Villena

Tense constancia de poboacións na zona desde o Paleolítico medio.^[1] Non obstante, está en discusión se a cidade actual data da época visigoda ou é anterior, aínda que con total seguridade existía no século XI, durante a dominación musulmá.^[1] Tras a conquista cristiá,^[2] pasa a ser señorío, principado, ducado e finalmente marquesado,^[1] até que o pobo, alentado polos Reis Católicos, se rebela contra o marqués. En 1525 Carlos V concédelle o título de cidade.^[1] Este é o momento de maior prosperidade económica, como mostran os monumentos que chegaron até os nosos días. A partir do século XVI ábrese un período de tranquilidade, só roto polas guerras nas que se verá envolta esta zona de España. Pese a que en 1858 se inaugurou unha estación de ferrocarril,^[3] a economía seguiu sendo esencialmente agrícola até o éxodo rural dos anos 1960. A partir de entón, o modelo económico cambiou rapidamente e na actualidade a economía baséase principalmente no sector servizos e a industria, destacando a do calzado, a construción e os mobles.^[4]

A cidade conserva un importante conxunto histórico,^[5] composto polos seus dous castelos e varias igrexas, ermidas, palacios e prazas, así como un importante patrimonio museístico, no que destaca o museo arqueolóxico José María Soler. Entre os principais eventos culturais atópanse as festas de Mouros e Cristiáns e o concurso de Novos Intérpretes «Ruperto Chapí».

O primeiro topónimo do que se ten constancia é o «Ad Turres» que aparece nos Vasos Apolinares, que foi identificado con algunha das vilas romanas ou postas do itinerario da Vía Augusta, nalgún punto entre Villena e La Font de la Figuere.^[6] Cerca desta última tense constancia dunha torre citada como xa en ruínas no século XIV.^[7] En canto á orixe do termo «Villena», hai certa polémica. Menéndez Pidal propón que tería evolucionado dun hipotético antropónimo Bellius ou Vellius e o sufixo -ana, tal como Lucena (Lucius + -ana) ou Maracena (Marcus + -ana), que darían a forma romana «Belliana» ou Velliana.^[8] Mais nin Belliana nin Bellius se documentaron na época romana, amén de que a evolución de «Belliana» a «Villena» comporta certas dificultades fonéticas.^[9] Polo tanto, Domene Verdú indica que a orixe do topónimo sería o termo بليانة «Bilyāna», netamente árabe, e significaría «a enchida (por Alá)».^[10] Esa forma árabe, documentada a partir do século XI,^[1] tería evolucionado de dúas maneiras distintas. Dun lado, seguindo as normas do castelán medieval, a «Belliena», tal como aparece na Historia Roderici (sobre 1180). Esta forma, con todo, desaparecería a raíz da conquista cristiá de 1241 a favor da forma Billena, segundo as regras fonéticas propias do aragonés que falarían a maior parte dos repoboadores cristiáns. A partir do século XV, e atraída a grafía pola palabra villa debido á xa maioritaria confusión do b e o v entre os falantes de español, consolídase a forma «Villena», que permaneceu inalterada até o momento.

Villena ostenta a categoría histórica de cidade, cos títulos de «Moi Nobre, Moi Leal e Fidelísima». Dos Manueis obtivo o título de «vila» e os de «Moi Nobre e Moi Leal» non se sabe.^[11] Foi Carlos V quen lle concedeu o título de «cidade» en 1525, como agradecemento á axuda que prestara a entón vila aos seus avós, os Reis Católicos.^[1] Tras a guerra de sucesión, na que Villena loitou a favor de Filipe V, este outorgoulle o título de «Fidelísima».^[11]

O escudo de Villena lévase utilizando de maneira tradicional desde, polo menos, 1477, aínda que non tivo a consideración de oficial até o 27 de novembro de 2010.^[12][13] O deseño oficial, realizado por profesores en heráldica e catedráticos encabezados por Inocencio Galindo, ten a seguinte descrición:

Dividido en aspa cun quinto cuartel circular sobre o todo. No primeiro cuartel, de azur, hai un castelo de ouro e donxonado de tres torres, aclarado de goles e mazoado de sable mentres que no segundo, de prata, óllase un león rampante de púrpura linguado e uñado de goles. No terceiro cuartel, de goles, apréciase unha man de prata armada dunha espada de prata sumada de medio voo de ouro e no cuarto, dourado, hai tres árbores ao natural arrancadas e terrazadas. No quinto cuartel, de azur con fileira de prata, obsérvanse dous peixes de prata en pau.^[13]

