Թոքի գամարտոմա

Թոքի գամարտոմա lung hamartoma
Թոքի գամարտոմա, շրջակա թոքային հյուսվածքի հետ միասին հեռացված։ Թոքի գամարտոման առանձնանում է շրջակա թոքային հյուսվածքի պարենքիմայից
Տեսակ	հիվանդություն
ՀՄԴ-10	D14.3, Q85.9
Lung hamartoma Վիքիպահեստում

Թոքի գամարտոմա^[1] (հին հուն.` ἁμάρτημα- սխալ, թերություն և ωμα ὄγκωμα-ից- ուռուցք), թոքերի բնածին ծագման բարորակ ուռուցք, իր մեջ թոքային հյուսվածքի հետ մեկտեղ աճառային, ֆիբրոզ, ճարպային կամ անոթային կառուցվածքներ պարունակող։ Թոքերի գամարտոման, կազմված հենց այն կառույցներից, ինչից և հենց թոքը, տարբերվում է նրա անկանոն դասավոռությամբ և տարբերակման աստիճանով^[2]։ Չնայած տվյալ նոզոլոգիական միավորի կայուն համաճարակաբանական հաճախականությանը, ինչպես և նախկինում, գամարտոմայի ախտորոշումը, տարբերակումը մնացած այլ ծավալային գոյացություններից, առաջին հերթին առաջնային և մետաստատիկ չարորակ պրոցեսներից, մնում է դժվարացած։ Բացի այդ, մեր ժամանակներում շատ հաճախ բժիշկների մոտ թոքի գամարտոմայի մասին պատկերացումներն աղոտ են և ոչ հազվադեպ սխալ^[3]։

Թոքի աճառային ուռուցքն առաջին անգամ բժշկական գրականության մեջ նկարագրվել է 1845 թվականին գերմանացի բժիշկ Հերման Լեբերտը (Hermann Lebert, 1813—1878)^[4]։ Ավելի ուշ հյուսվածաբանական կառուցվածքը և մակրոսկոպիկ պատկերն ուսումնասիրել են Ռուդոլֆ Վիրխովը(Rudolf Ludwig Karl Virchow, 1863), Հանս Կիարին (Hans Chiari, 1883), Ֆելիքս Վիկտոր Բիրխ-Գիրշֆելդը (Felix Victor Birch-Hirschfeld, 1887), Մորիս Լետյուլը (Maurice Letulle, 1897), Ա. Աբրիկոսովը (1903), Hart (1906), սակայն կյանքի ընթացքում թոքերի աճառային ուռուցքների մասին հաղորդագրություններն ի հայտ եկան միայն 20-րդ դարում, ինչը կապված է ռադիոլոգիայի առաջացման և զարգացման հետ։ Արդեն 1926 թվականին Hickey и Simpson տվյալների համաձայն համաշխարհային գրականության մեջ հաշվվում էր թոքերի աճառային ուռուցքների 40 դեպք։ Հետագայում, կապված կրծքային վիրաբուժության զարգացման հետ, թոքերի գամարտոմայի մասին տեղեկություններն էականորեն հաճախացան^[5]

Երկար ժամանակ գիտական բժշկական օղակում թոքերի աճառային ուռուցքների առաջացման պատճառների մասին միակարծիքություն չկար։ Բրոնխոէտկազների ֆոնի վրա այդ գոյացությունը հայտնաբերելիս, ��անս Կիարին ենթադրեց, որ աճառային ուռուցքները գոյանում են քրոնիկ բորբոքային ֆոնի վրա։ Նմանատիպ հայացքների կողմնակիցներ էին նաև Ռուդոլֆ Վիրխովը, Յոհաննես Օրթը(Johannes Orth) և որոշ այլ ախտաբաններ։ Will-ը ենդադրություն հայտնեց, որ թոքերի խոնդրոմաներն առաջանում են, այսպես կոչված «բրոնխոգեն հյուսվածքից»– խռիկային կամարների սաղմից; Բոլոր վերը թվարկած գիտնականները գալիս էին նույն կարծիքի, որ գամարտոմաները հանդիսանում են իրական ուռուցքներ։ Սակայն 19-րդ դարի վերջում և 20-րդ դարի սկզբում Ֆելիքս Վիկտոր Բիրխ-Գիրշֆելդը, Մորիս Լյուտենը և Ա. Ի. Աբրիկոսովը ենթադրում էին, ոչ աճառային ուռուցքները գոյանում են էմբրիոնալ շրջանում բրոնխային ծառի էլեմենտներից(Ա. Ի. Աբրիկոսովի կարծիքով, տվյալ տեսակետը հաստատվել է տվյալ գոյացություններում ադենոմատոզ կառույցների առկայությամբ)^[5]։

