Jump to content

Թատերագիր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Դրամատուրգ
Մասնագիտություն Խմբագրել Wikidata
Theatrical occupation Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիագրող Խմբագրել Wikidata
Տվյալ գործունեության դաշտplaywriting Խմբագրել Wikidata
ISCO-08 occu­pa­tion class2641 Խմբագրել Wikidata
ISCO-88 occu­pa­tion class2451 Խմբագրել Wikidata
Նույնանուն կատեգորիաQ9579050 Խմբագրել Wikidata
Բեն Ջոնսոնը,ով ձևավորել է «playwright» տերմինը։

Թատերագիրը կամ դրամատուրգը այն մարդն է, ով գրում է պիեսներ, դրամաներ,որոնք հիմնականում բաղկացած են հերոսների միջև երկխոսություններից։ Դրանք նախատեսված են թատերական բեմադրման համար, այլ ոչ թե պարզապես կարդալու։ Բեն Ջոնսոնը ձևավորել է «playwright» տերմինը և առաջինն էր անգլիական գրականության մեջ, ով դրամատուրգներին առանձնացրեց բանաստեղծներից։

Արևմտյան գրականության առաջին դրամատուրգները, որոնց ստեղծագործությունները պահպանվել են, Հին Հունաստանի գրողներն են։ Ուիլյամ Շեքսպիրը համարվում է գրականության ամենահայտնի դրամատուրգներից մեկը ինչպես Անգլիայում, այնպես էլ ողջ աշխարհում։

Բառի ծագումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Play» բառը ծագում է միջին անգլերեն pleye բառից, որը գալիս է հին անգլերեն plæġ, pleġa, plæġa բառերից («խաղ, վարժանք; սպորտ, զվարճանք; դրամա, ծափահարություն»)[1]։ Wright բառն անգլերեն հնացած տերմին է, որը նշանակում է արհեստավոր կամ կառուցող (ինչպես wheelwright՝ անիվագործ կամ cartwright՝ սայլագործ)[2]։ Այս երկու բառերի համադրությունը նշանակում է մի անձ, ով «ձևավորում» է բառեր, թեմաներ և այլ տարրեր՝ դրանք վերածելով դրամատիկական ձևի՝ պիեսի։ (Այս բառի համահնչյունությունը write («գրել») բառի հետ պատահական է։)

«Playwright» տերմինի առաջին գրառված օգտագործումը թվագրվում է 1605 թվականով[3], որը 73 տարի ավելի է, քան «դրամատուրգ» (dramatist) բառի առաջին գրավոր կիրառումը[4]։ Կարծես թե այս բառը առաջին անգամ հեգնական իմաստով կիրառել է Բեն Ջոնսոնը[5]՝ մատնանշելու համար, որ դրամատուրգը պարզապես արհեստավոր է, ով ստեղծում է թատրոնի համար գործեր։

Ջոնսոնը այս բառը օգտագործել է իր 49-րդ էպիգրամում, որը ենթադրվում է, որ վերաբերում է Ջոն Մարսթոնին[6] կամ Թոմաս Դեքերին[7]։

Ջոնսոնը իրեն բանաստեղծ էր համարում, ոչ թե դրամատուրգ, քանի որ այն ժամանակ պիեսները գրվում էին չափածո ձևով և ընկալվում էին որպես բանաստեղծության ճյուղ։ Այս տեսակետը պահպանվում էր մինչև 19-րդ դարի սկիզբը։ Ավելի ուշ «playwright» տերմինը կրկին կորցրեց իր հեգնական նշանակությունը։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ շրջանի դրամատուրգները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևմտյան գրականության առաջին դրամատուրգները, որոնց ստեղծագործությունները պահպանվել են, Հին հույներն էին։ Այս վաղ պիեսները գրվել են Աթենական ամենամյա մրցույթների համար[8], որոնք անցկացվել են մ.թ.ա. 5-րդ դարի շրջանում։ Այդ ժամանակի նշանավոր դրամատուրգներ Էսքիլեսը, Սոփոկլեսը, Եվրիպիդեսը և Արիստոփանեսը ձևավորել են այն ձևաչափերը, որոնց վրա դեռ հիմնվում են ժամանակակից դրամատուրգները։ Մեզ հասել են Էսքիլեսի, Սոփոկլեսի և Եվրիպիդեսի ամբողջական պիեսները[9]։

