհանուր գաղափարն այն է, որ նրանք իրենց քիմիաթերապիայի ցուցումում նշում են, որ նրանք ընդհատում են բջիջների բաժանումը։

Դեղամիջոցի ստացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկու աղջիկ երեխա՝ սուր լիմֆոբլաստիկ լեյկեմիայով, ստանում են քիմիաթերապիա։

Քիմիաթերապիայի առավելագույն մասը տրամադրվում է ներերակային տարբերակով, թեև մի շարք գործակալներ կարող են տրամադրվել բերանային տարբերակով (օրինակ, մելֆալան, busulfan, capecitabine):

Դեղամիջոցի ներարկման շատ ներերակային տարբերակներ կան, որոնք հայտնի են որպես անոթային մուտքի սարքեր։

Դրանք ներառում են թևավոր ինֆուզիոն սարքը, ծայրամասային երակային կաթետրը, միջին խթանիչ կաթետրը, ծայրամասային տեղադրվող կենտրոնական կաթետրը (PICC), կենտրոնական երակային կաթետրը և իմպլանտանտ պորտ։ Սարքերն ունեն տարբեր ծրագրեր, կապված քիմիաթերապիայի բուժման տևողության, մատակարարման մեթոդի և քիմիաթերապևտիկ նյութերի տեսակների հետ։

Կախված անձից, քաղցկեղից, քաղցկեղի փուլից, քիմիաթերապիայի տեսակը և դեղաչափը, ներերակային քիմիաթերապիան կարող է տրամադրվել կամ ստացիոնար կամ ամբուլատոր հիմունքներով։

Կողմնակի ազդեցություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քիմիաթերապևտիկ մեթոդներն ունեն մի շարք կողմնակի ազդեցություններ, որոնք կախված են օգտագործվող դեղերի տեսակից։ Ամենատարածված դեղերը հիմնականում ազդում են մարմնի արագ բաժանարար բջիջների վրա, ինչպիսիք են արյան բջիջները և բերանը, ստամոքսը և աղիները եզրագծող բջիջները։ Քիմիաթերապիայի հետ կապված թունավորումները կարող են առաջանալ ստանալուց անմիջապես օրեր և ժամեր անց կամ քրոնիկ կերպով, շաբաթներ և տարիներ անց։

Կողմնակի ազդեցություններն են.

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Իմունային ճնշվածությունը և միելոսուպրեսիան (իմունային համակարգի ճնշվածություն)[25]

• Նեյտրոպենիկ էնտերոկոլիտ (կյանքին սպառնացող քաղցկեղային թերապիա)[26]

• Ստամոքսաղիքային հյուծում (սրտխառնուք, փսխում, անորեքսիա, լուծ, որովայնային կծկումներ, ցավեր և փորկապություն)

• Սակավարյունություն, հոգնածություն

• Սրտխառնոց և փսխում

• Մազաթափություն

• Անպտղություն

• Երկրորդային նորագոյացությունը

• Կոգնիտիվ խանգարում

• Օրգանի վնասվածք (սրտի, լյարդի, երիկամի վնասվածք)

Սահմանափակումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քիմիաթերապիան միշտ չէ, որ գործում է, նույնիսկ, եթե այն օգտակար է, միշտ չէ, որ կարող է հիմնովին վերացնել քաղցկեղը։ Ուռուցքի արյունատար անոթները մեծապես տարբերվում են սովորական հյուսվածքներից։ Ուռուցքի մեծանալու հետ կապ��ած՝ ուռուցքի բջիջները ստանում են նվազ թթվածին։ Նոր ձևավորվող ուռուցքային անոթը վատ կերպով է ձևավորվում է և բավարար չափով արյուն չի մատակարարում ուռուցքի բոլոր հատվածներին։ Դա հանգեցնում է դեղամիջոցների մատակարարման հետ կապված խնդիրներին, քանի որ շատ դեղամիջոցներ ուռուցքին հասցվում են շրջանառվող համակարգով։

Դիմադրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դիմադրությունը քիմիաթերապիայի դեղերով բուժման ձախողման հիմնական պատճառն է։ Քաղկեղի բուժմանը դիմադրելու մի քանի պատճառներ կան, որոնցից մեկը քաղցկեղի բջիջների մակերեսին փոքր պոմպերի առկայությունն է, որոնք ակտիվորեն տեղափոխում են քիմիաթերապիայի բջիջները ներսից դուրս։ Քաղցկեղի բջիջներն արտադրում են պոմպերի մեծ քանակություն, որոնք հայտնի են որպես p-glycoprotein, որպեսզի պաշտպանեն իրենց քիմիaթերապիայից։ Ներկայումս p-glycoprotein-ի և քիմիաթերապիայի պոմպերի արտահոսքի հետազոտությունը շարունակվում է։ P-glycoprotein-ի գործարկումն արգելելող դեղամիջոցները հետազոտվում են, սակայն թմրադեղերի և հակաբորբոքային դեղերի փոխազդեցությունների պատճառով դրանց զարգացումը դժվար է եղել։ Դիմադրության մեկ այլ մեխանիզմը գենային ուժեղացումն է, որը մի գործընթաց է, որտեղ գենի բազմակի օրինակներ են արտադրվում քաղցկեղի բջիջների կողմից։ Գենի ավելի շատ կրկնօրինակներով, դեղամիջոցը չի կարող կանխել գենի բոլոր արտահայտությունները, ուստի բջիջը կարող է վերականգնել իր պրոլիֆերատիվ կարողությունը։ Քաղցկեղի բջիջները կարող են նաև առաջացնել apoptosis-ի բջջային ուղիների (ծրագրված բջիջների մահ) թերություններ։ Քանի որ քիմիաթերապիայի դեղամիջոցների մեծ մասը այս կերպ են սպանում քաղցկեղի բջիջները, թերի ապոպտոզը թույլ է տալիս այս բջիջների գոյությունը՝ դարձնելով նրանց դիմացկուն։ Քիմիաթերապիայի շատ դեղամիջոցներ նաև առաջացնում են ԴՆԹ-ի վնասներ, որոնք կարող են վերականգնվել ԴՆԹ-վերականգնում իրականացնող բջիջների ֆերմենտների կողմից։ Այս գեների առաջացումը կարող է հաղթահարել ԴՆԹ-ի վնասումը և կանխարգելել apoptosis- ի դրսևորումը։ Քիմիաթերապիայում օգտագործվող թմրանյութերը կարող են առաջացնել բջիջների սթրես, որը կարող է սպանել քաղցկեղի բջիջը, սակայն, որոշակի պայմաններում, բջիջների սթրեսը կարող է առաջացնել փոփոխություններ գենի արտահայտության մեջ, որը թույլ է տալիս դիմադրություն ցուցաբերել մի քանի տեսակի դեղամիջոցների նկատմամբ։

Ցիտոտոքսիկ և նպատակային բուժումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թիրախային բուժումը հանդիսանում է քաղցկեղային դեղամիջոցների համեմատաբար նոր դաս, որը կարող է հաղթահարել բազմաթիվ խնդիրներ, որոնք ի հայտ են գալիս ցիտոտոքսիկների օգտագործմամբ։ Նրանք բաժանված են երկու խմբերի` փոքր մոլեկուլներ և հակամարմիններ։ Ցիտոտոքսիկների օգտագործմամբ զանգվածային թունավորումը պայմանավորված է դեղամիջոցների առանձնահատկությունների բացակայությամբ։ Նրանք սպանում են ցանկացած արագ բաժանվող բջիջ, ուռուցք կամ նորմալ բջիջ։ Թիրախային բուժումը նախատեսված է ազդելու բջջային սպիտակուցների կամ գործընթացների վրա, որոնք օգտագործվում են քաղցկեղի բջիջների կողմից։ Սա թույլ է տալիս կիրառել բարձր դեղաչափի քաղցկեղային հյուսվածքներ համեմատաբար ցածր դեղաչափի հյուսվածքների համար։ Սկզբնապես թիրախային թերապիան նախատեսված է եղել բացառապես մեկ սպիտակուցի համար։

Գործողության մեխանիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաղցկեղը բջիջների անվերահսկելի աճն է` զուգորդված չարորակ վարքով` ներխուժում և մետաստազ (այլ հատկանիշների շարքում)։ Դա պայմանավորված է գենետիկական զգայունության և շրջակա միջավայրի գործոնների փոխազդեցությամբ։ Այս գործոնները հանգեցնում են քաղցկեղային գեներում գենետիկական մուտացիաների կուտակումներին (գեներ, որոնք օգնում են քաղցկեղի կանխարգելմանը) և ուռուցքը ճնշող գեներին (որոնք վերահսկում են բջիջների աճի տեմպը), որոնք քաղցկեղածին բջիջներին հաղորդում են իրենց չարորակ հատկությունները, ինչպիսիք են անվերահսկելի աճը։

