Վիքիպեդիա

Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա

ակադեմիա

Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա (ադրբ.՝ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası), բարձրագույն պետական ինքնակառավարվող ոչ առևտրային հաստատություն։ Նախագահությունը գտնվում է Բաքվում, ունի մասնաճյուղեր Գանձակ և Նախիջևան քաղաքներում։ Այն Ադրբեջանի հիմնական գիտական հաստատությունն է։

Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա
ադրբ.՝ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
ՀապավումAMEA
Տեսակգիտությունների ակադեմիա և ազգային ակադեմիա
Միջազգային անվանումAzerbaijan National Academy of Sciences
Նախկին անվանումներԱդրբեջանական ԽՍՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա
Հիմնադրվել էհունվարի 23, 1945
Անդամ էԱսիայի գիտությունների ակադեմիաների և միությունների ասոցիացիա[1], Գիտությունների ակադեմիաների միջազգային ասոցիացիան[2] և Միջազգային գիտական խորհուրդ[3]
Տիպակադեմիա
Աշխատակիցներ3510 մարդ
Երկիր Ադրբեջան
Կայքscience.gov.az/az​(ադրբ.), science.gov.az/en​(անգլ.) և science.gov.az/ru​(ռուս.)
Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա (Ադրբեջան)##
Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա (Ադրբեջան)
Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Ադրբեջան
 Azerbaijan National Academy of Sciences Վիքիպահեստում

Ադրբեջանի գիտությունների ազգային ակադեմիան միավորում է ակադեմիայի գործադիր և թղթակից, ինչպես նաև՝ արտասահմանցի անդամներին։ Այստեղ աշխատում են պատվավոր դոկտորներ, գիտական աշխատողներ, գիտահետազոտական, կրթական և սոցիալական ոլորտներում աշխատող մասնագետներ։

Պատմություն

խմբագրել

Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիան հիմնադրվել է 1945 թվականին՝ ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիայի Ադրբեջանի մասնաճյուղի հիման վրա։ Վերջինս ունեցել է տասը տարվա կյանք՝ 1935-1945 թթ.:

Ակադեմիան սկզբում տեղակայված էր Բաքվի պետական համալսարանում, ավելի ուշ կցվում է ԽՍՀՄ Գիտությունների ակադեմիային։ 1945 թվականին ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհուրդը ճանաչում է Ադրբեջանական ԽՍՀ ակադեմիայի առանձնացումը, երբ արդեն հիմնադրվել էին Վրացական ԽՍՀ (1941 թ.) և Հայկական ԽՍՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիաները (1943 թ.)։ Առաջին տարում այն ուներ 15 անդամ, որոնցից էին Ուզեիր Հաջիբեկովը և Սամադ Վուրգունը[4][5]։

1991 թվականին ԽՍՀՄ փլուզումից և երկրի անկախության հռչակումից հետո Ադրբեջանական ԽՍՀ ԳԱԱ-ն վերանվանվել է Ադրբեջանական Հանրապետության Գիտությունների ակադեմիա[6]։ 2003 թվականից կոչվում է Ադրբեջանի Գիտությունների Ազգային Ակադեմիա[7]։

Պրեզիդիումն այժմ տեղակայված է Բաքվի կենտրոնում՝ պատմական Իսմայիլիա պալատում՝ Իստիկլալիաթ (ադրբ.՝ Istiglaliyyat՝ անկախության) փողոցի վրա։

Ակադեմիայի նախագահներ

խմբագրել

1945 թվականի մարտի 31-ին՝ «Հայրենական Մեծ պատերազմի» վերջին օրերին գումարվում է ակադեմիայի գործադիր անդամների առաջին ժողովը, և ակադեմիայի նախագահ է ընտրվում Միր Ասադուլլա Միր Ալեսքեր օղլի Միրքասիմովը։ Նրան հաջորդել են[8]՝

2013 թվականի փետրվարի 20-ին պրեզիդիումը Ակադեմիայի նախագահի իրավասու է նշանակել ԳԱԱ փոխնախագահ, երկրաբանության ինստիտուտի տնօրեն Ակիֆ Ալիզադեն[9]։ Սույն թվականի ապրիլի 25-ին ակադեմիկոսը հաստատվում է Ակադեմիայի նախագահի պաշտոնում[10]։

Նոր նախագահի ընտրության պատճառը նախկին նախագահի՝ իշխանափոխության և հեղաշրջման դեմ մեղադրանք ներկայացնելն էր[11]։

