Asturiano occidental

O asturiano occidental é unha das tres zonas lingüísticas^[1] nas que adoita dividirse o asturiano, e estende o seu dominio lingüístico entre os ríos Navia e Nalón.^{[Cómpre referencia]}

Atendendo ao consonantismo Diego Catalán distingue no Asturianu occidental catro variedades dialectais:

• Variedade A. Terras baixas do Este: Algama Muros, Candamo, Grado e Pravia. Vocalismo común do Occidente e consonantismo propio das variedades centrais:

a) /éi, óu/: veiga, cantéi, touro, cantóu.

b) /ié-ya/ yara/yera, ya/y, /ué-uá-uó/ puablu-pueblu-puoblu.

c) -u-us, -i -is, -a/-as // u-os, -u-es. -a/-es: gatu gatus, fonti/fontis, vaca/ vacas. Nalgúns lugares (Pravia o Cudillero) apréciase unha forte tendencia ás vogais finais pechadas /-i, -u/.

d) -oriu ou, -oria concordan coas falas centrais: cobertoria, taladraoria, casoriu.

e) /ll/ para os derivados de /l-, -ll-, pl-, kl-, fl-/: lluna, valle, llave, llover, llama. Non sendo no seo da palabra onde /y/: ayalga

f) /ñ/ vindo do grupo latino /-nn-/: cabaña; é normal tamén o /ñ/ inicial: ñarbasu, ñarigón.

g) /ch/ vindo do do grupo latino /kt, ult/: trucha, cuchu, munchu.

h) /y/ vindo do grupo latino /ly, k'l/: muyer, vieya. Particularidade desta variedade é que /-y-/ despois de vogal palatal pode esquecerse: ouvea - ouveya, ourea - oureya.

Na orde morfolóxica amósanse nalgúns lugares (Santianes de Pravia) casos de concordancia de substantivos femininos con adxectivos en /-u/, que visa a extensión cara a Occidente a oposición continuo / descontinuo: ‘La tierra tá ricudíu’^[2].

• Variedade B. Terras altas do Leste: Algama Quirós, Teverga e Proaza.

a) O vocalismo concorda no fundamental coa variedade A. Ten que sinalarse unha menor tendencia ás vogais pechadas finais /i, u/, aínda que non hai uniformidade entre as freguesías. Quirós amósase menos tendente ás finais /e, o/.

b) O grupo -oriu ou -oria que concorda coas falas centrais: cobertoria, taladraoria, casoriu.

c) Emprégase o /ḷḷ/ polo /ll/ da anterior: ḷḷuna, vaḷḷe, ḷḷave, ḷḷover, ḷḷama. Non sendo no seo da palabra, onde se emprega /ch/: 'achalga'.

d) /-n-/ polo /-ñ-/: pena, cabana, farina.

e) Mesmo que na variedade D, resultado /ch/ para /ly, k'l/: mucher, viecha.

f) É orixinal desta fala o son; /ts/ para /kt, ult/: cutso, mutso, otso, cotse.

Nesta variedade atópase o linde do ditongo ya/yas; asina en Teverga, non sendo xa coñecido en Quirós (secantes as freguesías de Bermiego, Ricao e Faeo)^[3].

• Variedade C. Terras baixas do Oeste: Vales baixos de Cangas de Narcea, Tineu e Luarca. Nesta variedade obsérvanse illas da variedade D.

a) O vocalismo concorda coas variedades anteriores. Ten maior número de ditongos decrecentes pola afectación da vocalización de certas consoantes finais en grupo interior: 'nueite', 'truita', 'muitu'.

b) -oiru ou -oira con anticipación epéntica da iode: versatoriu> versadoiro, Cubertoira.

c) O consonantismo concorda coa variedade A para /y/ procedente de /ly, k'l/: muyer, vieya.

d) Polo contrario, o consonantismo concorda coa variedade B na solución /ḷḷ/: ḷḷuna, vaḷḷe, ḷḷave, ḷḷover, ḷḷama. Non sendo no interior da palabra, onde prevalece /y/: ayalga

e) Coexistencia dos resultados /ch/ e /ḷḷ/ de inicio para os grupos /pl, kl, fl/: chuver / ḷḷover.

f) Epéntese do /u/ polo influxo do wau na sílaba seguinte: augua, lleugua, yeugua, fraugua etc.^[4].

