Վանզեի կոնֆերանս

Վանզեի կոնֆերանս, նացիստական Գերմանիայի կառավարության ներկայացուցիչների և նացիստական կուսակցության ղեկավարների ժողով։ Տեղի է ունեցել 1942 թվականի հունվարի 20-ին Բեռլինի Վանզե արվարձանում՝ «Մարլիր» ամառանոցում (Ամ-Գրոսեն-Վանզե փողոց (գերմ.՝ Am Großen Wannsee), տուն 56-58)։ Վանզեի կոնֆերանսում սահմանվել են «հրեական հարցի վերջնական լուծման» ուղիներն ու միջոցները՝ Եվրոպայի հրեա բնակչության ցեղասպանության ծրագրերը (ներկայում օգտագործվում է «Հոլոքոստ» տերմինը)^[1]։

Նախադրյալներ

Հրեաների ցեղասպանությունն սկսվել է դեռ Վանզեի կոնֆերանսից առաջ։ 1941 թվականի հուլիսի 31-ին Հերման Գյորինգն ստորագրել է հրաման Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչության պետ Ռեյնհարդ Հեյդրիխին «հրեական հարցի վերջնական լուծման» պատասխանատու նշանակելու վերաբերյալ^[2]։

Խորհրդային Միության՝ Գերմանիայի կողմից օկուպացված տարածքներում 1941 թվականի երկրորդ կեսին Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչությանը ենթակա այնզատցխմբերի կողմից սպանվել է շուրջ 1 մլն հրեա։ Այսպես, 1941 թվականի օգոստոսին Կամենեց Պոդոլսկում իրականացվել է Եվրոպայից տեղափոխված հրեաների զանգվածային ոչնչացում, ապա նոյեմբերին նման գործողություն կատարվել է Ռիգայի գետտոյում։ Հոկտեմբերի 23-ին բոլորովին արգելվել է հրեաների արտագաղթը նացիստների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքներից։ 1941 թվականի դեկտեմբերին սկսել է գործել մահվան առաջին ճամբարը Հելմնոյում։ Այդ ժամանակ էլ սկսել է կառուցվել Բելժեց մահվան ճամբարը, իսկ Օսվենցիմում սկսել են անցկացվել Ցիկլոն Բ գազով թունավորման առաջին փորձերը (այն փորձարկել են խորհրդային ռազմագերիների վրա)^[3]։

Սաուլ Ֆրիդլենդերը կարծում է, որ այդ իրադարձություններն իրենց ամբողջության մեջ փաստում են այդ ժամանակ հրեաների զանգվածային ոչնչացման պլանի գոյության մասին^[3]։ Համանման կարծիք է արտահայտել Քրիստոֆեր Բրաունինգը․ նա ենթադրում է, որ տեղահանության պլանից համընդհանուր ոչնչացման պլանին անցումը կատարվել է 1941 թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին^[4]։ Այդպիսով, մինչ 1941 թվականի վերջն ավարտվել է «հրեական հարցի» լուծման ուղիների որոնման շրջանը։