Ստորաբաժանումներ

խմբագրել

Ադրբեջանի Գիտությունների ակադեմիան ունի 5 բաժին՝

Ինստիտուտ Բաժին Անվանակոչված է
Ֆիզիկայի ինստիտուտ Ֆիզիկա-մաթեմատիկական և տեխնոլոգիական գիտությունների Հասան Աբդուլլաև (1918-1993), ծնունդով նախիջևանցի
Կիբեռնետիկայի ինստիտուտ Ֆիզիկա-մաթեմատիկական և տեխնոլոգիական գիտությունների Աբդուսալամ Հուսեյնով (1939)
Մաթեմատիկայի և մեխանիկայի ինստիտուտ Ֆիզիկա-մաթեմատիկական և տեխնոլոգիական գիտությունների
Շամախիի աստղադիտարան Ֆիզիկա-մաթեմատիկական և տեխնոլոգիական գիտությունների Նասր ալ-Դին Թուսի (1201-1274), ազգությամբ պարսիկ
Ռադիացիոն խնդիրների ինստիտուտ Ֆիզիկա-մաթեմատիկական և տեխնոլոգիական գիտությունների
Ինֆորմացիոն տեխնոլոգիաների Ֆիզիկա-մաթեմատիկական և տեխնոլոգիական գիտությունների
Նավթաքիմիական գործընթացների ինստիտուտ Քիմիական գիտությունների բաժին Յուսիֆ Մամեդալիև (1905-1961), ծնունդով նախիջևանցի
Քիմիական խնդիրների ինստիտուտ Քիմիական գիտությունների բաժին Մուռթուզա Նագիև (1908-1975), ծնունդով իրանցի
Քիմիական միացությունների ինստիտուտ Քիմիական գիտությունների բաժին
Պոլիմերային նյութերի ինստիտուտ Քիմիական գիտությունների բաժին
Նավթաքիմիական գործընթացների ինստիտուտի
փորձարարական գործարան		 Քիմիական գիտությունների բաժին
Երկրաբանության ինստիտուտ Երկրաբանության բաժին
Աշխարհագրության ինստիտուտ Երկրաբանության բաժին Հասան Ալիև (1907-1993), ծնունդով հայաստանցի
Պատմության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին Աբբաս Բաքիխանով (1794-1847), ծնունդով բաքվեցի
Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Տնտեսագիտության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Փիլիսոփայության և քաղաքագիտության ինստիտոուտ Հումանիտար և հասար��կական գիտությունների բաժին
Արևելագիտության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին Զիյա Բունիյաթով (1921-1997), ծնունդով թալիշստանցի
Մարդու իրավունքների գիտահետազոտական ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Գրականության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին Նիզամի Գյանջևի (1141-1209), ազգությամբ պարսիկ
Լեզվաբանության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին Իմադ ադ-Դին Նասիմի (1369-1417), ազգությամբ թուրքմեն
Ձեռագրերի ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին Մուհամմադ Ֆիզուլի (1494-1556), ազգությամբ թուրք
Ճարտարապետության և մշակույթի ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Ադրբեջանի պատմության թանգարան Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Ադրբեջանական գրականության թանգարան Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին Նիզամի Գյանջևի (1141-1209), ազգությամբ պարսիկ
Հուսեյն Ջավիդի տուն-թանգարան Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Ազգագրության ինստիտուտ Հումանիտար և հասարակական գիտությունների բաժին
Բուսաբանության ինստիտուտ Կենսաբանական գիտությունների բաժին
Կենդանաբանության ինստիտուտ Կենսաբանական գիտությունների բաժին
Գենետիկ ռեսուրսների ինստիտուտ Կենսաբանական գիտությունների բաժին
Ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտ Կենսաբանական գիտությունների բաժին Աբդուլլա Կարաև (1910-1968), ծագումով բաքվեցի
Հողագիտոության և ագրոքիմիայի ինստիտուտ Կենսաբանական գիտությունների բաժին
Միկրոկենսաբանության ինստիտուտ Կենսաբանական գիտությունների բաժին
Կենտրոնական բուսաբանական այգի Կենսաբանական գիտությունների բաժին
Մարդականի դենդրարիում Կենսաբանական գիտությունների բաժին

Գործունեություն և ծրագրեր

խմբագրել

Երկրում գոյություն ունի «Ադրբեջանական Հանրապետության գիտության զարգացման ռազմավարությունը 2009-2015 թվականներին» և դրա իրականացման պետական ծրագիր։ Դրանք հաստատված են Իլհամ Ալիևի կողմից՝ 2009 թվականի մայիսի 4-ին[12]։ Ակիֆ Ալիզադեի կարծիքով, ադրբեջանական գիտությունը դեռ ԽՍՀՄ տարիներին մտնում էր առաջին հնգյակ[13]։ Մինչդեռ վիճակագրությունն այլ է. նույնիսկ Ադրբեջանի խորհրդարանը՝ Միլլի Մեջլիսը, հանդես է եկել ակադեմիայի քննադատությամբ[14]։