«Գամարտոմա» տերմինն առաջին անգամ առաջարկվել է գերմանացի ախտաբան Եվգենի Ալբրեխտի կողմից (Eugen Albrecht, 1872—1908), 1904 թվականին լյարդի դիէմբրիոպլազիան նկարագրելիս^[6][7][8][9]։ 1922 թվականին Feller-ն առաջին անգամ կիրառեց այդ տերմինը, նշելով թոքերի ուռուցքները, քանի որ համարում էր, որ այդ ժամանակ նկարագրված թոքերի բոլոր բարորակ նորագոյացություննեը կարող էին վերաերվել գամարտոմաներին։ 1930 թվականին ayer -ն օգտագործեց այդ տերմինը թոքերի, նաև այլ հյուսվածքներ էլեմենտներ պարունակող աճառային ուռուցքները նկարագրելու համար^[5]։ 1934 թվականին Goldsworthy-ը կիրառեց «գամարտոմա» տերմինը թոքերի բարորակ նորագոյացությունների մեջ` առավելապես կազմված ճարպային և աճառային հյուսվածքներից^[10]

Չնայած նրան, որ գամարտոման չի համարվում օրգանսպեցիֆիկ ախտաբանակ վիճակ, ներկայումս համաշխարհային գրականության մեջ «գամարտոմա» տերմինը, որպես կանոն, վերաբերում է թոքերի նորագոյացություներին^[3]։

Գամարտոման հանդիսանում է առավել հաճախ հայտնաբերվող թոքի բարորակ ուռուցքը^[11](կազմում է թոքերի պերիֆերիկ բարորակ նորագոյացությունների բոլոր դեպքերի մոտավոր 60-64%^[12], թոքային հյուսվածքի բոլոր բարորակ ուռուցքային և ոչէպիթելիալ ուռուցքանման գոյացությունների 60-69,6%^[3], թոքերի բարորակ ուռուցքների ընդհանուր քանակի 75%-ը^[10] և թոքերի ընդհանուր նորագոյացությունների 5-8%-ը։ Տարբեր հեղինակների տվյալներով, գամարտոմաները դիահեձման արդյունքում հայտնաբերվում է 0,025-0,32% հաճախականությամբ^[10][13]։ Հազվադեպ դիտվում են էնդոբրոնխեալ գամարտոմաներ(1—12 %^[14], 20 %^[10]), ընդ որում դրանք ավելի հազվադեպ են տեղակայվում խոշոր բրոնխներում^[15]։ Մեծ հաճախականությամբ հանդիպում է 25-ից բարձր անձանձ շրջանում(40-70, միջինում- 49 տարեկան)^[13], ընդ որում տղամարդկանց մոտ 2-4 անգամ ավելի հաճախ, քան կանանց մոտ^[10][12]։ Պերիֆերիկ գամարտոման 3 անգամ ավելի հաճախ տեղակայվում է թոքերի առաջնային, քան հետին սեգմենտներում^[16]։ Աջ թոքն ախտահարվում է 2 անգամ ավելի հաճախ, քան ձախը^[4]։ Հազվադեպ հանդիպում է մեկ կամ երկու թոքերի բազմակի գամարտոմաներ^[11]։ Կանանց մոտ թոքերի բազմակի գամարտոման կարող է Կարնեի եռյակի(Carney triad: ստամոքսի լեոմիոբլաստոմա, թոքի գամարտոմա և էքստրաադրենալ պարագանգլիոմա)^[2][17][18], ինչպես նաև Cowden համախտանիշի(մաշկի և լորձաթաղանթների ախտահարում, ներքին օրգանների բազմակի բարորակ ուռուցքներ կաթնագեղձի, վահանաձև գեղձի, միզասեռական համակարգի և ստամոքս-աղիքային ուղղու քաղցկեղի զարգացման բարձր ռիսկ) դրսևորում լինել^[12]։ Բնորոշ է շատ դանդաղ աճը^[4][10]։