Tales símbolos teñen a súa orixe en diversos acontecementos históricos. O castelo do primeiro cuartel recorda a súa pertenza histórica á Coroa de Castela, mentres que o león do segundo cuartel e a man alada do terceiro son herdanza do infante don Xoán Manuel, señor da cidade. Os tres piñeiros do cuarto cuartel e o estanque do quinto fan referencia á lagoa de Villena ou á Fonte do Chopo, antigamente as maiores fontes de riqueza da cidade, a primeira como salina e a segunda como fonte de auga doce. A coroa é en lembranza do marquesado de Villena.

Até que se fixo oficial, existiron distintas versións segundo as lexislaturas,^[14] así como certa polémica en canto á posición e a onde tiñan que mirar os cuarteis segundo e terceiro.^[12]

Villena está situada no noroeste da provincia de Alacant, na comarca do Alto Vinalopó. Atópase nunha importante encrucillada de camiños entre o País Valenciano, Murcia e Castela A Mancha, ás que se accede en poucos minutos. O seu singular enclave xeográfico, en torno a pobos como Biar, Sax, La Font de la Figuera, Yecla (Murcia) e Caudete (Castela A Mancha) fixo que, dende a antigüidade, Villena sexa un importante nó de comunicacións coñecido como o "Corredor de Villena",^[15][16] de importancia capital desde época prehistórica (aquí accedía a Vía Heráclea ao interior da Meseta). Tamén conta o seu amplo termo municipal (345,6 km²), o segundo concello con maior superficie da provincia de Alacant.

A zona pode encadrarse dentro das áreas dos corredores intermontanos ou corredores prebéticos. Pola súa situación e configuración, considérase un altiplano con trazos de transición entre a paisaxe manchega e a levantina.^[17]

Polo que respecta á súa xénese, o relevo presente no termo de Villena e comarca está relacionado con dous factores: as condicións climáticas e a tipoloxía do rochedo. A zona está sometida á acción dun sistema erosivo mediterráneo posto de manifesto no ritmo das precipitacións e nas temperaturas, que favorece a formación de glaciares, ramblas e cantís,^[1] potenciados pola escasa cobertura vexetal que existe nalgunhas zonas. O predomino de calcarias, margas e arxilas maniféstase nos cumes como o dos Cabezos.

As principais unidades montañosas constitúenas a Serra de Salines, onde se acada a máxima altura no Pico da Capela (Capilla) con 1.123 msnm de altitude. Tamén son de destacar os picachos de Cabrera, unha formación illada e bastante abrupta; a Pena Rubia (Peña Rubia), ao sueste; o Morrón e a Serra da Vila (de la Villa), que ten nas súas faldras a cidade.^[1]

Datos xeodésicos

No termo de Villena atópanse varios vértices xeodésicos de segunda, terceira e cuarta orde. De segunda orde existen dous, un na cota 799 da serra da Vila e outro,^[18] o da Capela, a 1237 m de altitude na serra de Salinas, preto do punto onde conflúen os termos de Villena, Pinoso e Yecla.^[19] De terceira orde encóntrase en Peña Rubia, o pico do Fraile^[20] e o pico de Peña Rubia, o de El Morrón na serra do seu nome,^[21] o do Cerruchón en La Serrata (a 666 m);^[22] o do Cabezo de Cerdá, próximo a Santa Eulalia,^[22] na serra de Sainas, a 1047 m, o de Caire,^[23] e o das Albarrizas (705 m),^[24] entre outros. Por último, existen varios vértices de cuarta orde, pertencentes á rede xeodésica da Generalitat Valenciana: do Inferno, da Vereda, dos Alorines, de Casa la Noguera, de La Encina...^[25] Do mesmo xeito, Villena ten 47 sinais con datos xeodésicos, entre os cales se encontran as redes xeodésicas, as redes de nivelación e a rede de mareógrafos.^[26]

Aínda estar preto da costa, as montañas representan un obstáculo para recibir a influencia do mar, e dado que a altitude media está por riba dos 500 metros, dáse un peculiar clima duro.^[27] Villena presenta unhas temperaturas extremas que poden oscilar entre os -3 °C e os 35 °C.^[28] En xaneiro de 1915 rexistráronse -17,5 °C, mentres que o 3 de agosto de 1932 rexistráronse 42 °C.^[27] Pola súa banda, a temperatura media sitúase nos 6 °C no mes de xaneiro, mentres que en xullo e agosto está en torno aos 24 °C. Termicamente Villena presenta as características propias do clima continental da meseta, que se manifesta na existencia dun verdadeiro inverno, e un verán no que se constata un aumento das temperaturas nas horas centrais do día con noites moi refrescantes.

