Կենդանի բրածոներ

Կենդանի բրածոներ
Ենթադաս	տեսակ

Կենդանի բրածոներ (լատին․՝ reliquus, «մնացորդ»), ամենահետաքրքիր բնական մասունքներն են, իրական «ժամանակի մեքենաները», որոնք թույլ են տալիս նայել անցած դարաշրջաններին։ Ներկայումս գոյություն ունեցող բույսերի և կենդանիների տեսակների հավաքական անունն է^[1]։

Պատմական ակնարկ

Տասնյակ միլիոնավոր տարիներ առաջ մեր մոլորակը բնակեցված է եղել հսկայական քանակությամբ կենդանի օրգանիզմներով, այնուամենայնիվ, բնական ընտրությունը, էվոլյուցիան, խոշոր աղետները և բնական միջավայրի փոփոխությունները արմատապես փոխեցին իրավիճակը։ Հարյուրավոր, հազարավոր տեսակներ չեն գոյատևել մինչ օրս։ Բայց որոշակի տեսակների փոքր պոպուլյացիաներին հաջողվել է գոյատևել անհայտ պատճառներով։ Նրանք ունեն «կենդանի բրածոների» կարգավիճակ։ Կան օրգանիզմներ, որոնք բացառություն են ընդհանուր կանոնից։ Նրանք իրականում «սառեցված» են կենդանիների և բույսերի ժամանակի տեսակների մեջ, որոնք նախկինում տարածված տաքսոնոլոգիական խմբերի ներկայացուցիչներ են^[2]։

Գիտության համար կենդանի բրածոների կարևորությունը դժվար թե հնարավոր լինի գերագնահատել։ Հնէաբանների առջև ծառացած լուրջ դժվարություններից մեկը կապված է բրածո օրգանիզմների տարբեր կենսաբանական հատկությունների, օրինակ ֆիզիոլոգիայի կամ վերարտադրողական պրոցեսների վերականգնման հետ։ Դժվար է հասկանալ հին կենդանիների և բույսերի կառուցվածքը, քանի որ, որպես կանոն, պահպանվում են միայն կոշտ մասերը՝ բրածոների տեսքով՝ պատյաններ և ոսկրեր։ Ինչպե՞ս էին դասավորված անհետացած տեսակների փափուկ հյուսվածքները։ Այստեղ է, որ «կենդանի բրածոները» գալիս են պալեոնտոլոգների օգնությանը՝ կենդանի թանգարանային նմուշներ, խնամքով պահպանված բնության կողմից։

Կենդանի արարածները սովորաբար կոչվում են կենդանի բրածոներ, որոնք կամ մորֆոլոգիական առումով գրեթե չեն տարբերվում հայտնի հին կենդանիներից (բույսեր, բակտերիաներ), կամ ժառանգել են որոշ հնագույն նշաններ հեռավոր նախնիներից^[3]։

Կենդանի բրածոները կարելի է դասակարգել երկու հիմնական խմբի՝ կախված դրանց երկարակեցության պատճառներից։

Առաջին խումբը բաղկացած է այնպիսի օրգանիզմներից, ինչպիսիք են կապտականաչ ջրիմուռները, ձիաձետի ծովախեցգետիններն ու նշտանակները` տարածված և բազմաթիվ։ Այս արարածները մշակել են այնպիսի բազմակողմանի հարմարվողականություններ, որ նրանք հեշտությամբ կարող են դիմանալ շրջապատի բռնի և կտրուկ փոփոխություններին։ Հետևաբար, նրանք չեն վախենում որեւէ ճգնաժամից ու աղետներից։ Դրանք նախապես պատրաստված են ամենածանր փորձությունների համար՝ լինի դա կլիմայի, աղիության, ջրի և օդի կազմի փոփոխություն։ Հարմարվողակա��ության բազմակողմանիությունը ոչ միայն թույլ է տալիս նրանց գոյատևել բնական աղետներից, որոնց ընթացքում այլ օրգանիզմներ կամ մահանում են, կամ ստիպված են փոխվել՝ առաջացնելով նոր խմբեր։ Այս հատկությունը օգնում է «կենդանի բրածոներին» չփոխարինվել նոր, անընդհատ առաջացող և հաճախ ավելի կատարյալ օրգանիզմներով։

Կենդանի բրածոների երկրորդ խումբը կազմված է մասունքներից, որոնք պահպանվում են տարբեր «ռեֆուգիայի» մեջ՝ ապաստարաններում։ Ապաստարանը կարող է լինել մեկուսացված կղզի կամ Ավստրալիայի նման փոքր մայրցամաք, որը մեկուսացված է մնացած երկրից։ Քանի որ մայրցամաքում հայտնված առավել առաջադեմ և մրցունակ օրգանիզմները հաճախ չեն կարող ներթափանցել նման մեկուսացված տարածք, այնտեղ կարող են գոյատևել շատ հին և պարզունակ կյանքի ձևեր։ Եթե մեկուսացված կղզին կամ մայրցամաքը նորից միանա մայրցամաքի հետ, նրա եզակի ռելիկտային ֆաունան անմիջապես կփոխարինվի ավելի առաջադեմ զավթիչներով։ Սա հենց այն է, ինչ տեղի ունեցավ հարավամերիկյան կենդանիների հետ Հարավային Ամերիկայի Հյուսիսային Ամերիկայի վերամիավորումից հետո^[1]։

Օրինակներ

Բակտերիաներ

Ցիանոբակտերիաներ (Cyanobacteria)