Նախապատրաստություն

Գերինգի նամակը Հեյդրիխին «հրեական հարցի վերջնական լուծման» վերաբերյալ

1941 թվականի նոյեմբերի 29-ին Հեյդրիխը հրավեր է ուղարկել տարբեր անձանց՝ նրանց կանչելով մասնակցելու կոնֆերանսին, որի ընթացքում պետք է քննարկվեր Եվրոպայի հրեական բնակչությունից ազատվելու ամենաարագ ու էժան ուղիների որոշման հարցը։ Պատերազմական ժամանակի պայմաններում Եվրոպայի հրեաներին Մադագասկար ուղարկելու նախկին պլանը եղել է ոչ պրակտիկ։ Դրա փոխարեն պլանավորվել է հավաքել Եվրոպայի ողջ տարածքում բնակվող հրեաներին և նրանց ուղարկել Արևելք՝ աշխատանքային ճամբարներ, որտեղ նրանք կմեռնեին ծանր աշխատանքից, իսկ մյուսները կենթարկվեին «համապատասխան մշակման»^[5]։ Կոնֆերանսի աշխատանքներին մասնակցել են ոչ մեծ թվով անձինք՝ ընդամենը 15 բարձրաստիճան ղեկավարներ տարբեր պետական կառույցներից՝ գեստապո, ՍՍ անվտանգության ծառայություն, Նացիոնալ-սոցիալիստական գերմանական բանվորական կուսակցության բարձրաստիճան անդամներ, ներկայացուցիչներ նացիստական Գերմանիայի տարբեր նախարարություններից՝ արդարադատության և արտաքին գործերի նախարարություներից, ազգությունների ու տեղահանության գործակալություններից, ինչպես նաև այն հիմնարկություններից, որոնք պատասխանատու էին հրեաների ունեցվածքի բաշխման համար։ Կոնֆերանիս ներկա եղածների կեսից ավելին ունեցել են դոկտորի գիտական աստիճան, որ ստացել էին գերմանական համալսարաններում։ Նրանք լավ տեղեկացված էին հրեաների նկատմամբ իրականացվող քաղաքականության վերաբերյալ և գիտակցում էին յուրաքանչյուր գերատեսչության ներդրման կարևորությունն այդ պլանի իրականացման գործում։ Նրանք հասկանում էին, որ «տարհանումը Արևելք» մեղմասացություն է համակենտրոնացման ճամբարներ տեղափոխման համար, և «վերջնական լուծում» նշանակում է Եվրոպայի հրեաների ոչնչացում^[5]։

Նախապես կոնֆերանսը նշանակված է եղել 1941 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, սակայն հետաձգվել է մինչև 1942 թվականի հունվարի 20-ն այն պատճառով, որ դեկտեմբերի 5-ին սկսել է Կարմիր բանակի հակահարձակումը Մոսկվայի մոտ, դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնիան հարձակվել է Փերլ-Հարբորի վրա^[6], իսկ Հիտլերը պատերազմ է հայտարարել ԱՄՆ-ին^[7]։

Որպես կոնֆերանսի անցկացման վայր Հեյդրիխն ընտրել է բեռլինյան հարմարավետ ու գեղատեսիլ «Մարլիր» առանձնատունը։ Հյուրերը հրավիրվել են նախաճաշի ժամը 9:00, իսկ նիստը նշանակվել է 12:00։ Կոնֆերանսի նախապատրաստման ու անցկացման գործում կարևոր դեր է խաղացել գեստապոյի IV-B-4 բաժնի պետ, ՍՍ օբերշտուրմբանֆյուրեր Ադոլֆ Այքմանը^[6]։

Կոնֆերանսի ընթացք

Սեղանատունը, որտեղ անցկացվել է ժողովը

Վանզեի կոնֆերանսը տևել է ընդամենը մեկուկես ժամ։ Այդ ժամանակի երկու երրորդն զբաղեցրել է Հեյդրիխի ելույթը^[7], որը ներկաներին ուղղված խոսքում նշել է․

․․․Հրեական հարցի լուծման այլ հնարավոր լուծում է հրեաների արտագաղթի համար տեղի որոնումը, այսինքն՝ հրեաների տարհանումն արևելք․․․ Այդպիսի գործողությունները, սակայն, դիտարկվում են որպես ժամանակավոր միջոցներ, սակայն գործնական փորձն արդեն կա և արտակարգ կարևորություն ունի հրեական հարցի ապագա վերջնական լուծման համար^[5]։

Նախքան կոնֆերանսի սկսվելը Հիտլերն արդեն ընդունել էր սկզբունքային որոշում հրեական հարցի լուծման նպատակների ու ուղիների վերաբերյալ։ Կոնֆերանսում քննարկվել են տեխնիկական բնույթի հարցեր։ Դրանցից մեկը եղել է հրեաների ու արիացիների խառն ամուսնությունների հարցը, թե արդյոք հրեա պետք է համարվի այն մարդը, որի ծնողներից մեկը հրեա է, մյուսը՝ գերմանացի, և ինչպես վարվել նրանց հետ, ում տատը կամ պապն են հրեա։ Այդ հարցի վերաբերյալ որոշում այդպես էլ չի ընդունվել, և այն հետաձգվել է մինչև հաջորդ նիստ^[8]։