• Variedade D. Terras altas do Oeste: Inclúese Somiedo, Brañas de Cangas, Degaña, mais os enclaves da variedade C..

O vocalismo e o consonantismo concordan coa variedade C, non sendo o resultado /ch/ procedente de /ly, k'l/ en ‘mucher’, ‘navacha’, e de /-cl-, -pl-, e -fl-/: achalga, mesmo que na variedade B.

Cadro comparativo das variedades dialectais do asturiano occidental:

Latín	Asturiano normativo	Variedade A	Variedade B	Variedade C	Variedade D	Galego
lauretum	lloréu	llouréu	ḷḷouréu	ḷḷouréu	ḷḷouréu	Loureiro
afflaticam	ayalga	ayalga	achalga	ayalga	achalga	achadego
plovere	llover	llover	ḷḷover	ḷḷover/chover	ḷḷover/chover	chover
lactem	lleche	lleiche	ḷḷeitse	ḷḷeite	ḷḷeite	leite
multu	munchu	muchu	mutsu	muitu	muitu	moito
capanna	cabaña	cabaña	cabana	cabana	cabana	cabana
oculo	güeyu	güeyu	güechu	güeyu	güechu	ollo
mulier	muyer	muyer	mucher	muyer	mucher	muller

Véxase a seguinte amosa da lingua:

Documento Castañedo, concello de Belmonte, cartulario do Mosteiro de Belmonte, ano de 1253.^[5]

In nomine Dominj, Jo Alfonso Pedriz ajuntadament con mías ermanas Aldonza Pedriz e Gontro Pedriz et mías quarmanas Maria Andrés et Go(u)tro Andres, fazemos carta de vendición et de donación avos, abat don Ffroyla de Belmonte, ye al conuiento dessi logar, de toda la nossa racion que nos pertinez ena iglesa de Sancta María de Rastello quanto e el aro dessa iglesa, en remission de nossos peccados et por quelo auedes vos ia ganado de nossos auolos por cartas que uos ellos fezieron et outorgaron', y por VIIIº morabedis que de vos recibimos; quanto jur et quanta possessión et quanto derecho (ena iglesa) en essa iglesa ya decha, avemos o deuemos a aver entre nossos heredes, que nos pertenez de nostro abolengo, assi como dixemos, quanto ye el aro de la iglesa, todo lo outorgamos et damos por liure et por quito por siempre de nos et de todo omne, que de nostro lignage descenda, auos abbat don Ffroyla ye al conviento dessi monestero de Sancta Maria de Belmonte que uos e vostros successores lo aiades ye lo possijades sen outra contradicción, por iur de heredamiento por todo tiempo. Et si nos o outro de nostro lignage (vos) en algun tiempo vos esta carta cor romper o contrariar quinquer quelo ousar fazer, sea poren maldito et excomungado, et peite al monestero de Belmonte, adoble quanto la carta presente nonma in conto al Rey CCCª, morabedis dela moneda real, et esta presente carta siempre firme permanesca in so rouramento. Ffacta Karta in mense marcio in era mª.CCª, nonagesima iª. Regnante el Rey don Alfonso in Leon in Castella et in todos los sos regnos. Episcopo don Pedro in Oviedo. Ricomne in Asturias doyane. Merino mayor in tierra de Leon, don Gonzaluo Moran. Jo Alfonso Pedriz et jo Aldonza Pedriz et jo Gontro Pedriz et jo Maria Andres et jo Gontro Andres esta carta, que de nostra bona uoluntat mandamos fazer a uos don Ffroyla abbat de Belmonte et al Conuiento desa … con nostras manos la rouramos et signa fazemos. Coram testibus qui presentes fuerunt: Gonzaluo Pedriz de Obignana, et Gonzaluo Thomas et so fillo Johan Gonzaluiz… Castannedo et Martin Martin et sos fillos Pele Martin et Pedro Martin; Johan Diaz capellan Pedro Fesolo et outros muitos bonos omnes que viron oiron esta carta rourar ena iglesa de Castannedo. Johannes notuit.