Գամարտոման հանդիսանում է էմբրիոնալ շրջանի զարգացման խանգարման հետևանք, պարունակում է տարբեր հյուսվածքների էլեմենտներ։ Դրա զարգացումը կապում են բրոնխեալ կազմավորման խանգարման և բրոնխեալ նեղացած հատվածների հյուսվածքային կոմպոնենտով ուռուցքանման աճի հետ^[15]։ Չնայած նրան, որ այդպիսի ախտաբանական սաղմնային ծիլերի ներդրումը կատարվում է դեռևս էմբրիոնալ շրջանում, սովորաբար գամարտոմաները մինչև անգամ հասուն տարիք չեն ունենում տեսանելի դրսևորումներ^[13]։ Գամարտոման կազմվաժ է նույն կոմպոնենտներից, ինչ և այն օրգանը, որտեղ այն գտնվում է, բայց տարբերվում է դրանց անկանոն դասավորությամբ և տարբերակման աստիճանով։ Դա տարբերում է գամարտոման տերատոմայից` կազմված հիմնականում տվյալ օրգանին ոչ բնորոշ կոմպոնենտներից^[19]։

Մակրոսկոպիկ գամարտոման սովորաբար ունի գնդաձև ուրվագծեր, հարթ կամ մանր բթակավոր մակերես և պինդ-էլաստիկ կամ պինդ կազմություն, չունի կապսուլա, բայց հստակ բաժանված է շրջակա թոքային հյուսվածքից^[14]։ Կտրվածքի վրա ուռուցքը մոխրագույն կամ մոխրադեղին է, բլթակավոր տեսքով, իր մեջ ներառում է աճառային օջախներ և առանձնացված է ֆիբրոզ խտրոցներով, հաճախ կրային մասնիկներով^[20]։ Որոշ դեպքերում հիմքից հեռացված գամարտոման բաժանվում է առանձին բլթակների։ Ուռուցքի հիմքը կազմված է սեղմված ալվեոլներից, նրանց և ուռուցքի միջև անատոմիական կապ չկա, ինչը բացատրում է վիրահատության ժամանակ գամարտոմայի հեռացման հնարավորությունը^[21][22]։ Թոքերի գամարտոմայի մեծամասնության տրամագիծի չի գերազանցում 4սմ, սակայն երբեմն կարող են հասնել 10սմ և ավելի^[2]։ Բժշկական գրականության մեջ առկա հսկա գամարտոմաների հայտմաբերման եզակի դեպքեր^[23], երբ ուռուցքը զբաղեցնում էր թոքի 2 բլթերը և նույնիսկ կրծքավանադակի համապատասխան կեսի 3/4(Прозоров А. Е., 1939)^[16][21]:

Միկրոսկոպիկ հայտնաբերվում է հիալինային կամ հազվադեպ ատիպիկ կառուցվածքով էլաստիկ աճառ, որի շուրջ տեղակայվում է ճարպային և թելիկավոր կամ միքսոիդ շարակցական հյուսվածք, երբեմն հիալինիզացված, մանր կլօր կամ օվալ կորիզներով։ Նաև հայտնաբերվում է ոսկրացման կամ կրակալման օջախներ։ Երբեմն հայտնաբերվում է հարթ մկանային թելիկներ, ավշային կուտակումներ^[14][21][22]։ Աճառային թիթեղների միջև ոչ հազվադեպ հանդիպում են ճեղքանման անցուղիներ, որոնք կարող են վերածվել կիստաների։ Այդ անցուղիների և կիստաների մակերեսը պատվածէ գեղձային էպիթելով։ Գամարտոմայի էպիթելային կոմպոնենտը սովորաբար ներկայացված է ոչ մեծ տձև գեղձային և պտկիկային կառույցներով^[15]։

1. Խոնդրոմատոզ(խոնդրոգամարտոմա, խոնդրոմա)
2. Լիպոմատոզ
3. Լեոմիոմատոզ
4. Ֆիբրոմատոզ
5. Անգիոմատոզ
6. Օրգանոիդային գամարտոմա(ունի տարբեր հյուսվածքների համատեղում)^{[8][14][24][25]}.

1. Եզակի գամարտոմա
2. Բազմակի գամարտոմաներ^[12][21].

1. Պերիֆերիկ(պարենքիմալ)
2. Էնդոբրոնխեալ^[14][26].