Ադոլֆ Այքմանը, որ կազմում էր կոնֆերանսի արձանագրությունը, հայտնել է ներկաներին, որ Հիտլերի՝ նախկինում ստացված հրամանի համաձայն՝ անհրաժեշտ անմիջապես ձեռնամուխ լինել հրեաներին Արևելյան Եվրոպա տեղափոխելուն (օկուպացված Լեհաստանի տարածք, որտեղ էլ հետագայում կառուցվել են համակենտրոնացման ճամբարների մեծ մասը)։ Արձանագրության մեջ չի հիշատակվում գազի խցիկների ու դիակիզարանների մասին, այլ խոսվում է «տաժանակի աշխատանքի մասին, որոնց ընթացքում, պետք է հուսալ, մեծ մասը կմեռնեն», ինչպես նաև այն մասին, որ չի կարելի կենդանի թողնել փրկվածներին, քանի որ նրանք կդառնան վերածննդի հիմք^[8]։

Կոնֆերանսի մասնակիցներից յուրաքանչյուրն ստացել է արձանագրության մեկ օրինակ։ Պատերազմի ավարտից առաջ գրեթե բոլոր մասնակիցները ոչնչացրել էին իրենց օրինակները, սակայն մի օրինակը գտնվել է 1947 թվականին Արտաքին գործերի նախարարության արխիվում՝ պահպանվելով այն բանի շնորհիվ, որ նրա տերը՝ Մարտին Լյութերը, պատերազմի ավարտին գտնվում էր համակենտրոնացման ճամբարում։

1961 թվականին Երուսաղեմում Այքմանն իր դատի ժամանակ վկայություն է տվել, որ կոնֆերանսի պաշտոնական մասի ավարտից հետո մասնակիցները ոչ պաշտոնական մթնոլորտում կոնյակ խմելով, առանց ամաչելու ու ոչինչ չթաքցնելով քննարկել են նիստի արդյունքները, ուղղակիորեն խոսել են սպանությունների, լիկվիդացիայի ու ոչնչացման մասին^[8]^[9]։

Ամփոփիչ արձանագրության բովանդակություն

Հրեական բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ տվյալներն ըստ Եվրոպայի երկրների

Արձանագրության մեջ պարզ նշված է կոնֆերանսի նպատակը՝ «հրեական հարցի վերջնական լուծման» իրականացման հստակ պլանի մշակում և տարբեր գերատեսչութունների գործողությունների համաձայնեցում։ Պլանի իրականացման գլխավոր պատասխանատուն եղել է Հիմլերը։

Հեյդրիխը ներկաներին համառոտ ներկայացրել է նացիստական ռասայական քաղաքականության գլխավոր «ձեռքբերումները» մինչ այդ օրը։ Դրանց թվում են եղել Ռայխի կյանքի բոլոր բնագավառներից հրեաների մեկուսացումը Նյուրնբերգի ռասայական օրենքների շնորհիվ, արտագաղթի պարտադրումը։ Դրա հետ միասին նշվել է նաև, որ հրեաներին ռայխի սահմաններից արտագաղթել ստիպելու նախնական պլանը չի արդարացրել սպասելիքները։ Դրա հիմնական պատճառներն են եղել բոլոր հնարավոր երկրների հրաժարվելը հրեա փախստականներին ընդունելուց և հրեաների մոտ արտագաղթի համար անհրաժեշտ միջոցների բացակայությունը։ Դրանից բացի ասվել է, որ պատերազմի սկսվելու հետ Հիմլերն արգելել է հրեաների արտագաղթը՝ դա համարելով վտանգավոր։