Աթենական ողբերգության ծագումը մնում է անհայտ, սակայն մ.թ.ա. 5-րդ դարում այն արդեն հաստատվել էր որպես ինստիտուցիոնալացված մրցույթներում, որը տեղի էր ունենում Դիոնիսոսին (գինու և պտղաբերության աստված) նվիրված տոնակատարությունների շրջանակում[10]։ Քաղաքային Դիոնիսիա փառատոնի մրցույթում (որը դրամայի բեմադրման ամենահեղինակավոր միջոցառումն էր) դրամատուրգները պարտավոր էին ներկայացնել պիեսների տետրալոգիա (չնայած առանձին ստեղծագործությունները պարտադիր չէ, որ փոխկապակցված լինեին թեմայով կամ սյուժեով), որը սովորաբար բաղկացած էր երեք ողբերգությունից և մեկ սատիրական ներկայացումից[11]։

Հին հույների համար պիես գրելը համարվում էր poïesis, այսինքն՝ «ստեղծագործության գործընթաց»։ Այս բառից էլ առաջացել է անգլերեն poet («բանաստեղծ») բառը։

Չնայած չինական թատրոնը դերասաններ ուներ դեռևս մ.թ.ա. 6-րդ դարում՝ Յու Մենգի գլխավորությամբ, նրանց թատրոնի ընկալումն այնպիսին էր, որ պիեսները որևէ այլ դեր չունեին, քան «կատարող» կամ «դեր��սան» լինելը։ Սակայն, քանի որ այդ դերասաններն իրենք էին ստեղծում իրենց ներկայացումները, կարելի է նրանց նույնպես համարել դրամատուրգների տեսակ[12]։

Արևմտյան աշխարհի սահմաններից դուրս գոյություն ուներ նաև հնդկական դասական դրաման։ Հնդկական ամենահին հայտնի դրամատուրգներից մեկը համարվում է Շուդրական, որի վերագրվող պիեսները թվագրվում են մ.թ.ա. 2-րդ դարով[13]։ Nāṭya Śāstra-ն՝ բեմական արվեստին նվիրված գրական աշխատանք (որն առաջացել է մ.թ.ա. 500 - մ.թ. 500 թվականների միջև), դրամատուրգներին դասակարգում է որպես թատերախմբի անդամներ։ Սակայն դրամատուրգները սովորաբար ունեցել են առավել բարձր սոցիալական կարգավիճակ, և ոմանք անգամ թագավորներ են եղել[14]։

Արիստոտելի «Պոետիկա» գործի տեխնիկաները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մ.թ.ա. 4-րդ դարում Արիստոտելը գրել է իր «Պոետիկա» աշխատությունը, որտեղ նա վերլուծել է գործողության (praxis) սկզբունքը՝ որպես ողբերգության հիմք[15]։

Այնուհետև նա քննարկել է դրամայի հիմնական տարրերը.

  • Սյուժե (μύθος, mythos)
  • Կերպարներ (ἔθος, ethos)
  • Մտածողություն (dianoia)
  • Խոսք (lexis)
  • Երաժշտություն (melodia)
  • Տեսարան (opsis)

Քանի որ հունական ողբերգության հիմքում ընկած դիցաբանական պատմություններն արդեն լայնորեն հայտնի էին, սյուժեի դերն ավելի շատ առկա նյութի դասավորության և ընտրության մեջ էր[15]։

Բնավորությունը ձևավորվում էր հերոսի ընտրություններով և գործողություններով։ Արիստոտելն ասաց, որ ողբերգությունը միմեսիս է՝ «լուրջ գործողության վերարտադրություն»։

Նա նաև մշակեց համարտիա (hamartia) հասկացությունը՝ ողբերգական թերություն, որը գլխավոր հերոսի կամ պրոտագոնիստի դատողության սխալն է։ Սա դառնում է դրամայի հիմքում ընկած հակամարտության շարժիչ ուժը[15]։

Շեքսպիր

Միջնադար

Միջնադարում բեմադրվում էին նաև աշխարհիկ ներկայացումներ, որոնցից ամենավաղը Ադամ դե լա Հալիի «Կանաչ անտառի պիեսն» (The Play of the Greenwood, 1276) էր։ Այն պարունակում էր սատիրական տեսարաններ և ժողովրդական տարրեր, ինչպիսիք են փերիները և այլ գերբնական երևույթներ։

13-րդ դարից հետո ֆարսերը հայտնի դարձան։ Դրանց մեծ մասը ծագում է Ֆրանսիայից և Գերմանիայից և ունի հումորային բնույթ, որը կենտրոնանում է սեռական թեմաների և մարմնական ֆունկցիաների վրա[16]։