Լայն իմաստով, քիմիաթերապևտիկ դեղերի մեծ մասը աշխատում է բջջի անուղղակի բաժանման՝ միտոզը խանգարելու ուղղությամբ՝ արդյունավետորեն թիրախավորելով բջջի արագ բաժանումը։

Քանի որ այս դեղամիջոցները վնասում են բջիջներին, դրանք կոչվում են ցիտոտոքսիկ։ Նրանք կանխում են միտոզը տարբեր մեխանիզմների միջոցով, ներառյալ ԴՆԹ-ի վնասումը և բջջային բաժանման մեջ ներգրավված բջջային տեխնիկայի արգելումը։ Տեսություններից մեկը, թե ինչու են այդ դեղամիջոցները սպանում քաղցկեղային բջիջները, այն է, որ դրանք առաջացնում են բջջի ծրագրավորված մահ, որը կոչվում է ապոպտոզ։

Քանի որ քիմիաթերապիան ազդում է բջիջների բաժանման վրա, բարձր աճի տեմպեր ունեցող ուռուցքները (ինչպիսիք են սուր իմունային լեյկեմիան և ագրեսիվ լիմֆոմաները, ներառյալ Հոդկինի հիվանդությունը) ավելի զգայուն են քիմիաթերապիայի նկատմամբ, քանի որ թիրախային բջիջների ավելի մեծ մասը ցանկացած ժամանակ ենթարկվում են բջջային բաժանման։ Դանդաղ տեմպ գրանցող չարորակ գոյացությունները, ինչպես, օրինակ՝ անգործ լիմֆոմաները, քիմիաթերապիային առավել համեստ կերպով են արձագանքում։

Հետերոգենիկ ուռուցքները կարող են նաև ցուցաբերել քիմիաթերապիայի գործակալների տարբեր զգայունություններ` կախված ուռուցքի ներսում գտնվող ենթակլոնային պոպուլյացիաների։

Իմունային համակարգի բջիջները նույնպես մեծապես նպաստում են քիմիաթերապիայի հակաուռուցքային ազդեցություններին։ Օրինակ, օքսալիպլատին և ցիկլոֆոսֆամիդ կոչվող քիմիաթերապևտիկ դեղամիջոցները կարող են առաջացնել ուռուցքային բջիջների մահ այնպիսի եղանակով, որը հայտնաբերելի է իմունային համակարգի կողմից (իմունոգենային բջջի մահ), որը համախմբում է իմունային բջիջները հակաբորբոքային գործառույթներով։

Քաղցկեղային բջիջները, որոնք առաջացնում են քաղցկեղի իմունոգենային բջիջների մահ, կարող են չարձագանքող ուռուցքներին զգայուն դարձնել իմունային ստուգման կետերի բուժման ընթացքում։

Վտանգներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վտանգավոր դեղամիջոցները առողջապահության ոլորտի աշխատակիցներին կարող են ենթարկել լուրջ առողջական վտանգների։ Շատ ուսումնասիրություններ ցույց են տալիս, որ հականեոպլաստիկ դեղամիջոցները շատ դեպքերում կարող են ունենալ բազմաթիվ կողմնակի ազդեցություններ վերարտադրողական համակարգի վրա, ինչպիսիք են պտղի հանկարծակի կորուստը, մեռելածնությունը և բնածին թերզարգացումը։ Ուսումնասիրությունները նաև ցույց են տվել, որ այս դեղամիջոցները հանգեցնում են նաև մենստրուալ ցիկլի շեղումների։ Հականեոպլաստիկ դեղամիջոցները կարող են նաև բարձրացնել առողջապահության աշխատակիցների երեխաների շրջանում նրանց մտավոր ունակությունների վնասումը, որոնք ենթարկվում են այդ վտանգավոր նյութերի ազդեցությանը։