Առաջարկվել է հրեական հարցի լուծման նոր ուղի․ «հրեաների տեղափոխում արևելք», որ նշանակում է հրեաների ոչնչացում Լեհաստանի տարածքում գտնվող համակենտրոնացման ճամբարներում։ Կոնֆերանսի մասնակիցների ուշադրությանն են ներկայացվել հրեա բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վիճակագրական տվյալներն ըստ եվրոպայի երկրների, որտեղ հաշվվել է ընդհանուր առմամբ 11 միլիոն հրեա։ Այդ ցուցակում հատուկ Ալբանիայի հրեաների թիվը նշված է եղել 200 մարդ, ինչը վկայում է «հրեական հարցի վերջնական լուծման» համընդհանրության մասին, այսինքն՝ հաշվի էին առնվել բոլոր հրեաները մինչև ամենավերջին մարդը։ 11 միլիոն հրեաներից ոչ մեկը չպետք է կենդանի մնար^[10]։

Կոնֆերանսի հետևանքներ

1942 թվականի հունվարի 31-ին Ադոլֆ Այքմանը շտապ հրամաններ է ուղարկել ոստիկանության ողջ հրամանատարական կազմին, անվտանգության գաղտնի ծառայություններին ու անվտանգության ծառայության ղեկավարությանը։ Այդ հրամանում ցուցում էր տրվում Գերմանիայի, Ավստրիայի ու Չեխիայի հրեաների արտաքսման նախապատրաստման վերաբերյալ։ Այդ պահից սկսվել է համակարգված ու մանրամասն մշակված ցեղասպանությունը։

Պրաֆեսոր Դան Միխմանի կարծիքով՝ Վանզեի կոնֆերանսը դարձել է կարևոր ուեղենիշ հրեաների ոչնչացման գործընթացում, քանի որ նացիստական ղեկավար մարմինների գործողությունները դարձել են առավել համաձայնեցված ու կազմակերպված։ Սակայն նա կարծում է, որ զանգվածային ոչնչացման մասին որոշումն ընդունվել է ոչ կոնֆերանսի ընթացքում^[11]։

Կոնֆերանսի ընթացքում նացիստական իշխանությունների հետ համաձայնեցված քաղաքականության համապատասխան՝ ստեղծվել է մահվան ճամբարների ցանց, որ նախատեսված են եղել հրեաների ոչնչացման համար։ 1942-1944 թվականներին այդ ճամբարներում սպանվել է 3 միլիոն հրեա^[12]։