Ֆարսի ամենահայտնի դրամատուրգը Հանս Սաքսն էր (1494–1576), ով գրել է 198 դրամատիկական ստեղծագործություն։ Անգլիայում ամենահայտնի վաղ ֆարսը «Երկրորդ հովիվների պիեսն» (The Second Shepherds' Play) է, որը Wakefield Cycle ներկայացումների շարքի մաս էր կազմում։ Սակայն Անգլիայում ֆարսը որպես առանձին ժանր հայտնվեց միայն 16-րդ դարում՝ Ջոն Հեյվուդի (1497–1580) ստեղծագործությունների միջոցով։

Անգլիացի դրամատուրգ Ուիլյամ Շեքսպիրը մինչ օրս համարվում է անգլերենի ամենաազդեցիկ գրողներից մեկը, և նրա գործերը շարունակում են ուսումնասիրվել ու վերաիմաստավորվել։ Այդ ժամանակաշրջանի գրեթե բոլոր դրամատուրգները երբևէ համագործակցել են այլ հեղինակների հետ, և Շեքսպիրն էլ բացառություն չէր, հատկապես իր ստեղծագործական գործունեության սկզբում և վերջում։ Նրա պիեսները թարգմանվել են աշխարհի բոլոր հիմնական լեզուներով և ավելի հաճախ են բեմադրվում, քան ցանկացած այլ դրամատուրգի գործեր[17]։

Անգլիայում, միապետության վերականգնումից հետո (1660), թատերական արվեստը վերափոխվեց նեոկլասիցիզմի ազդեցությամբ։ 1660-ից մինչև 17-րդ դարի վերջը դասական գաղափարներն առավել տարածված էին, և այդ ժամանակի քննադատները հաճախ Շեքսպիրին դասում էին Ջոն Ֆլետչերի և Բեն Ջոնսոնի ստորին շարքում[18]։

Այս ժամանակահատվածում հայտնվեց առաջին պրոֆեսիոնալ կին դրամատուրգը՝ Աֆրա Բենը, ով կարևոր դեր խաղաց կին հեղինակների ճանաչման գործում։

Նեոկլասիցիստական տեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իտալական Ռենեսանսը 16-րդ դարում հանգեցրեց Արիստոտելի «Պոետիկայի» ավելի խիստ մեկնաբանության, քանի որ այս կորած գործը լույս տեսավ ուշ 15-րդ դարում։ Նեոկլասիցիզմի գաղափարը, որը հասավ իր բարձունքին Ֆրանսիայում 17-րդ դարում, կենտրոնացած էր գործողությունների, տեղի և ժամանակի միասնությունների վրա։ Սա նշանակում էր, որ դրամատուրգը պետք էր կառուցի պիեսը այնպես, որ նրա «վիրտուալ» ժամանակը չանցնի 24 ժամը, որ այն պետք է սահմանափակված լինի միայն մեկ վայրում, և որ չպետք է լինեն երկրորդական պատմություններ։

Մեկ կառուցվածքային միավոր, որը դեռևս օգտակար է դրամատուրգներին այսօր, «Ֆրանսիական տեսարանն» է, որը պիեսի տեսարան է, որտեղ սկսվելու և ավարտվելու ժամանակաշրջանը նշվում է բեմի վրա կերպարների խմբի փոփոխությամբ՝ ոչ թե լույսերի բարձրացմամբ կամ իջեցմամբ կամ բեմի փոփոխությամբ[19]։

Լայնորեն ճանաչված դրամատուրգներ

Կրետական Վերածննդի թատրոն

Հունական թատրոնը կենդանի էր և զարգանում էր Կրետե կղզում։ Կրետական Վերածննդի ընթացքում 16-րդ դարի վերջում հայտնվեցին երկու նշանավոր հունական դրամատուրգներ՝ Գեորգիոս Խորթատզիս և Վիցենտզոս Կորնարոս[20]։

19-րդ դար

Գոտհոլդ Էֆրայիմ Լեսսինգի, Յոհան Վոլֆգանգ ֆոն Գյոթեի, Ֆրիդրիխ Շիլլերի և այլ Sturm und Drang շարժման դրամատուրգների պիեսները ոգեշնչեցին զգացմունքների և ինստինկտի հանդեպ աճող հավատը՝ որպես բարոյական վարքագծի ուղեցույցներ և հանդիսացան Գերմանական ռոմանտիզմի շարժման մասը։