Բացի այդ, այդ դեղերը ունեն նաև քաղցկեղածին ազդեցություններ։ Վերջին հինգ տասնամյակների ընթացքում բազմակի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել հականեոպլաստիկ դեղամիջոցների քաղցկեղածին ազդեցությունը։ Նմանապես, եղել են հետազոտություններ, որոնք ալկալինացնող նյութերը կապել են լեյկեմիայի հետ։ Ըստ ուսումնասիրությունների, դեղերի ազդեցությանը ենթարկվող բուժքույրերն ունեն կրծքագեղձի քաղցկեղի, մաշկի ոչ բարորակ քաղցկեղի և ուղիղ աղիքի քաղցկեղի ձեռքբերման բարձր վտանգ։ Այլ հետազոտությունների արդյունքում պարզվել է, որ հականեոպլաստիկ դեղամիջոցները բուժաշխատողների մոտ՝ առողջապահական չափանիշների մասով կարող են առաջացնել գենաթունայնության հնարավոր վտանգ։

Պատրաստում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

NIOSH-ը առաջարկում է օգտագործել օդափոխվող կաբինետ, որը նախատեսում է նվազեցնել աշխատակցի ազդեցությունը ճառագայթմանը։ Բացի այդ, այն առաջարկում է բոլոր աշխատակիցների վերապատրաստում, կաբինետների օգտագործում, անվտանգության ծրագրերի տեխնիկայի նախնական գնահատման իրականացում, դեղորայքի փաթեթավորում, շշերը բացելու կամ դրանց պիտակավորման ընթացքում պաշտպանիչ ձեռնոցներ և հագուստներ կրելը։

Առողջապահության աշխատակիցներից նաև պահանջվում է ձեռքերը ջրի և օճառի հետ լվանալ հականեոպլաստիկ դեղերի հետ աշխատելուց առաջ և հետո, փոխել ձեռնոցները՝ ներարկում կատարելուց հետո յուրաքանչյուր 30 րոպեն մեկ անգամ, և դրանք անմիջապես դեն նետել քիմիաթերապիայի համար նախատեսված տարայի մեջ։ Օգտագործված հագուստները պետք է լինեն մեկանգամյա՝ պոլիէթիլենով պատված և պոլիպրոպիլենից պատրաստված։ Զգեստներ կրողները պետք է համոզվեն, որ զգեստները փակ են և երկարաթև։ Նախապատրաստական աշխատանքներից հետո, վերջնական արտադրանքը պետք է ամբողջությամբ դրվի պլաստիկ տոպրակի մեջ և կնքվի: Առողջապահական աշխատողը պետք է նաև ջնջի բոլոր թափոնների բեռնարկղերը օդափոխվող կաբինետի ներսում՝ նախքան կաբինետից դրանք հեռացնելը։ Ի վերջո, աշխատողները պետք է հեռացնեն բոլոր պաշտպանիչ հագուստները և դրանք դնեն օդափոխվող կաբինետում՝ պայուսակի մեջ։

Ներարկում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դեղամիջոցները պետք է ներարկվեն միայն պաշտպանական բժշկական սարքավորումների կիրառմամբ, ինչպիսիք են ասեղները և փակ համակարգային տեխնիկան, օրինակ, դեղատան կաբինետի ներսում դեղատների աշխատակիցների կողմից ներերակային խողովակի ներկրումը։ Աշխատողները միշտ պետք է կրեն անձնական պաշտպանական միջոցներ, ինչպիսիք են կրկնակի ձեռնոցները, ակնոցները և պաշտպանիչ հագուստները, արտաքին պայուսակը բացելու և դեղամիջոցը հիվանդին ներարկելու համար։ Հիվանդանոցի աշխատակիցները երբեք չպետք է ներերակային պարկից հեռացնեն հականեոպլաստիկ դեղամիջոց պարունկող խողովակը, մինչև չհամոզվեն, որ դեղամիջոցը հոսում է։ Ներերակային պարկը հեռացնելուց հետո աշխատակիցները պետք է այն այլ բաղկացուցիչ մասերի հետ միասին տեղադրեն քիմիաթերապիայի համար նախատեսված մեկանգամյա օգտագործման աղբատարի մեջ։ Ապա անհրաժեշտ է ձեռնոցները հանելուց հետո կրկնակի պայուսակի մեջ տեղադրել քիմիաթերապիայի նպատակներով օգտագործված պարագաները։ Ավելին, անպայման անհրաժեշտ է ձեռքերը օճառով լվանալ՝ նախքան բուժհաստատությունից հեռանալը։

Աշխատողների վերապատրաստում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աշխատակիցները, ում կյանքը բուժհաստատությունում վտանգված է և վտանգվում է, պետք է վերապատրաստում անցնեն, մասնավորապես, ինչպես վարվել քաղցկեղածին և վերարտադրողական վտանգ պարունակող դեղամիջոցների հետ։