Կոնֆերանսի մասնակիցներն ու նրանց հետագա ճակատագիրը

Գերատեսչություն	Անուն	Պաշտոն	Հետագա ճակատագիր
Օկուպացված արևելյան տարածքների կայսերական նախարարություն	Ալֆրեդ Մեյեր	Օկուպացված արևելյան տարածքների կայսերական նախարարության ստատս-քարտուղար, գաուլյայտեր և ռայխսշտատգալտեր	ինքնասպան է եղել 1945 թվականի ապրիլի 11-ին Հեսիշ Օլդենդորֆում (Ներքին Սաքսոնիա)^[13]
Օկուպացված արևելյան տարածքների կայսերական նախարարություն	Գերոգ Լեյբբրանդտ	Օկուպացված արևելյան տարածքների կայսերական նախարարության գլխավոր քաղաքական վարչության պետ, ռայխսամտսլյայտեր	1943 թվականի ամռանը հեռացել է պետական ծառայությունից, մահացել է 1982 թվականի հունիսի 16-ին Բոննում
Ներքին գործերի կայսերական նախարարություն	Վիլհելմ Շտուկարտ	Ներքին գործերի կայսերական նախարարության ստատս-քարտուղար	1947 թվականին հերքել է իր մասնակցությունը Վանզեի կոնֆերանսին։ Ազատության մեջ է եղել 1949 թվականից։ Զոհվել է ավտովթարից 1953 թվականին^[14]։
Քառամյա պլանի վարչություն	Էրիխ Նոյման	Քառամյա պլանի վարչության ստատս-քարտուղար	1948 թվականին ազատվել է պաշտոնից առողջաական խնդիրների պատճառով, մահացել է 1951 թվականի մարտի 23-ին^[15]։
Արդարադատության կայսերական նախարարություն	Ռոլանդ Ֆրեյսլեր	Արդարադատության կայսերական նախարարության ստատս-քարտուղար	Զոհվել է 1945 թվականի փետրվարի 3-ին՝ ամերիկյան զորքերի կողմից Բեռլինի ռմբակոծման ժամանակ^[16]։
Գեներալ-նահանգապետության կառավարություն	Յոզեֆ Բյուլեր	Գեներալ-նահանգապետության կառավարություն ստատս-քարտուղար	Փոխանցվել է Լեհաստանին և Լեհական գերագույն ժողովրդական դատարանի որոշմամբ մահապատժի ենթարկվել Կրակովում 1948 թվականի օգոստոսի 22-ին^[17]։
Արտաքին գործերի կայսերական նախարարություն	Մարտին Լյութեր	Արտաքին գործերի նախարարություն գերմանական բաժնի պետ, կրտսեր ստատս-քարտուղար	Ռիբենտրոպի դեմ բանսարկությունների համար ուղարկվել է համակենտրոնացման ճամբար, ազատվելուց հետո մահացել է 1945 թվականի մայիսի 12-ին կամ 13-ին Բեռլինում (կամ գնդակահարվել է խորհրդային զինվորականների կողմից)^[14]^[18]^[19]։
ՆՍԳԲԿ կուսակցական գրասենյակ	Գերհարդ Կլոպֆեր	Կուսակցական գրասենյակի տնօրեն, ՍՍ օբերֆյուրեր	1949 թվականին դատարանի կողմից ճանաչվել է «աննշան մեղավոր»։ Եղել է հարկերի գծով օգնական և փաստաբան Ուլմում։ Մահացել է 1987 թվականին^[14]։
Կայսերական գրասենյակ	Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Կրիտցինգեր	Կայսերական գրասենյակի տնօրեն	Մահացել է առողջական խնդիրների պատճառով ազատվելուց կարճ ժամանակ անց՝ 1947 թվականին^[14]^[20]։
Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչություն	Ռեյնհարդ Հեյդրիխ	Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչության պետ, ՍՍ օբերգրուպենֆյուրեր	Վիրավորվել է Մեծ Բրիտանիայի տարածքից ուղարկված չեխ հայրենասերների կողմից 1942 թվականի մայիսի 27-ին իրականացված մահափորձի ժամանակ և մահացել նույն թվականի հունիսի 4-ին^[21]։
Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչություն	Հենրիխ Մյուլլեր	Կայսերական անվտանգության գլխավոր IV վարչության (Պետական գաղտնի ոստիկանություն (Գեստապո)) պետ, ՍՍ գրուպենֆյուրեր	Ճակատագիրն անհայտ է։
Կայսերական անվտանգության գլխավոր վարչություն	Ադոլֆ Այքման	Պետական գաղտնի ոստիկանության (Գեստապո) «հրեական բաժնի» ղեկավար, ՍՍ օբերշտուրմբանֆյուրեր	1961 թվականի դեկտեմբերին Երուսաղեմում դատապարտվել է մահվան և մահապատժի ենթարկվել 1962 թվականի մայիսի 31-ին։
ՍՍ գլխավոր վարչություն ռասայի ու բնակեցման հարցերով	Օտտո Հոֆման	ՍՍ ռասայի ու բնակեցման հարցերով գլխավոր վարչության պետ, ՍՍ գրուպենֆյուրեր	1948 թվականի մարտի 10-ին կայացած Ամերիկյան ռազմական տրիբունալի՝ ՍՍ ռասայական հաստատությունների գործով դատավարության ընթացքում դատապարտվել է 25 տարվա բանտարկության, 1951 թվականի հունվարին ժամկետը պակասեցվել է մինչև 15 տարի, իսկ 1954 թվականին ազատ է արձակվել։ Որպես առևտրային ծառայող աշխատել է Վյուտեմբերգում և մահացել է 1982 թվականին^[14]^[22]։
ՍՍ և ոստիկանության բարձրագույն ղեկավարի գերատեսչություն Գեներալ-նահանգապետությունում	Կարլ Էբերհարդ Շյոնգարտ	Անվտանգության ոստիկանության և անվտանգության ծառայության հրամանատար Գեներալ-նահանգապետությունում, ՍՍ օբերֆյուրեր	Մահապատժի է ենթարկվել բրիտանական ռազմական դատարանի որոշմամբ 1946 թվականի մայիսի 16-ին Հեմելնում (Ներքին Սաքսոնիա)^[14]։
Անվտանգության ոստիկանության և անվտանգության ծառայության հրամանատար «Օստլանդ» Ռայխսկոմիսարիատում	Ռուդոլֆ Լանգե	Անվտանգության ոստիկանության և անվտանգության ծառայության հրամանատար «Լատվիա» գլխավոր կոմիսարիատում, ՍՍ շտուրմբանֆյուրեր	Զոհվել է մարտում 1945 թվականի փետրվարին Պոզնանում (Լեհաստան)^[23]։