O período de máximas choivas rexístrase durante os meses de primavera e outono con cotas moi baixas: entre 350 e 380 mm. O período entre 1943 e 1962 deu unha media de precipitacións anuais de 348'4 mm.^[29] Así, o número de días de choiva no outono en Villena é, máis ou menos, de 11, mentres que a primavera caracterízase por unhas precipitacións de ton máis débil ou moderado.^[30] As altas temperaturas e a escaseza de precipitacións, xunto coa irregularidade destas, ilustran a aridez da chaira villaneira, que vai superándose a medida que nos aproximamos cara á parte oriental do Alto Vinalopó.

Debido á súa gran diversidade fisiográfica e faunística, o patrimonio natural de Villena é de grande importancia no contexto da provincia de Alacant.^[32]

Na serra de Salinas é onde máis abunda a vexetación boscosa –bosque mediterráneo–, conservando amplas zonas de carrascal e densos piñeirais.^[27] Noutras serras, de menor vexetación arbórea como son o Morrón e Peña Rubia, predomina a matogueira dominada polo romeu, o cimbro, a sabina, o tomiño, a aliaga etc., plantas que están amplamente representadas nestas latitudes.^[32] Dentro do termo de Villena atópanse tamén ambientes subesteparios –zonas de vexetación moi baixa e aclarada–, acompañando normalmente aos cultivos de cereais, como sucede na paraxe de Los Alhorines.

Existen en Villena tres microrreservas de flora:^[33] desde 1994 a microrreserva Cabecicos de Villena e a microrreserva Cova do Lagrimal e desde 2002 a microrreserva Miramontes.^[34][35]

A serra de Salinas é a zona de maior diversidade faunística de Villena, destacando a xineta, o gato montés e o xabarín e, entre os animais de caza que habitan o campo, atópanse o coello e a perdiz. Completan esta relación as aves rapaces diúrnas e nocturnas. Na paraxe dos Alhorines reintroduciuse o lagarteiro das torres.^[36] Noutras zonas do concello atópanse dúas especies de aves únicas na provincia de Alacant: a ortega e o sisón. É moi abundante a presenza da calandria común,^[37] e de diversos tipos de picas,^[38] mentres que o alcaraván é máis difícil de encontrar.^[39] Existen tamén zonas húmidas na horta de Villena, onde aparecen anfibios e un peixe coñecido como fartet –moi escaso– cuxo único hábitat é Marrocos e o sueste de España.^[40]

Os vestixios máis antigos atopados no termo municipal de Villena remóntanse ao Paleolítico Medio, hai aproximadamente 50 000 anos,^[1] e encontráronse na cova do Cochino. A continuación do proceso humano atópase na paraxe da Huesa Tacaña (ao oeste da Peña Rubia), podéndose observar a evolución cultural en xacementos como a cova do Lagrimal. Da revolución neolítica encontráronse importantes restos na Casa de Lara, representante do poboamento neolítico en chaira,^[43] aínda que os vestixios desta época inundan toda a comarca: covas, as socalcos do Vinalopó, as ribeiras da antiga lagoa de Villena etc. Non obstante, o neolítico tal cal foi curto e nos estratos considerados eneolíticos xa se atopan sinxelos obxectos metálicos,^[43] que caracterizan a chegada da Idade de Bronce, onde os asentamentos xa non se atopan en chairas senón en estratéxicos altos facilmente defendibles. As covas que até aquela foran lugar de habitación, empezaron a reservarse para fins sepulcrais. Entre os xacementos destaca, pola definitiva irrupción do urbanismo, unha das principais cidades do Mediterráneo occidental: o Cabezo Redondo, que constituía a fronteira entre a cultura argárica e o bronce valenciano. O desenvolvemento alcanzado nesta etapa outorgoulle a Villena un lugar privilexiado neste período da historia, xa que a esta cultura pertence o conxunto coñecido como Tesouro de Villena.^[42]

