Հարավային Ռուսաստանի հայոց թեմ

Հարավային Ռուսաստանի հայոց թեմ;
Տեսակ	Հայ առաքելական եկեղեցու թեմ
Մասն է	Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին
Հիմնադրման թվական	հունվարի 13, 1997
Երկիր	Ռուսաստան, Կրասնոդարի երկրամաս, Ստավրոպոլի երկրամաս, Ադըղեա, Չեչնիա, Դաղստանի Հանրապետություն, Ինգուշեթիա, Կաբարդա-Բալկարական Հանրապետություն, Կարաչայ-Չերքեզիա, Հյուսիսային Օսիայի Հանրապետություն և Աբխազիայի Հանրապետություն
Գլխամաս	Կրասնոդար, Ռուսաստան
	Diocese of the South of Russia Վիքիպահեստում

Հարավային Ռուսաստանի հայոց թեմ^[1], Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կանոնական առաջնորդական երկու վիճակներից մեկը Ռուսաստանում՝ Ռուսաստանի և Նոր Նախիջևանի թեմի հետ միասին։ Թեմի իրավասությունը տարածվում է երկրի հարավում (Կրասնոդարի և Ստավրոպոլի երկրամասերի, ինչպես նաև Ադըղեայի, Կաբարդա-Բալկարիայի, Կարաչայ-Չերքեզիայի, Հյուսիսային Օսիայի, Չեչնիայի և Դաղստանի և հայ համայնքներ) և Աբխազիայում։

Թեմի առաջնորդանիստն է Կրասնոդար քաղաքի սուրբ Հովհաննես Ավետարանիչ եկեղեցին^[2]։ 2001 թվականից թեմի առաջնորդն է գերաշնորհ տեր Մովսես արքեպիսկոպոս Մովսեսյանը^[3]։

Պատմություն

Ներկայիս Ռուսաստանի Դաշնության հարավում, որը հայտնի է որպես «Հյուսիսային Կովկաս», հայերը հաստատվել են դեռ միջնադարում։ Առավել կանոնակարգված հայկական համայքներն առաջացել են Ռուսական կայսրության ծավալապաշտական քաղաքականության հետևանքով, երբ Պետրոս Մեծը, Եկատերինա կայսրուհին և ուրիշները ընդարձակել էին պետության սահմանները դեպի հարավ և նպատակ ունեին դրանցում տեսնել քրիստոնյա բնակչություն։ Դրանով պայմանավորված՝ խրախուսվել է Ղրիմի, Լեհաստանի և Ուկրաինայի, Ռումինիայի և Մոլդովայի, ինչպես նաև պարսկահպատակ ու թուրքահպատակ հայերի գաղթը դեպի Հյուսիսային Կովկաս, որը սկիզբ է առել 18-րդ դարում և զորեղացել 19-րդ դարում։

Ռուսաստանի հարավում հոգևոր-մշակութային կյանքը աշխուժացնելու նպատակով Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի նախաձեռնությամբ և ռուսական իշխանությունների թույլտվությամբ հիմնադրվում են երկու թեմեր՝ Աստրախանը Կասպից ծովի հյուսիսում (1717, առաջնորդանիստ սուրբ Աստվածածին), իսկ Բեսարաբիան՝ Սև ծովի հյուսիսում (1812, առաջնորդանիստ սուրբ Աստվածածին)։ Վերջնիս 1830 թվականից վերանվանվում է «Բեսարաբիայի և Նոր Նախիջևանի թեմ», և որոշ ժամանակ անց դրա կենտրոնը տեղափոխվում է ժամանակակից Դոնի Ռոստով՝ հայկական Նոր Նախիջևան գաղութ (առաջնորդանիստ սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ)։ Ավելի ուշ ստեղծվում է Ղզլարի թեմը (սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ), ապա նաև Մոսկվայի (սուրբ Խաչ) և Պետերբուրգի (սուրբ Կատարինե) թեմերը։ Այսպիսով, 19-րդ դարի վերջին Ռուսաստանի հարավում գոյություն ուներ երեք թեմ, երկուսն էլ տեղակայված երկրի հարավում (չհաշված ներկայիս հարավկովկասյան հանրապետությունները)։

Հյուսիսային Կովկասի եկեղեցիների մեծ մասը ենթարկվում էր Աստրախանի, ապա՝ Ղզլարի թեմին։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի, հայոց ցեղասպանության, Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի արդյունքում տեղի են ունենում դարակազմիկ իրադարձություններ։ Մի կողմից ավելանում է հայ բնակչությունը Հյուսիսային Կովկասում, մյուս կողմից՝ կոմունիստական հասարակարգը հալածում է հայ եկեղեցական առաջնորդներին։ Դրա հետևանքով քանդվում կամ կործանվում են ավելի քան երեք տասնյակ կրոնական կառույցներ, փակվում են հայկական դպրոցները, էականորեն թուլանում է հայոց եկեղեցին։ 1918 թվականից վերանվանված Նոր Նախիջևանի թեմը 1956 թվականից իր իրավասության ներքո է ստանում Հյուսիսային Կովկասի եկեղեցիները, և տասը տարի անց Աստրախանի թեմը դադարեցնում է իր գործունեությունը։ Ամբողջ Խորհրդային Միությունում՝ հարավկովկասյան երկրներից դուրս, գործում է միայն մեկ՝ Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը՝ Մոսկվա կենտրոնով։

1991 թվականին՝ Վազգեն Ա կաթողիկոսի կոնդակով առանձնանում է Ուկրաինայի հայոց թեմը, 1997 թվականի հունվարի 13-ին՝ Գարեգին Ա Կաթողիկոսի հրամանով Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմը վերաձևավորվում է երկու միավորի՝ Նոր Նախիջևանի և Ռուսաստանի թեմ (կենտրոն՝ Մոսկվա), Հարավային Ռուսաստանի թեմ (կենտրոն՝ Կրասնոդար)։ 1998 թվականին Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի կողմից Հարավային Ռուսաստանի թեմի առաջնորդ է նշանակվում Եզնիկ եպիսկոպոս Պետրոսյանը, 1999 թվականին իր առաջնորդական տեղապահի պաշտոնում է նշանակվում սուրբ Հռիփսիմե վանքի վանահայր Մովսես Մովսեսյանը։ Վերջինս 2001 թվականին դառնում է թեմական առաջնորդ և եպիսկոպոս, ում օրոք հիմնադրվում են տասնյակ նոր եկեղեցիներ։

2009 թվականին սեպտեմբերի 23-ին հանդիսավոր շուքով նշվեց առաջնորդարանի բացումը։