Ավելին, վերապատրաստումը պետք տրամադրվի նաև, երբ առաջանում են նոր վտանգներ՝ նոր դեղամիջոցների, ընթացակարգերի կամ սարքավորումների կիրառման արդյունքում։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Քիմիաթերապևտիկ միջոցներ».
  2. ↑ 2,0 2,1 Johnstone, Ricky W.; Ruefli, Astrid A.; Lowe, Scott W. (2002-1). «Apoptosis». Cell (անգլերեն). 108 (2): 153–164. doi:10.1016/S0092-8674(02)00625-6.
  3. ↑ «Cytotoxicity» (անգլերեն). 2019 թ․ ապրիլի 4. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  4. ↑ Freedman, Arnold (2012-10). «Follicular lymphoma: 2012 update on diagnosis and management: Annual Clinical Updates in Hematological Malignancies: A Continuing Medical Education Series». American Journal of Hematology (անգլերեն). 87 (10): 988–995. doi:10.1002/ajh.23313.
  5. ↑ Nastoupil, Loretta J.; Rose, Adam C.; Flowers, Christopher R. (2012-5). «Diffuse large B-cell lymphoma: current treatment approaches». Oncology (Williston Park, N.Y.). 26 (5): 488–495. ISSN 0890-9091. PMID 22730604.
  6. ↑ Rampling, R (2004 թ․ հունիսի 1). «The present and future management of malignant brain tumours: surgery, radiotherapy, chemotherapy». Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry (անգլերեն). 75 (suppl_2): ii24–ii30. doi:10.1136/jnnp.2004.040535. ISSN 0022-3050. PMC 1765659. PMID 15146036.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ PMC format (link)
  7. ↑ Madan, Vishal; Lear, John T; Szeimies, Rolf-Markus (2010-2). «Non-melanoma skin cancer». The Lancet (անգլերեն). 375 (9715): 673–685. doi:10.1016/S0140-6736(09)61196-X.
  8. ↑ Du Bois, D.; Du Bois, E. F. (1989-9). «A formula to estimate the approximate surface area if height and weight be known. 1916». Nutrition (Burbank, Los Angeles County, Calif.). 5 (5): 303–311, discussion 312–313. ISSN 0899-9007. PMID 2520314.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Felici, A.; Verweij, J.; Sparreboom, A. (2002-9). «Dosing strategies for anticancer drugs: the good, the bad and body-surface area». European Journal of Cancer (Oxford, England: 1990). 38 (13): 1677–1684. ISSN 0959-8049. PMID 12175683.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Kaestner, S. A.; Sewell, G. J. (2007-2). «Chemotherapy dosing part I: scientific basis for current practice and use of body surface area». Clinical Oncology (Royal College of Radiologists (Great Britain)). 19 (1): 23–37. ISSN 0936-6555. PMID 17305252.
  11. ↑ Pinkel, D. (1958-8). «The use of body surface area as a criterion of drug dosage in cancer chemotherapy». Cancer Research. 18 (7): 853–856. ISSN 0008-5472. PMID 13573353.
  12. ↑ 12,0 12,1 Beumer, Jan H.; Chu, Edward; Salamone, Salvatore J. (2012 թ․ նոյեմբերի 1). «Body-surface area-based chemotherapy dosing: appropriate in the 21st century?». Journal of Clinical Oncology: Official Journal of the American Society of Clinical Oncology. 30 (31): 3896–3897. doi:10.1200/JCO.2012.44.2863. ISSN 1527-7755. PMID 22965963.
  13. ↑ 13,0 13,1 Gurney, Howard (2002 թ․ ապրիլի 22). «How to calculate the dose of chemotherapy». British Journal of Cancer. 86 (8): 1297–1302. doi:10.1038/sj.bjc.6600139. ISSN 0007-0920. PMC PMCPMC2375356. PMID 11953888. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)
  14. ↑ 14,0 14,1 Baker, Sharyn D.; Verweij, Jaap; Rowinsky, Eric K.; Donehower, Ross C.; Schellens, Jan H. M.; Grochow, Louise B.; Sparreboom, Alex (2002 թ․ դեկտեմբերի 18). «Role of body surface area in dosing of investigational anticancer agents in adults, 1991-2001». Journal of the National Cancer Institute. 94 (24): 1883–1888. ISSN 0027-8874. PMID 12488482.