 
Ձեռագրերի ինստիտուտի շենքը Բաքվում

Ադրբեջանի ԳԱԱ աշխատակիցները չեն վարանում թշնամական քարոզչություն տարածել՝ հարևան երկրների հանդեպ։ 2013 թվականի մարտի 28-ին ակադեմիկոս Ադիլ Գարիբովը հանդես էր եկել Մեծամորում գործող Հայկական ԱԷԿ-ի շրջանում արհեստական երկրաշարժ ստեղծելու առաջարկով[15]։

Բացասական է արձագանքը նաև արտասահմանում։ Ադրբեջանի նկրտումները հատկապես նշանակալի են Իրանի հյուսիսային շրջանների՝ պատմական Ատրպատական նահանգ-պետության հանդեպ, ինչով զբաղվում է նաև ակադեմիայի պատմության և գրականության ինստիտուտները։ 2013 թվականի ապրիլի 30-ին Իրանի Թավրիզ քաղաքում ձերբակալվել էր ակադեմիկոս Խալիդ Խալիդը[16], ով մեղադրվում էր լրտեսության մեջ[17]։

2015 թվականի փետրվարին Ադրբեջանի պատմության ինստիտուտի աշխատակից Յաղուբ Մահմուդովը տարածքային պահանջներ է ներկայացրել հարևաններին՝ ժամանակակից Ադրբեջանը նշելով Հյուսիսային Ադրբեջան՝ ընդգծելու Իրանական Ատրպատականի բռնազավթվածությունը, իսկ Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունների տարածքը՝ ադրբեջանական պատմական հող[18]։

2014 թվականի հուլիսին հաստատվել է «Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի զարգացման կոնցեպցիան մինչև 2020 թվականը», որպեսզի պահպանվի ու մեծացվի երկրի գիտական պոտենցիալը[19]։ Այն մշակվում էր դեռ 2011 թվականի վերջից[20]։ Նոր կոնցեպցիայի հիմքում ու շրջանակներում դրված է ֆիզիկայի, քիմիայի, նավթի ու նավթաքիմիայի, երկրաբանության, բիոտեխնոլոգիաների, մոլեկուլային գենետիկայի և այլ գիտությունների զարգացումը։ Դրա արդյունքում կարող է լինել կրճատում, և աշխատանքից հեռացվեն 2-3 հազար գիտնականներ։ Նախատեսված է իրենց տեղն աշխատանքի ընդունել արտասահմանցի, առաջին հերթին՝ ադրբեջանական սփյուռքի ներկայացուցիչներ։ Մեծ կարևորություն է տրվելու այն գիտնականներին, ում աշխատանքները հրատարակվում են այլալեզու հրատարակություններում։ Նրանք պետք է ակտիվություն ցուցաբերեն գրանտային մրցույթներում, միջազգային սիմպոզիումներում[21]։

2014 թվականից Իլհամ Ալիևի նախաձեռնությամբ Ադրբեջանի Գիտությունների ակադեմիան զբաղվելու է ճշգրիտ տեղեկության, Ադրբեջանի ազգային շահերի ու արժեքների պահպանմամբ, զարգացմամբ և առաջընթացով՝ Վիքիպեդիա ազատ հանրագիտարանի շրջանակներում[22]։ Այդ նպատակով ստեղծվել են վիքի-խմբեր[23]։

Սակայն միջազգային ցուցանիշներով ակադեմիան դեռ հեռու է ամենաբարձր հորիզոնականներից։ 2015 թվականի փետրվարի 20-ին ձեռագրերի ինստիտուտի աշխատակից, փիլիսոփայության դոկտոր Աքրամ Հասանովը հայտարարել էր, թե սուտ է գիտական այն պնդումը, որ Երկրագունդը պտտվում է իր առանցքի շուրջը[24]։

Բյուջե և ֆինանսավորում

խմբագրել

2014 թվականի կտրվածքով Ադրբեջանի բյուջեն նախատեսել էր 147 միլիոն մանաթ (ընթացիկ դրամական կուրսով՝ 187 միլիոն ԱՄՆ դոլար)՝ գիտության զարգացման նպատակով[25]։ Այս ծախսերը չեն ներառում կրթության և այլ ֆոնդերը, հոդվածներ գրելու խրախուսումը, գիտահետազոտական նպատակներով արված փորձերը, գիտության և տեխնիկայի զարգացումը։

 
Իսմայիլիա պալատ (1908-1913)
այժմ՝ Ադրբեջանի ԳԱԱ Պրեզիդիումի շենք

Վերջին տասը տարիներին գիտության համար արվող ներդրումները տասնապատկվել են[26] Համաշխարհային բանկի տվյալներով, գիտության վրա արված ծախսը կազմել է Ադրբեջանական Հանրապետության Համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) 0.21%-ը[27]։