Մարլիր առանձնատունը ներկայում

Ներկայում Մարլիր առանձնատանը տեղակայված է Հոլոքոստի հիշատակի կենտրոն^[24]։

Վանզեի կոնֆերանսը մշակույթում

2001 թվականին թողարկվել է Ֆրենկ Փիրսոնի «Դավադրություն» ֆիլմը՝ նվիրված Վանզեի կոնֆերանսին։ Գլխավոր դերերը կատարում են Քեննեթ Բրանան (Հեյդրիխ), Սթենլի Տուչին (Էյխման) և Քոլին Ֆերթը (Շտուկարտ)։

Կոնֆերանսը հիշատակվում է Ռոբերտ Հարիսի «Ֆաթերլանդ» (1992) վեպում, որ նվիրված է այ��ընտրանքային պատմության թեմային։ Ըստ վեպի սյուժեի՝ պատերազմում հաղթած նացիստներն իրականացնում են հրեաների լիկվիդացիան Եվրոպայում, և Միացյալ Նահանգների նախագահ Ժոզեֆ Քենեդու այցից առաջ, որի նպատակն էր միության պայմանագիր կնքել Հիտլերի հետ, գեստապոն նախաձեռնում է կոնֆերանսի մասնակիցների լիկվիդացումը՝ նպատակ ունենալով ոչնչացնել վկաներին։ Գրքի հիման վրա նկարահանվել է համանուն ֆիլմը։

Տես նաև

Հրեական հարցի վերջնական լուծում

Ծանոթագրություններ

↑ Browning, 2004, էջ 309
↑ «Письменное полномочие Геринга Гейдриху от 31 июля 1941 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
↑ ^3,0 ^3,1 Фридленедер С. От антисемитизма к уничтожению: историография нацистской политики по отношению к евреям и попытка интерпретации // Даниил Романовский, Давид Зильберкланг Яд ва-Шем: исследования : сборник. — Иерусалим: Яд ва-Шем, 2010. — Т. 2. — С. 68-69. — ISSN 1565-9941.
↑ Кристофер Браунинг. По поводу моей книги «Истоки „окончательного решения“»: замечания об «окончательном решении», его предпосылках и важнейших последствиях
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Michael Berenbaum. «Wannsee Conference» (անգլերեն). Encyclopædia Britannica's Reflections on the Holocaust. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
↑ ^6,0 ^6,1 Михман, 2001, էջ 129
↑ ^7,0 ^7,1 Бриман Ш. (2000). «60 лет после Ванзее». Хроники Иерусалима. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 Browning, 2004, էջ 413
↑ «Показания Адольфа Эйхмана о Ванзейской конференции на процессе против него в окружном суде Иерусалима, июнь-июль 1961» (PDF). Дом Ванзейской конференции. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
↑ «Протокол обсуждения «Окончательного решения еврейского вопроса» 20 января 1942 года» (PDF). Дом Ванзейской конференции — перевод на русский язык. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
↑ Михман, 2001, էջ 141
↑ ««Окончательное решение еврейского вопроса»: первый этап. Подготовка к тотальному уничтожению. Ванзейская конференция». Холокост (Шоа). Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 17-ին.
↑ Залесский, 2005, էջ 321—322
↑ ^14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 ^14,5 60 лет после Ванзее
↑ Биография Эриха Ноймана в «Актах Рейхсканцелярии Веймарской республики»
↑ Залесский, 2005, էջ 546
↑ Залесский, 2005, էջ 72-73
↑ Залесский, 2005, էջ 313
↑ Döscher, 1993, s. 190
↑ Залесский, 2005, էջ 284
↑ Залесский, 2005, էջ 141
↑ Залесский, 2005, էջ 188
↑ Залесский, 2005, էջ 309
↑ «Дом Ванзейской Конференции». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.