Mario Gómez Gómez, Los nuevos babilistas, ALLA, 1987, P. 342, Un rapaz empacatau

—¿Quiés saber lu qui pasóu Disqui salierun di casa? Pus you te lu cuntaréi, Qu’al amanecerín taba Aspirandu pa ir cun echus, Y cun echus fui a Cangas. —Algu..., ya me lu cuntarun Seiqui lus padris churaban Y tamién dixenun qui echa, Tou fui chegar incierránunla.

—¡Claru que sí; cun gran pompa; Cun ripiqui di campanas, Y gran misa y muita fiesta Y gran luxo y muita gala. Casi todas las vicinas Fumus d’aiquí acumpanándula Y al chigar nos al cunventu Ya pur nos achí aspiraban Flairis, curas, siñuríu Y toda la xenti baxa.

Tamién taba achí a la puerta, La madrina, doña Plácida, Cun vistíu di tirciupelu Marietsu y azul á rayas, Y cun duas cadenas d’oru Y el gran asombru di alaxas. Intramus tous pa la Iglesia. Achí rezan y achí cantan, Y al salir, tous abrazamus Aquescha, ondi las galas

Dil cielu fixenun níu Y el níu pal cielu chivaban! You... prubetina... de mí... Nun... sei... cumu tengu... lágrimas Dispués qui tantu churei, Al ver cúmu echa pasaba Pur la puerta del ulvidu, Dixando al mundu di ispaldas, Y cúmu ya de pur vida, Quedábasi achí incierrada.

A literatura en asturiano occidental é residual e é confundida as máis das veces coa literatura en leonés, coa que ten moita semellanza. Presenta aínda unha produción e orixinalidade nada desprezábel.

Débese notar, pola importancia do seu autor, o libro 'El cuartu amariellu' de Xuan Bello, (1965 Tinéu, Asturias), traballo de mocidade, publicado con só dezaseis anos por quen hogano pasa por ser un dos máis notábeis autores na lingua asturiana. Con todo, o dito autor non tivo continuidade nesta variante lingüística, ao seguir a súa carreira literaria en asturiano académico.

Outro autor destacado é Roberto González-Quevedo, (Palacios de Sil, León), 1953, autor, en colaboración coa súa mai (Eva González) de seis libros de poesía e prosa: 'Poesías ya hestorias na nuesa tsingu'; 'Poesías ya cuentus na nuesa tsingua' (1980), 'Bitsarón: Cousas pa nenus ya pa grandes na nuesa tsingua' (1981), 'Xentiquina' (1983), 'Xeitus: poesías ya cuentus' (1985) e 'Branas d’antanu ya xente d’anguanu: poesías ya cuentus '(1990). Este autor intentou logo facer unha literatura épica sobre un pasado máis mítico que histórico; foi gañador do premio de narracións curtas da Deputación de Asturias, en 1981, polo seu conto "Pul sendeiru la nueite". En (1986), editou ata hoxe o seu primeiro e único poemario 'Inis Aión. É membro de número da Academia da Lingua Asturiana, ALLA.

Outros autores que publicaran traballos en asturiano occidental:

• Gómez Gómez, Marío, (Cangas de Narcea, 1872-1932)
• Antón García, (Tuña, Tinéu, 1960)
• Sabela Fernández, (Tinéu, 1962)

• El habla de Candamo. Aspectos morfosintácticos y vocabulario”. Olga J. Díaz González. Universidade de Oviedo. 1986.
• “El habla de Teberga. Diacronía y sincronía”. X. LL. García Arias. Rev. Archivum T. XXIV. Universidade de Oviedo. 1974.
• “El habla de la Cabrera Alta". María Concepción Casado Lobato. Librería lingüística ALLA. Oviedo 2002.
• O dialecto asturiano occidental nos documentos notariais da Alta Edade Meia. Rafael Lapesa, Revista de Dialectología y Tradiciones Populares, Caderno 32, 1976, p. 225, 246.

• Galego de Asturias
• Asturiano central
• Asturiano oriental
• Montañés

• Mapa da lingua asturiana
• O astur-leonés en Ethnologue
• Academia de la Llingua Asturiana
• Informe sobre a lingua asturiana Arquivado 18 de xaneiro de 2012 en Wayback Machine. (en pdf)
• Dirección Xeral de Política Lingüística do Goberno do Principado de Asturias.
• Diccionariu de la Academia de la Llingua Asturiana
• Dicionario Xeral da lingua asturiana (asturiano — español)