Ներթոքային տեղակայման գամարտոմաները, որպես կանոն, ձևավորվում և զարգանում են անախտանիշ։ Գամարտոմայի պրոգրեսիվ աճի դեպքում սուբպլևրալ տեղակայմամբ հիվանդները կրծքավանսդակի համապատասխան կեսում կարող են նկատել անսովոր կամ ցավային զգացումներ^[25]։ Այն դեպքերում, երբ գամարտոման դուրս է գալիս բրոնխի պատի սահմաններից, նրա աճը կարող է ուղեկցվել բրոնխային անցանելիության խանգարմամբ, որի ժամանակ դիտվում է հազ` ոչ մեծ քանակի լորձային կամ լորձաթարախային խորխով, հազվադեպ` արյունախխում^[13][20][26], ինչպես նաև թոքերում խզզոցներ և հևոց, ինչը կարող է սխալմամբ ընկալվել որպես բրոնխիալ ասթմա^[10]։

Ռենտգեն պատկերի վրա ներթոքային տեղակայման գամարտոմաներն ունեն եզակի(ավելի հազվադեպ` բազմակի) կլօր ստվերի տեսք(սոլիտար թոքային հանգույց)` հստակ կամ մի թեթև ալիքաձև եզրագծերով^[20]։ Բլթային կառուցվածքով ուռուցքի ժամանակ եզրերը կարող են լինել ալիքաձև։ Բնորոշ են առանձին հատիկների կամ ավելի հազվադեպ կենտրոնական կոնգլոմերատի տեսքով տեղակայված կրային ներառումները։ Հաճախ կենտրոնական տեղակայման ուռուցքի ստվերի ինտենսիվությունը, համեմատ ծայրային հատվածներում տեղակայվածների, էականորեն բարձր է(գամարտոմայի տարբերակիչ առանձնահատկություն այլ ուռուցքներից)։ Գամարտոմայի շուրջ թոքանկարը, որպես կանոն, փոփոխված չէ^[25]։ Երբեմն լինում է պերիֆերիկ եզրագիծ(ուռուցքի մակերես)։ Բնորոշ է թոքարմատում փոփոխությունների և պլևրալ ռեակցիաների բացակայությունը։ Երկարատև դինամիկ հսկողության ժամանակ գամարտոմային չափսերը շատ դանդաղ են փոփոխվում, բայց հաճախ պրոգրեսիվում է կրային նստվածքների ինտենսիվությունը^[6][21]։

Ռենտգեն պատկերների հետ կապված առանձնացնում են գամարտոմաների 4 տարբերակ։

1. Գամարտոմանր` ոչ ճիշտ, գնդաձև կամ օվալ տեսքով, հստակ, հարթ կամ բլթային եզրերով, որոնք ունեն ստվերի բարձր ինտենսիվություն, որը դեպի գամարտոմայի ծայրամաս նվազում է։ Բնորոշ են ուղիղ և կոմնային ռենտգեն պատկերների վրա կետային, լաքավոր և գծային կրակալման լավ տեսանելիությունը, որոնք միաձուլվում են միասնական կոնգլոմերատի մեջ։
2. Միջին ինտենսիվության գամարտոմաներ, որոնք ունեն հստակ ուրվագծված, հարթ կամ բլթային եզրագծեր և ուռուցքի հաստության մեջ քաոտիկ ձևով տեղակայված կրային կուտակումներ։
3. Եզակի կամ բազմակի կրային կուտակումներով գամարտոմաներ, տեղակայված ինչպես գամարտոմայի հաստության մեջ, այնպես էլ պերիֆերիկ հատվածում։
4. Գամարտոմաներ` առանց կրային կուտակումների^[6]։

Էնդոբրոնխեալ գամարտոմաներն ի հայտ են գալիս ուղղակի(սֆերիկ ուռուցքանման գոյացություն բրոնխի լուսանցքում` ռենտգեն շերտագրության վրա հարթ և հստակ եզրագծերով) և անուղղակի նշաններով(բրոնխային անցանելիության խանգարման տարբեր ռենտգեն դրսևորումներ)` հիպովենտիլյացիա, ատելեկտազ կամ փքում, միջնորմի ճոճանակաձև տեղաշարժ, երկրորդային բրոնխոէկտազներ)^{[2][24][27][28]}.;