Ալեքսանդր Օստրովսկին Ռուսաստանում առաջին պրոֆեսիոնալ դրամատուրգն էր։

Ագաթա Քրիստին՝ «Թակարդը» պատմության ամենաերկարատև պիեսի հեղինակը։

Ժամանակակից դրամատուրգները Միացյալ Նահանգներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրող և դրամատուրգ Ագաթա Քրիստին գրել է «The Mousetrap» (Թակարդը), մի սպանության առեղծվածային պիես, որը հանդիսանում է Վեստ Էնդի ամենաերկարատև բեմադրված պիեսը այս պահի դրությամբ, որի 29,500-րդ բեմադրությունը տեղի է ունեցել 2024 թվականի փետրվարին[21]։

Ժամանակակից դրամատուրգները ԱՄՆ-ում բացասական ազդեցություն են կրում թատրոնի հաճախելիության անկումից[22]։ Թատրոնը այլևս միայն դրամայի կամ զվարճալի կոմեդիաների արտահայտման միջոց չէ։ Օրինակ՝ Playwrights Horizons-ը 2002–03 թվականների սեզոնում միայն վեց պիես է ներկայացրել, այն դեպքում, երբ 1973–74 թվականներին դրանք 31 էին[23]։

Դրամատուրգները հաճախ հանդիպում են դժվարությունների՝ իրենց պիեսները բեմադրելու հարցում, և հաճախ չեն կարողանում միայն իրենց պիեսներով ապրել, ինչը ստիպում է նրանց աշխատել այլ մասնագիտությամբ՝ լրացուցիչ եկամուտ ստանալու համար[24]։

Շատ դրամատուրգներ նաև կինոռեժիսորներ են։ Օրինակ՝ կինոռեժիսոր Մորգան Սպուրլոկը սկսել է իր կարիերան որպես դրամատուրգ՝ իր «The Phoenix» պիեսով շահելով մրցանակներ 1999 թվականին New York International Fringe Festival-ում և 2000 թվականին Route 66 American Playwriting Competition-ում[25]։

Նոր պիեսների զարգացում

Այսօր թատրոններն ունեն նոր պիեսների զարգացման ծրագրեր, որոնք ուղղված են նոր ամերիկյան կադրերի բացահայտմանը դրամատուրգիայի մեջ։ Շատ տարածաշրջանային թատրոններ աշխատանքի են ընդունել դրամատուրգների և գրական ղեկավարների, որպեսզի ցուցադրեն նոր գործերի փառատոններ կամ հրավիրեն դրամատուրգների՝ ներկայացուցչությունների համար[26]։ Ֆինանսավորման աջակցությունը, որը տրամադրվում է ազգային կազմակերպությունների կողմից, ինչպիսիք են Ամերիկայի ազգային մշակութային հիմնադրամը[27] և Թատրոնի հաղորդակցական խումբը, խթանել է պրոֆեսիոնալ թատրոնների և նորեկ դրամատուրգների համագործակցությունը[28]։

Դրամատուրգները հաճախ ունենում են «սառը ընթերցանություն» իրենց պիեսի համար ոչ պաշտոնական միջավայրում, ինչը թույլ է տալիս նրանց գնահատել իրենց պիեսները և դերասաններին, ովքեր դրանք կատարում են։ Սառը ընթերցանությունը նշանակում է, որ դերասանները չեն համատեղել պիեսը կամ կարող են տեսնել այն առաջին անգամ․ սովորաբար տեխնիկական պահանջները նվազագույն են[29]։ O'Neill փառատոնը[30] առաջարկում է ամառային հանգիստներ երիտասարդ դրամատուրգների համար՝ իրենց գործերը ռեժիսորների և դերասանների հետ զարգացնելու համար։