2011 թվականի մայիսի 1-ից ամենամսյա աշխատավարձերը, որոնք տրվում են Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիայի գործադիր անդամ դառնալու համար, գնահատվել են 1200 մանաթ, իսկ աշխատակից անդամների ամենամսյա աշխատավարձը՝ 850 մանաթ[28]։

2013 թվականի սեպտեմբերի 1-ից 10 տոկոսով բարձրացվել են պետական բյուջեով վարձատրվող աշխատակիցների, գիտաշխատողների, ԳԱԱ պրեզիդիումի և ապարատի, Գանձակի և Նախիջևանի մասնաճյուղերի գիտնականների աշխատավարձերը[29][30]։

Աշխատավարձերը 10 տոկոսով բարձրացվել էին նաև 2010 թվականին[31]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ http://aassa.asia/member/academies.php
  2. ↑ https://www.int-maan.by/rus/full_members.php
  3. ↑ https://web.archive.org/web/20221009095816/https://council.science/members/online-directory/
  4. ↑ Azerbaijan National Academy of Sciences: Establishment Արխիվացված 2007-01-25 Wayback Machine. Science.az. Retrieved 31 December 2006
  5. ↑ Hajibbeyov, biography
  6. ↑ Академия наук Азербайджанской ССР - Սովետական Մեծ հանրագիտարան
  7. ↑ «Հիմնադրման պատմություն. Ադրբեջանի ԳԱԱ պաշտոնական կայք». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 29-ին.
  8. ↑ «Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի նախագահներ». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 29-ին.
  9. ↑ Назначен и.о. президента Национальной Академии
  10. ↑ «Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о назначении А.А.Али-заде президентом Национальной Академии Наук Азербайджана». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 29-ին.
  11. ↑ Ադրբեջանի գիտությունների ակադեմիայի նախկին նախագահը մեղադրվել է պետական հեղաշրջման փորձին մեղսակցության մեջ
  12. ↑ «Распоряжение Президента страны 4 мая 2009 года - официальный сайт Президента Азербайджана» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  13. ↑ Академик Акиф Ализаде уверен, что динамика науки должна соответствовать темпам развития страны
  14. ↑ Deana Kjuka, Rovshan Gambarov (2012 թ․ հուլիսի 20). «'Shameful' Folktale Of Incest, Vulgarity Causes Outrage In Azerbaijan». Radio Free Europe/Radio Liberty. Վերցված է 2012 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  15. ↑ Ադրբեջանցի գիտնականը առաջարկում է արհեստական երկրաշարժ ստեղծել Մեծամորի ԱԷԿ-ի տարածքում
  16. ↑ Իրանում ձերբակալել են Ադրբեջանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի գիտնականի
  17. ↑ Իրանում ձերբակալված Ադրբեջանի գիտությունների ազգային ակադեմիայի աշխատակիցը մեղադրվում է լրտեսության մեջ
  18. ↑ Ադրբեջանը կրկին տարածքային պահանջներ է ներկայացնում
  19. ↑ «Утверждена «Концепция Развития Национальной Академии Наук Азербайджана до 2020 года»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  20. ↑ «Состоялось очередное заседание Президиума НАНА». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  21. ↑ «2-3 тысячи работников НАНА могут попасть под сокращение». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  22. ↑ «По инициативе Администрации президента Азербайджана Национальная академия наук займётся продвижением страны в Wikipedia». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  23. ↑ «Первое заседание wiki-группы». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  24. ↑ Ադրբեջանի ԳԱԱ գիտնականի «հանճարեղ» բացահայտումը. երկրագունդը չի պտտվում
  25. ↑ Закон Азербайджанской Республики О государственном бюджете Азербайджанской Республики на 2014 год
  26. ↑ «Science spending increased almost sevenfold - MP». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցվա�� է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  27. ↑ Research and development expenditure (% of GDP)
  28. ↑ «Президент повысил зарплаты работников Национальной Академии Наук». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  29. ↑ Распоряжение Президента Азербайджанской Республики О повышении заработной платы работников ряда финансируемых из государственного бюджета организаций
  30. ↑ «Президент Азербайджана подписал ряд распоряжений о повышении зарплат». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 30-ին.
  31. ↑ Распоряжение Президента Азербайджанской Республики о повышении заработной платы работников находящихся в подчинении Национальной академии наук Азербайджана и финансируемых из государственного бюджета других научных и научно-исследовательских предприятий, учреждений и организаций

Արտաքին հղումներ

խմբագրել
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ադրբեջանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա» հոդվածին։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 211)։  
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված:
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ադրբեջանի_Գիտությունների_ազգային_ակադեմիա&oldid=9369113» էջից