Թոքի գամարտոմա ունեցող հիվանդների շրջանում կրծքավանդակի օրգանների հետազոտության ժամանակ համակարգչային շերտագրության հիմնական առավելությունը ընդլայնված ռենտգենոգրաֆիայի հանդեպ հանդիսանում է ուռուցքի ներքին արքիտեկտոնիկայի առավել մանրազննին գնահատումը` բարակ կտրվածքների ստացման շնորհիվ։ Դրա հետ կապված համակարգչային շերտագրության ժամանակ կալցիումի միացությունները և ճարպը առավել լավ են վիզուալիզացվում, քան ռենտգենոգրաֆիայով^[2][10]։

Կրծքավանդակի օրգանների համակարգչային շերտագրության ժամանակ բոլոր հյուսվածաբանական տեսակների գամարտոմաները տարբերակվում են որպես տարբեր տրամագիծ ունեցող մեծ, օվալ կազմով և հարթ եզրագծերով ծավալային գոյացություն` տեղակայված անփոփոխ թոքային հյուսվածքում, առանց մոտակա միջբլթային և կողային պլևրալ ռեակցիայի։ Գամարտոմաների դեպքերի մոտ կեսն ունի անհամասեռ կառուցվածք` կամ կրային կուտակումների կենտրոնական տեղակայմամբ(մինչը 15-30% դեպքերում) կամ մինչև −130 HU ցածրացած խտության(ճարպային հյուսվածք, 34-50% դեպքերում) օջախներով պայմանավորված։

Մեկ ուռուցքի մեջ ճարպի և կալցիումի զուգակցումը հանդիսանում է գամարտոմայի բնորոշ նշան։ Կրակալման հաճախականությունն աճում է գամարտոմայի չափերի հետ միասին` 10% 2սմ-ից փոքր ուռուցքների և 75% 5սմ-ից մեծ գամարտոմաների համար<sup>[2]</sup>։ Ուռուցքի` թոքի փեշային հատվածներում տեղակայման ժամանակ այն ունի ընդգծված եզրագծեր և հարթ մակերես, իսկ դեպի թոքարմատ ուղղված բևեռը մնում է հստակ, բայց թոքային հյուսվածքում տեղակայված բազմակի կարճ ֆիբրոզ ձգանների պատճառով, ձեռքէ բերում ալիքաձև տեսք։ Նկատվում է նաև գամարտոմայի երկայնակի առանցքի ուղղվածություն. թոքային հյուսվածքում այս ուռուցքի ցանկացած տեղակայման դեպքում նրա երկայնակի առանցքը միշտ ուղղված է դեպի թոքարմատ^[3]

Կոնտրաստ-ուժեղացումով համակարգչային շերտագրության ժամանակ պատկերի մեջ նկատվում է գամարտոմայի խտության աստիճանական ավելացում` կոնտրաստավորման բոլոր փուլերի ընթացքում։ բնորոշ է, որ զարկերակային փուլում հյուսվածքի խտության ավելացումը տեղի է ունենում 57,2%-ով, իսկ երկային փուլում 26.4%-ով^{[Ն 1][3]}։

Ֆիբրոբրոնխոսկոպիան թույլ է տալիս ախտորոշել գամարտոման այն դեպքերում, երբ այն դուրս է գալիս բրոնխի սահմաններից։ Էնդոբրոնխեալ գամարտոման կարող է տեղակայվել բրոնխների պատում կամ բրոնխեալ «ելուստ»-ի շրջանում, ունի գնդաձև կամ կոնուսաձև տեսք, սպիտակավուն գույն և լայն հիմք։ Գամարտոման ծածկող լորձաթաղանթը փոփոխված չէ։ Գործիքային շոշոփման ժամանակ ունի քարի ամրություն, ինչն առաջ է բերում ուռուցքից բիոպսիայի վերցման ժամանակ էական դժվարությունների^[4]

Տրանսբրոնխեալ գերձայնային հետազոտությունը, որն անց է կացվում Ֆիբրոբրոնխոսկոպիայի ժամանակ, թույլ է տալիս անցկացնել գամարտոմայի թիրախային տրանսբրոնխեալ պունկցիոն բիոպսիա, բրոնխի մոտ տեղակայված։ Այդ միջոցով նյութից ստացված բջջաբանական հետազոտությունը հնարավարություն է տալիս ճշտել ախտորոշումը և որոշել բուժման հետագա տակտիկան^[10]

