Tuykomenitã

Tuykomenitã (Tuykománo ñe'ẽme: Türkmenistan Respublikasy) ha'e peteĩ tetã hekosãsóva ojejuhúva Mbyte Ásiape ha omohembe'y Kasahitã rehe yvate kuarahyreikévo, Uvekitã retãre yvate ha yvate kuarahyresẽ ngotyo, ñemby kuarahyreikévo omohembe'y Irãre, ñemby kuarahyresẽ ngotyi Ahyganitã rehe ha kuarahyreikévo para Káspio rehe, ojehechakuaa ramo jepe ko tetã yguasu rembe'y'ỹvaha. Tave'ỹ Karakũ, yvy ojeiko'ỹha oñuvãmba haimete opa tetã apekuére, ysyry mba'eguasuvéva ijapekuére osyrýva niko Amu Daria, Atrak ha Murgab. Itavusu ha táva tuichavéva ha'e Achagaváte. Oñemosãso osẽvo URSS poguýgui ára 27 jasypa ary 1991-me.

Tavakuairetã Tuykomenitã Türkmenistan Respublikasy
Tuykomenitã
Poyvi Ha'erã'i
Tetã Momorãhéi: Garaşsyz, Bitarap Türkmenistanyň Döwlet Gimni Nerehendúirõ
Tavusu (ha táva tuichavéva)	Achagaváte
Ñe'ẽnguéra	Tuykománo ñe'ẽ, Rrusiañe'ẽ
Tetãygua réra	Tuykománo, Tuykominitãgua
Tekuái reko	Mburuvicharape
• Tendota	Gurbanguly Berdimuhamedow
• Ombuekoviáva	Raşit Meredow
Tetã Amandaje	Asamblea de Turkmenistán Consejo Nacional de Turkmenistán
Sãso  • Arange  • Hechakuaapyre  • Léi Guasu	URSS pegua 27 jasypa ary 1991 12 jasypakõi ary 1991 18 jasypo ary 1992
Yvy apekue	Ñemoĩha 53.º
• Opaite	488100 [1] km²
• Y (%)	4,9
Tembe'y	4 158 km [1]
Y rembe'y	0 km oceánica; 1 768 km con el Mar Caspio [1]
Yvyty yvatevéva	Monte Aýrybaba
Ava hetakue	Ñemoĩha 117.º
• Estimación	5662544[2] hab. (2016)
• Typy'ũ (est.)	10,5 hab./km²
PIB (PPA)	Ñemoĩha 78.º
• Opaite (2018)	US$ 112.659 sua
• Per cápita	US$ 19.526
PIB (nominal)	Ñemoĩha 89.º
• Opaite (2018)	US$ 42.764 sua
• Per cápita	US$ 7.411
IDH (2019)	0,710[3] (108.º) – Iporã
Viru	Manat turcomano - TMM
Ára	UTC+5
• Arahakúpe	ndorekói
ISO Jehero	795 / TKM / TM
Tetã renda tee Ñandutíme	.tm
Tetã pumbyry papapy	+993
Tetã puhoe papapy	EZA-EZZ
COI Jehero	TKM
Atyvete ONU, OSCE, OCE
Opaite Tetã Yvýgui
[editar datos en Wikidata]

Ko'ãga, Tuykomenitã yvy apekue ojaho'i yvy pehẽngue oñoñuvaitĩhápe avano'õ opaichagua ymaguare guive. Amo ary 1000 jave, Merv (ko'ãga niko ojehero Mary) oĩ akue umi Islã táva tuichavéva apytépe ha pytaha mba'eguasúva umívape guarã oipurúva pe Aopo'i Rape, tape ojeipuru va'ekue oñeñemu hag̃ua Chína rehe amo saro'y XV peve. Rrúsia mburuvi oñembojára hese ary 1881-me, Ary 1924-pe, oiko Tuykomenitãgui peteĩ Tavakuairetã Soviétiko. Ko tetã osẽ Rrúsia poguýgui ha oñemosãso jasypakõi 1991-me, URSS oñembovo rire.^[4]

Oñemosãso rire, Tuykomenitãre oisãmbyhy mburuvicha Saparmurat Niyazov —ojeheróva Türkmenbaşy térã «tuykomenokuéra ruvicha»— omano meve ára 21 jasypakõi ary 2006-pe. Ojeporavo Gurbanguly Berdimuhamedow tetã ruvicharã pyahu ára 11 jasykõi 2007-me. He'iháicha ku atyvete ohechakuaáva mba'éichapa oĩ tekoiterape opa tetãme, Human Rights Watch, Tuykomenitã «ha'e gueteri tetã oñemoha'eñóva ha oporojopýva, mburuvicha Gurbanguly Berdymukhamedow rekuái hatã ha iñirũnguéra poguýpe», «onupã ha ombohasa asy umi omomaranduséva hemiandu tetã rekuái rehe térã jeroviapy rehe. Tetã rekuái ndohejái tapichakuéra tohecha mba'ekuaarã ohechaséva. Ndohejái toiko ijyvýpe atyvete ohechakuaáva mba'éichapa oĩ tekoiterape. Oñeimo'ã oĩ hetaite tetã rekuái omokañýva ka'irãme». Mburuvicha Berdimuhamedow ojapouka hetãyguakuéra tomomba'eguasu chupe, upéicha hogayguakuéra ha iñirũnguéra ikatu ojapo ojaposéva ha oporokuái hendive.^[5]

Okakuaaháicha PIB Tuykomenitã retãme, amo 11 % 2012 arýpe, upe hína heta ary aja ko tetã viru remimono'õ okakuaágui, ndaha'éi ramo jepe oreko apopy opaichagua oñemu hag̃ua tetã ambuévare, peteĩ mba'epy mante oreko ha oñemu,^[6] gas natural ojejuhúva ijyvy guýpe, ko tetã niko pe irundyha orekovéva gas natural opa tetã ambuéva apytépe.^[7] Oreko ramo jepe ijyvy apekue guýpe hetaite mba'epy omoñemu hag̃ua, ko tetã apekue pehẽngue tuichavéva rehe ojaho'i pe tave'ỹ Karakũ, héra he'ise «yvyku'i hũ». Ary 1993 guive, tetãyguakuéra oreko hógape tendyry, y ha gas natural hepyme'ẽ'ỹre, tetã rekuái ome'ẽ chupekuéra, upéicha ojapose ary 2030 peve.^[8] Peteĩ umi gas natural rupa herakuãvévagui ha'e Darvaza yvykua, ojeheróva avei «añaretã rokẽ», ombou ko tetãme heta pytagua ohecha ha oikuaa chupe.