Գրականություն

Залесский К. А. НСДАП. Власть в Третьем рейхе. — М.: Эксмо, 2005. — 672 с. — 4000 экз. — ISBN 5-699-09780-5.
Михман Д. Ванзейская конференция // Катастрофа европейского еврейства. — 1. — Тель-Авив: Открытый университет Израиля, 2001. — Т. 3. — ISBN 965-06-0233-X
Christopher Browning The Origins of the Final Solution The Evolution of Nazi Jewish Policy, September 1939-March 1942. — Lincoln, 2004. — 616 p. — ISBN 978-0-8032-1327-2

Արտաքին հղումներ

Վանզեի թանգարանի պաշտոնական կայքը Արխիվացված 2015-12-25 Wayback Machine
Վանզեի կոնֆերանսն ու եվրոպական հրեաների ցեղասպանությունը Արխիվացված 2016-10-20 Wayback Machine (pdf)
Minutes from the Wannsee conference Արխիվացված 2018-09-19 Wayback Machine, archived by the Progressive Review

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Վանզեի կոնֆերանս» հոդվածին։

[Browning—2004——309-1] Browning, 2004, էջ 309

[2] «Письменное полномочие Геринга Гейдриху от 31 июля 1941 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 7-ին.

[fr1-3] 3,0 ^3,1 Фридленедер С. От антисемитизма к уничтожению: историография нацистской политики по отношению к евреям и попытка интерпретации // Даниил Романовский, Давид Зильберкланг Яд ва-Шем: исследования : сборник. — Иерусалим: Яд ва-Шем, 2010. — Т. 2. — С. 68-69. — ISSN 1565-9941.

[4] Кристофер Браунинг. По поводу моей книги «Истоки „окончательного решения“»: замечания об «окончательном решении», его предпосылках и важнейших последствиях

[HB-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Michael Berenbaum. «Wannsee Conference» (անգլերեն). Encyclopædia Britannica's Reflections on the Holocaust. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.

[Михман—2001——129-6] 6,0 ^6,1 Михман, 2001, էջ 129

[autogenerated1-7] 7,0 ^7,1 Бриман Ш. (2000). «60 лет после Ванзее». Хроники Иерусалима. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.

[Browning—2004——413-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 Browning, 2004, էջ 413

[9] «Показания Адольфа Эйхмана о Ванзейской конференции на процессе против него в окружном суде Иерусалима, июнь-июль 1961» (PDF). Дом Ванзейской конференции. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2017 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.

[10] «Протокол обсуждения «Окончательного решения еврейского вопроса» 20 января 1942 года» (PDF). Дом Ванзейской конференции — перевод на русский язык. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ դեկտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.

[Михман—2001——141-11] Михман, 2001, էջ 141

[12] ««Окончательное решение еврейского вопроса»: первый этап. Подготовка к тотальному уничтожению. Ванзейская конференция». Холокост (Шоа). Яд ва-Шем. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 17-ին.

[Залесский—2005——321—322-13] Залесский, 2005, էջ 321—322

[briman-14] 14,0 ^14,1 ^14,2 ^14,3 ^14,4 ^14,5 60 лет после Ванзее

[15] Биография Эриха Ноймана в «Актах Рейхсканцелярии Веймарской республики»

[Залесский—2005——546-16] Залесский, 2005, էջ 546

[Залесский—2005——72-73-17] Залесский, 2005, էջ 72-73

[Залесский—2005——313-18] Залесский, 2005, էջ 313

[Döscher—1993——190-19] Döscher, 1993, s. 190

[Залесский—2005——284-20] Залесский, 2005, էջ 284

[Залесский—2005——141-21] Залесский, 2005, էջ 141

[Залесский—2005——188-22] Залесский, 2005, էջ 188

[Залесский—2005——309-23] Залесский, 2005, էջ 309

[24] «Дом Ванзейской Конференции». Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 9-ին.

[1]