Որպես կանոն, գերձայնային հետազոտությունը(ԳՁՀ) թոքի գամարտոմայի հայտնաբերման համար չի կիրառվում։ Սակայն կրծքավանդակի հարող սուբպլևրալ գամարտոմայի առկայության դեպքում, գերձայնային հետազոտության ժամանակ հնարավոր է դրա տեսանելիությունը` ԳՁՀ-յան հսկողության տակ կրծքավանդակից ուռուցքի թիրարախային պունկցիոն բիոպսիայի անցկացմամբ^[2][25]։ Տրանսթորակալ պունկցիոն բիոպսիայի կատարումը հնարավոր է նաև համակարգչային շերտագրության հսկողության ներքո^[10]։

Քանի որ ծայրամասային(պարենքիմալ) գամարտոմայի վերջնական ախտորոշումը հնաարավոր է հաստատել միայն հեռացված ուռուցքի հյուսվածաբանական հետազոտությամբ, բուման հիմնական մեթոդը վիրահատականն է^[20] Ներկայումս բժշկական գրականության մեջ թոքի գամարտոմայի դեպքում վիրահատական միջամտությունը ցուցումներն են հանդիսանում`

1. թոքում 2,5 սմ և ավելի տրամագիծ ունեցող եզակի գոյացություն
2. հայտնաբերված գոյացության պատճառով հիվանդի մոտ չափից դուրս հոգեկան ապրումներ
3. պրոգրեսիվող աճի նկատմամբ հակում
4. դեղորայքային բուժման չենթարկվող թոքային նշաններ
5. նորագոյացության չարորակության բնույթի միանշանակ բացառման անհնարինություն^[13]

Կախված ուռուցքի չափերից, տեղակայումից և անատոմիական հասանելիությունից, ինչպես նաև կապված առանձնահտկություններից, հնարավոր է ուռուցքի վիրահատական ծավալային էնուկլեացիա, սեպաձև մասնահատում, սեգմենտէկտոմիա, լոբէկտոմիա կամ պնևմէկտոմիա^[10]։ Սուբպլևրալ տեղակայված գամարտոմաները կարող են հեռացվել դրա վրա տեղակայված պլևրայի և թոքի կեղևային շերտի հատումով, իսկ վերջին ժամանակներս այն հանրավոր է դարձել իրականացնել վիդեոթորակոսկոպիկ մեթոդների կիրառմամբ` առանց տրավմատիկ կտրվածքների(թորակոտոմիա)^[20][24]։

Թոքի պարենքիմալ գամարտոմայի դեպքում լոբէկտոմիայի և պնևմէկտոմիայի ցուցումներն են հանդիսանում`

1. Գամարտոմ��յի տեղակայում թոքային հյուսվածքի պարենքիմայի խորքում, ինչն անհնար է դարձնում սեպաձը հատումը
2. Գամարտոմայի տեղակայումից դիստալ թոքի հատվածի ֆունկցիայի խանգարում
3. Մեծ չափերի գամարտոմա կամ բազմակի գամարտոմաներ, ինչը ևս անհնար է դարձնում սեպաձև հատումը^[13]

Էնդոբրոնխեալ տեղակայման ուռուցքի ժամանակ, որոշ դեպքերում հնարավոր ֆիբրոբրոնխոսկոպիայի միջոցով ուռուցքի էքսցիզիա` բարձրէներգետիկ լազերի միջոցով<sup>[20]</sup> կամ էլէկտրոկոագուլյացիա օղով` առանց ուռուցքի աճի հետագա ռեցիդիվի։ Բժշկական գրականության մեջ կան նաև կրիոթերապիայի(կրիոաբլյացիա) միջոցով էնդոբրոնխեալ գամարտոմաների հեռացման, արգոն-պլազմային կոագուլյացիայի կամ տարբեր մեթոդների համատեղման տվյալներ^[27]։ Որոշ դեպքերում էնդոբրոնխիալ գամարտոմաների ժամանակ կիրառում են բաց բրոնխոպլաստիկ վիրահատություններ^[10]

Ատելեկտազով, դրենավորող բրոնխի դեստրուկցիայով կամ կրկնվող թոքաբորբերով ուղեկցվոզ էնդոբրոնխիալ գամարտոմաները հեռացնում են սեգմենտար կամ ավելի մասշտաբային հատման ճանապարհով^[20][27].