Բույսեր

Մամուռներ (Bryophyta)

Անոթասպորավորներ կամ պերիդոֆիտներ (Pteridophyta)

Հնագույն պտերանմաններ

Պտերներ

Գետնամուշկեր (Lycopodiophyta)

Պսիլոֆիտներ (Psilotum)

Ձիաձետներ (Equisetum)

Մերկասերմեր (Gymnospermae)

Փշատերևներ

Ագատիս (Agathis)

Չիլիական արաուքարիա (Araucaria araucana

Վոլլեմիա (Wollemia nobilis)

Մետասեքվոյա (Metasequoia glyptostroboides)

Սկիադոպիտ (Sciadopitys verticillata)

Թայվանի (Taiwania cryptomerioides)

Վելվիչիա (Welwitschia mirabilis)

Գինկգո (Ginkgo biloba)

Սագոենի (Cycas)

Ծածկասերմեր (Angiosperms)

Ամբորելլա (Amborella)

Լիքվիդամբար (Liquidambar)

Լոտոս (Nelumbo)

Ջրընկույզ (Trapa)

Գաճաճ հարթ կետ (Caperea marginata)

Կարմիր պանդա (Ailurus fulgens)

Մագլցող նապաստակ (Pentalagus furnessi)

Լաոսյան ժայռի առնետ (Laonastes aenigmamus)

Փոքր խոյադելֆին (Pseudorca crassidens)

Միանցքանի (Monotremata)

Օկապի (Okapia johnstoni)

Եղնիկ (Tragulidae)

Պարկամուկ (Didelphidae)

Ցատկամուկ (Macroscelididae)

Քնկոտ պարկամուկ (Dromiciops gliroides)

Հողեղեն խոզ (Orycteropus afer)

Ցենոլեստ (Caenolestidae)

Կոտրիչատամնավոր (Solenodontidae)

Թռչուններ

Հոածին (Ophisthocomus hoazin)

Սերիման (Cariamidae)

Նորզելանդական (Acanthisittidae)

Հավալուսն (Pelecanus)

Կիսաթաթ սագ (Anseranas semipalmata)

Թռչնամուկ (Coliidae)

Թինամու (Tinamidae)

Մորուքավոր երաժշտահավ (Panurus biarmicus)

Լայնաշերտ մանյակ (Sapayoa aenigma)

Սողունններ

Հատերիա (Sphenodon)

Անգղատիպ կրիա (Macroclemys temminckii)

Երկճանկ կրիա (Carettochelys insculpta)

Կծող կրիա (Chelydra serpentina)

Կոկորդիլոս (Crocodilia)

Երկկենցաղներ

Մանուշակագույն գորտ (Nasikabatrachus sahyadrensis)

Պոչավոր երկկենցաղներ (Cryptobranchidae)

Սևափոր սկավառակալեզու գորտ (Latonia nigriventer)

Անգանգներ

Միքսին (Myxinidae)

Քարալեզներ (Petromyzontiformes)

Ոսկրային ձկներ

Արավան (Osteoglossidae)
Արապաիմ գիգաս (Arapaima gigas)
Երկշունչ (Dipnoi)
Տղմաձուկ (Amia calva)
Լաթիմերիա (Latimeria)
Latimeria chalumnae
Latimeria menadoensis

Բազմալողակներ (Polypteridae)

Թառափազգիներ (Acipenseriformes)
Թառափներ (Acipenseridae)
Թիավարներ (Polyodontidae)
Կարապաս (Lepisosteidae)
Պրոտեպտո (Protopterus)
Պոզատամ (Neoceratodus forsteri)

Կռճիկային ձկներ

Խորջրյա շնաձուկ (Mitsukurina owstoni)

Շագանակագույն կարճ շնաձուկ (Centrophorus granulosus)

Ատամնավոր շնաձուկ (Hexanchidae)

Թիկնոցավոր շնաձուկ (Chlamydoselachus anguineus)

Բծավոր թամբի շնաձուկ (Brachaelurus waddi)

Տարատամ շնաձուկ (Heterodontus)

Անողնաշարավորներ

Միջատներ

Դինոզավրիկ մրջյուն (Nothomyrmecia macrops)

Միկրոմալթուս (Micromalthus debilis)

Միմարոմադիդա (Mymarommatidae)

Օրուսիդ (Orussidae)

Ոիլոդիդա (Jurodidae)

Խեցգետնակերպեր

Վահանակիր սովորական (Triops cancriformis)

Ոտնաբերաններ (Stomatopoda)

Փափկամարմիններ

Դիվային վամպիր (Vampyroteuthis infernalis)
Նավախեցի (Nautilidae)
Նեոպիլին (Neopilina galateae)
Պլեուրոտոմարիա (Pleurotomariidae)

Այլ անողնաշարավորներ

Լինգուլա (Lingula anatina)
Թրապոչ (Limulus polyphemus)
Ծովաշուշաններ (Crinoidea)
Օնիխոֆոր (Onychophora)

Կենդանիների ամբողջ ցանկը, որոնք գոյատևել են, անփոփոխ, ամբողջ երկրաբանական դարաշրջաններում, ընդարձակ է և ներառում է կաթնասուններ, ձկներ, թռչուններ, փափկամարմիններ, ինչպես նաև բույսեր և բակտերիաներ։ Բայց, ինչպես ցույց են տալիս գիտության տվյալները, այս արարածներից ոչ մեկը չի կարող լինել «էվոլյուցիան դադարեցնելու» վկայություն^[4]։

Պատկերասրահ