Դրամատուրգների միությունները, ինչպիսիք են 13P-ն և Orbiter 3-ը[31] հավաքում են անդամներին միասին՝ նոր գործեր արտադրելու համար։ Դրամատուրգների միության գաղափարը պատասխան է այն իրավիճակին, երբ պիեսները անընդհատ զարգանում են, բայց երբեք չեն հասնում բեմադրությանը պահին[32]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Definition of PLAY». www.merriam-webster.com (անգլերեն). 2024-04-28. Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  2. ↑ «Definition of WRIGHT». www.merriam-webster.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  3. ↑ «Definition of playwright». Merriam-Webster. Արխիվացված օրիգինալից 17 January 2018-ին. Վերցված է 27 April 2018-ին.
  4. ↑ «Definition of dramatist». Merriam-Webster. Արխիվացված օրիգինալից 27 January 2018-ին. Վերցված է 27 April 2018-ին.
  5. ↑ «Jonson, Ben, The Works of Ben Jonson, Boston: Phillips, Sampson and Co., 1853. page 788». Luminarium: Anthology of English Literature. 2003-08-10. Արխիվացված օրիգինալից 2012-07-12-ին. Վերցված է 2012-04-23-ին.
  6. ↑ Allen, Morse S. (1920). The satire of John Marston. Columbis, Ohio: The F. J. Heer Printing Co. էջ 75.
  7. ↑ Jonson, Ben; Cain, Thomas Grant Stevens; Connolly, Ruth (2022). The poems of Ben Jonson. Longman annotated English poets. Abingdon, Oxon New York: Routledge. էջ 42. ISBN 978-1-315-69619-5.
  8. ↑ Fraser, Neil. playwright History Explained, The Cowood Press, 2004, page 11
  9. ↑ Brockett and Hildy (2003, 15).
  10. ↑ Brockett and Hildy (2003, 13–15) and Brown (1995, 441–447).
  11. ↑ Brown (1995, 442) and Brockett and Hildy (2003, 15–17).
  12. ↑ Ye, Tan (2008). Historical dictionary of Chinese theater. Historical dictionaries of literature and the arts. Lanham, Md: Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5514-4. OCLC 182662750. Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-30-ին.
  13. ↑ Stoneman, Richard (2019). The Greek experience of India: from Alexander to the Indo-Greeks. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15403-9. OCLC 1032723070. Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-30-ին.
  14. ↑ Richmond, Farley P., ed. (1993). Indian theatre: traditions of performance. Performing arts series. Delhi: Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-0981-9.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Aristotle (1902). Poetics. Translated by Butcher, S.H. (3rd ed.). Macmillan. էջ 45.
  16. ↑ Brockett and Hildy (2003, 96)
  17. ↑ Craig, Leon Harold (2003). Of Philosophers and Kings: Political Philosophy in Shakespeare's Macbeth and King Lear. Toronto: University of Toronto Press. էջ 3. ISBN 978-0-8020-8605-1.
  18. ↑ Grady, Hugh (2001). «Shakespeare criticism, 1600–1900». The Cambridge Companion to Shakespeare. Cambridge. Cambridge University Press. էջ 269. ISBN 978-1-139-00010-9.
  19. ↑ George, Kathleen (1994) Playwriting: The First Workshop, Focal Press, 978-0-240-80190-2, p. 154.
  20. ↑ Robert Browning (1983). Medieval and Modern Greek. Cambridge University Press. էջեր 90–91. ISBN 0-521-29978-0.
  21. ↑ «Celebrating 29,500 perfoemnces». Agatha Christie's The Mousetrap. Վերցված է 24 March 2024-ին.
  22. ↑ Pierson, Alexandra; Merrill, Amelia; Coutinho, Gabriela Furtado; Pierce, Jerald Raymond; Sims, Joseph; Weinert-Kendt, Rob (2023-07-24). «Theatre in Crisis: What We're Losing, and What Comes Next». AMERICAN THEATRE (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  23. ↑ Soloski, Alexis (2003-05-21). «The Plays What They Wrote: The Best Scripts Not Yet Mounted on a New York Stage». The Village Voice. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-12-10-ին. Վերցված է 2012-04-23-ին.
  24. ↑ London, Todd (2009). Outrageous Fortune: The Life and Times of the New American Play. Theatre Development Fund.
  25. ↑ Roberts, Genevieve (March 31, 2012). «Morgan Spurlock: 'I was doing funny walks around the house aged six'». Independent.co.uk. Արխիվացված օրիգինալից May 4, 2014-ին. Վերցված է May 3, 2014-ին.
  26. ↑ Haimbach, Brian Prince (2006). Contemporary new play development. University of Georgia.
  27. ↑ «GRANTS FOR ARTS PROJECTS: Theater». www.arts.gov (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  28. ↑ «Home - Edgerton Foundation New Play Awards». circle.tcg.org. Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  29. ↑ «What is a Cold Reading? Do I memorize my lines?». Kid's Top Hollywood Acting Coach. 26 October 2022. Արխիվացված օրիգինալից 27 May 2024-ին. Վերցված է 26 October 2022-ին.
  30. ↑ «Young Playwrights Festival | Eugene O'Neill Theater Center». theoneill (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  31. ↑ «Orbiter 3». Orbiter 3 (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
  32. ↑ «13 Playwrights Is Preparing To Implode». HuffPost (անգլերեն). 2012-07-26. Արխիվացված օրիգինալից 2024-05-27-ին. Վերցված է 2024-04-29-ին.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թատերագիր» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թատերագիր&oldid=10203629» էջից