Վիրահատական միջամտության էական հակացուցումների առկայության դեպքում հնարավոր է երկար դիսպանսեր հսկողություն^[20][24]։

Գամարտոմայի կանխատեսումը բարենպաստ է^[2]։ Գարատոմաները սովորաբար շատ դանդաղ են աճում^[10][11], բայց կարող են հասնել հսկայական չափերի^[23][26]։ Գամարտոմայի չարորակացման դեպքերը շատ հազվադեպ են^[15][24]։ Մալիգնիզացիայի հնարավորությունը չի գերազանցում 5-7%-ը^[3][12], որոշ հեղինակներ ընդհանրապես բացառում են այդպիսի հնարավորությունը, կասկածելով մալիգնիզացիայի եզակի դեպքերի հավաստիությանը^[14][16][21]։ Չարորակացումը տեղի է ունենում ինչպես մեզենքիմայում(խոնդրոսարկոմա, ֆիբրոսարկոմա, լիպոսարկոմա), այպես էլ նորագոյացության էպիթելիալ կոմպոնենտում(ադենոկարցինոմա^[15], էպիդերմոիդ քաղցկեղ)` մետաստազավորմամբ դեպի ավշային հանգույցներ, թոքամիզ, լյարդ, ողնաշար ։

• Տերատոմա

• Вагнер Р. И. Га��артома лёгочной ткани // Опухоли лёгких. — СПб.: ИПФ «Ника», 2008. — С. 17—18. — 164 с. — 700 экз.
• Васильев Н.В., Самцов Е.Н., Байдала П.Г. Гамартома лёгких: предмет исследования и опыт наблюдения(ռուս.) // Сибирский онкологический журнал. — Томск: ГУ НИИ онкологии Томского научного центра СО РАМН, 2008. — № 3 (27). — С. 77—81. — ISSN 1814-4861.
• Колесников И. С., Лыткин М. И. Гамартома // Хирургия лёгких и плевры: Руководство для врачей. — Л.: Медицина, 1988. — С. 310—311. — 384 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-225-01655-3
• Молотков В. Н., Соколов В. Н., Пугачёв В. С., Гомоляко И. В. Гамартохондрома // Пульмонология. Справочное пособие. — К.: Наукова думка, 1985. — С. 293—294. — 392 с. — 29 000 экз.
• Перельман М. И., Ефимов Б. И., Бирюков Ю. В. Гамартма // Доброкачественные опухоли лёгких. — М.: Медицина, 1981. — С. 26—32. — 240 с. — 15 000 экз.
• Пикунов М. Ю. Множественные хондроматозные гамартомы легких(ռուս.) // Хирургия. Журнал им. Н. И. Пирогова : статья в журнале — научная статья. — М.: Медиа Сфера, 2004. — № 9. — С. 66—67. — ISSN 0023-1207. Архивировано из первоисточника 12 Մայիսի 2012.
• Пилипчук В. Н., Сердюк Т. М., Бережной А. Б. Гамартома лёгкого // Поликлиническая пульмонология: Руководство для врачей. — К.: Генеза, 2001. — С. 246—249. — 400 с. — ISBN 966-504-038-3
• Платонова И. С., Мосин И. В. Озлокачествленная гамартома легких(ռուս.) // Вопросы онкологии : статья в журнале — научная статья. — СПб.: Автономная некоммерческая научно-медицинская организация «Вопросы онкологии», 2009. — Т. 55. — № 1. — С. 109—111. — ISSN 0507-3758.
• Путов Н. В., Толузаков В. Л., Левашов Ю. Н. Гамартома // Руководство по пульмонологии / Под редакцией Путова Н. В., Федосеева Г. Б. — 2-е издание, переработанное и дополненное. — Л.: Медицина, 1984. — С. 41—42. — 456 с. — 50 000 экз.
• Розенштраух Л. С., Виннер М. Г. Периферические (внебронхиальные) доброкачественные опухоли и заполненные кисты лёгких // Болезни органов дыхания: Руководство для врачей. В 4 томах / Под редакцией Н. Р. Палеева. — М.: Медицина, 1989. — Т. 2. Частная пульмонология. — С. 454—456. — 512 с. — 40 000 экз. — ISBN 5-225-01647-2
• Розенштраух Л. С., Рождественская А. И. Гамартохондромы лёгких // Доброкачественные опухоли лёгких. — М.: Медицина, 1968. — С. 105—120. — 208 с. — 8000 экз.
• Розенштраух Л. С., Рыбакова Н. И., Виннер М. Г. Гамартохондромы лёгких // Рентгенодиагностика заболеваний органов дыхания. — М.: Медицина, 1978. — С. 304—307. — 528 с. — 11 000 экз.
• Торакальная хирургия: Руководство для врачей / Под редакцией Л. Н. Бисенкова. — СПб.: ЭЛБИ-СПб, 2004. — С. 330—331. — 928 с. — ISBN 5-93979-103-4