  15. ↑ Kaldate, Rajesh R.; Haregewoin, Abebe; Grier, Charles E.; Hamilton, Stephanie A.; McLeod, Howard L. (2012). «Modeling the 5-fluorouracil area under the curve versus dose relationship to develop a pharmacokinetic dosing algorithm for colorectal cancer patients receiving FOLFOX6». The Oncologist. 17 (3): 296–302. doi:10.1634/theoncologist.2011-0357. ISSN 1549-490X. PMC PMCPMC3316912. PMID 22382460. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)
  16. ↑ 16,0 16,1 Capitain, Olivier; Asevoaia, Andreaa; Boisdron-Celle, Michele; Poirier, Anne-Lise; Morel, Alain; Gamelin, Erick (2012-12). «Individual fluorouracil dose adjustment in FOLFOX based on pharmacokinetic follow-up compared with conventional body-area-surface dosing: a phase II, proof-of-concept study». Clinical Colorectal Cancer. 11 (4): 263–267. doi:10.1016/j.clcc.2012.05.004. ISSN 1938-0674. PMID 22683364.
  17. ↑ Saam, Jennifer; Critchfield, Gregory C.; Hamilton, Stephanie A.; Roa, Benjamin B.; Wenstrup, Richard J.; Kaldate, Rajesh R. (2011-9). «Body surface area-based dosing of 5-fluoruracil results in extensive interindividual variability in 5-fluorouracil exposure in colorectal cancer patients on FOLFOX regimens». Clinical Colorectal Cancer. 10 (3): 203–206. doi:10.1016/j.clcc.2011.03.015. ISSN 1938-0674. PMID 21855044.
  18. ↑ 18,0 18,1 Gamelin, Erick; Delva, Remy; Jacob, Jacques; Merrouche, Yacine; Raoul, Jean Luc; Pezet, Denis; Dorval, Etienne; Piot, Gilles; Morel, Alain (2008 թ․ մայիսի 1). «Individual fluorouracil dose adjustment based on pharmacokinetic follow-up compared with conventional dosage: results of a multicenter randomized trial of patients with metastatic colorectal cancer». Journal of Clinical Oncology: Official Journal of the American Society of Clinical Oncology. 26 (13): 2099–2105. doi:10.1200/JCO.2007.13.3934. ISSN 1527-7755. PMID 18445839.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 Hunter, Rodney J.; Navo, Marisa A.; Thaker, Premal H.; Bodurka, Diane C.; Wolf, Judith K.; Smith, Judith A. (2009-2). «Dosing chemotherapy in obese patients: actual versus assigned body surface area (BSA)». Cancer Treatment Reviews. 35 (1): 69–78. doi:10.1016/j.ctrv.2008.07.005. ISSN 1532-1967. PMID 18922643.
  20. ↑ Corrie PG, Pippa G. (2008). «Cytotoxic chemotherapy: clinical aspects». Medicine. 36 (1): 24–28. doi:10.1016/j.mpmed.2007.10.012.
  21. ↑ Damia, G.; D'Incalci, M. (1998-9). «Mechanisms of resistance to alkylating agents». Cytotechnology. 27 (1–3): 165–173. doi:10.1023/A:1008060720608. ISSN 0920-9069. PMC PMCPMC3449574. PMID 19002790. {{cite journal}}: Check |pmc= value (օգնություն)
  22. ↑ The Cancer Handbook., Alison, Malcolm R., Ph. D., John Wiley & Sons Inc, 2004, ISBN 9780470025062, OCLC 149161113, Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 28-ին{{citation}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  23. ↑ Parker WB (2009 թ․ հուլիս). «Enzymology of purine and pyrimidine antimetabolites used in the treatment of cancer». Chemical Reviews. 109 (7): 2880–93. doi:10.1021/cr900028p. PMC 2827868. PMID 19476376.
  24. ↑ Rowinsky EK, Donehower RC (1991 թ․ հոկտեմբեր). «The clinical pharmacology and use of antimicrotubule agents in cancer chemotherapeutics». Pharmacology & Therapeutics. 52 (1): 35–84. doi:10.1016/0163-7258(91)90086-2. PMID 1687171.
  25. ↑ «Bone marrow suppression» (անգլերեն). 2019 թ․ մարտի 18. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  26. ↑ «Neutropenic enterocolitis» (անգլերեն). 2019 թ․ ապրիլի 27. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քիմիաթերապիա&oldid=9767333» էջից