• Трахтенберг А. Х., Чиссов В. И. Гамартома // Клиническая онкопульмонология. — М.: ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 2000. — С. 86. — 600 с. — (Высокие технологии в медицине). — 1500 экз. — ISBN 5-9231-0017-7
• Чернеховская Н. Е., Федченко Г. Г., Андреев В. Г., Поваляев А. В. Гамартома // Рентгено-эндоскопическая диагностика заболеваний органов дыхания. — М.: МЕДпресс-информ, 2007. — С. 168—169. — 240 с. — 2000 экз. — ISBN 5-98322-308-9
• Bini A., Grazia M., Petrella F., Chittolini M. Multiple chondromatous hamartomas of the lung(անգլ.) // Interactive cardiovascular and thoracic surgery. — Нидерланды: Elsevier Science, 2002. — Т. 1. — № 2. — С. 78—80. — ISSN 1569-9293. — doi:10.1016/S1569-9293(02)00058-0 — PMID 17669965.
• Dimitrakakis G., Challoumas D., Rama Rao Podila S., Mainwaring A. M., Kolettis T., Kornazewska M. The challenge of pulmonary endobronchial chondromatous hamartomas(անգլ.) // Journal of Balkan Union of Oncology. — Греция: Zerbinis Medical Publications, 2014. — Т. 19. — № 1. — С. 60—65. — ISSN 1107-0625. — PMID 24659644. Архивировано из первоисточника 29 Նոյեմբերի 2014.
• Hutter J., Reich-Weinberger S., Hutarew G., Stein H. J. Giant pulmonary hamartoma — a rare presentation of a common tumor(անգլ.) // The Annals of thoracic surgery. — Нидерланды: Elsevier, 2006. — Т. 82. — № 2. — С. e5—e7. — ISSN 0003-4975. — doi:10.1016/j.athoracsur.2006.05.032 — PMID 16863731.
• Kiryu T., Kawaguchi S., Matsui E., Hoshi H., Kokubo M., Shimokawa K. Multiple chondromatous hamartomas of the lung: a case report and review of the literature with special reference to Carney syndrome(անգլ.) // Cancer. — Соединенные Штаты Америки: American Cancer Society, 1999. — Т. 85. — № 12. — С. 2557—2561. — ISSN 0008-543X. — doi:10.1002/(SICI)1097-0142(19990615)85:12<2557::AID-CNCR10>3.0.CO;2-2 — PMID 10375102.
• Lee S. Y., Park H J., Lee C. S., Lee K. R. Giant pulmonary hamartoma(անգլ.) // European journal of cardio-thoracic surgery. — Великобритания: Elsevier Science, 2002. — Т. 22. — № 6. — С. 1006. — ISSN 1010-7940. — doi:10.1016/S1010-7940(02)00579-1 — PMID 12467828.
• Oguma T., Takiguchi H., Niimi K., Tomomatsu H., Tomomatsu K., Hayama N., Aoki T., Urano T., Nakano N., Ogura G., Nakagawa T., Masuda R., Iwazaki M., Abe T., Asano K. Endobronchial Hamartoma as a Cause of Pneumonia(անգլ.) // The American Journal of Case Reports. — Соединенные Штаты Америки: International Scientific Literature, Inc., 2014. — Т. 15. — С. 388—392. — ISSN 1941-5923. — doi:10.12659/AJCR.890869 — PMID 25208559.

• Пикунов М. Ю. (2004). «Множественные хондроматозные гамартомы легких». Хирургия. Журнал им. Н.И. Пирогова. 2004. №9. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 25-ին.
• Ali Nawaz Khan. (2013 թ․ օգոստոսի 1). «Lung Hamartoma Imaging». Medscape. WebMD LLC. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 15-ին.
• Ganti S., Milton R., Davidson L., Anikin V. (2006 թ․ օգոստոսի 3). «Giant pulmonary hamartoma» (PDF). Journal of cardiothoracic surgery. BioMed Central. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
• Guo W., Zhao Y. P., Jiang Y. G., Wang R. W., Ma Z. (2008 թ․ մայիսի 31). «Surgical treatment and outcome of pulmonary hamartoma: a retrospective study of 20-year experience» (PDF). Journal of experimental & clinical cancer research. BioMed Central. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 19-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)