Tras a Idade de Bronce produciuse na zona unha perda de poboación que non tivo recuperación até a Idade Moderna.^[44] Non obstante, a continuidade do proceso humano está constatada pola presenza de xacementos ibéricos, que tiveron asentamentos no puntal de Salinas, o Zaricejo e a serra da Villa.^[43] Non obstante, ditos asentamentos non foron realmente moito maiores que unha aldea.^[44] Tamén os celtas deixaron a súa pegada na necrópole de incineración do peñón do Rei (nos Picachos de Cabrera).^[43] Non se encontrou ningún núcleo de poboación estable durante a época romana, pero apareceron restos de polo menos catro vilas repartidas por todo o territorio, nas que se cre que a poboación se distribuíu, xa que os poboados ibéricos destruíronse ou abandonáronse.^[45] Estas vilas, xunto cos achados monetarios, cerámicos e de centuriación (división da terra en lotes),^[46] demostran que a romanización foi intensa na zona, sobre todo debido a que polo val do Vinalopó circulaba a vía Augusta.^[47] Se ben estas vilas sufriron en certo modo a crise do século III, tiveron un período de florecemento durante os séculos IV e V, o que non se corresponde coas terroríficas descricións da época que nos brindan Hidacio e Osorio.^[1]

Durante a dominación visigoda, a comarca de Villena formou parte dunha provincia que se correspondía aproximadamente coa antiga Cartaxinense. Cando os musulmáns invadiron a Península Ibérica en 711, encontráronse cun duque visigodo chamado Teodomiro, que dominaba unha ampla comarca que tiña por centro a cidade de Orihuela.^[1] Adóitase considerar que a primeira noticia que se ten de Villena como núcleo de poboación estable na súa localización actual é a do tratado dos musulmáns con Teodomiro no ano 713. Nel noméase, entre outras, a cidade de بلنتلة Blntla ou a súa variante بلنتية Blntya,^[1] que foi identificada por algúns investigadores con Villena, aínda que outros relaciónana con Valencia, Valentula (Elx) ou outras localizacións.^[9][48] O primeiro testemuño que con total seguridade se refire a Villena é un documento do século XI no que se menciona بليانة Bilyāna,^[1] nome que deu lugar ao actual en boca dos repoboadores cristiáns.

O territorio de Teodomiro pasou a denominarse cora de Tudmir, e o pacto respectouse até os tempos de Abderramán I, quen o rescindiu unilateralmente.^[1] Segundo a Historia Roderici, en Villena citou Afonso VI ao Cid para que o apoiara na conquista de Aledo, aínda que esta narración garda varias incoherencias e o feito en si está discutido, xa que é probable que o Cid nunca saíra de Ontinyent, onde estaba acampado.^[1] O domingo 13 de agosto de 1172 o califa Yusuf I acampou no castelo de Villena, camiño de Huete a Murcia.^[1] De entre as circunscricións menores chamadas aqalim (singular iqlim), sábese que polo menos desde o século XII Villena foi cabeza dunha delas,^[1][49] non aparecendo como tal nas crónicas anteriores, o cal, para algúns autores, indica que Villena se converteu nun núcleo de importancia a partir desta data.^[50][51] Este iqlim exercería a súa xurisdición sobre Hisn Yakka (Yecla), Bogarra (Caudete), Beneixama e Sax.^[52] Segundo Ibn Said al Maghribi, Villena era unha cidade con xardíns nos que a auga da antiga lagoa e de numerosos mananciais xogaría un papel predominante.^[53] Ademais, sábese da existencia dunha madrasa da que foi profesor de retórica o xienense Mohamad ben Ahmad ben Hassan arredor do ano 1200 ao fuxir da persecución dos Almorábides.^[2][54] Sitúanse dous cemiterios musulmáns na cidade.^[1]

O primeiro intento serio de conquista por parte dos cristiáns foi en 1238,^[2] aínda que a conquista definitiva tivo lugar en 1240, con Xaime I e a Coroa de Aragón. Así pois, incumpríronse pactos anteriores que deixaban na órbita castelá esta praza.^[1] O tratado de Almizra en 1244 devolveuna a Castela, e fixaba a fronteira entre Castela e Aragón. Entre 1252 e 1256 creouse o señorío de Villena a favor de Manuel de Borgoña e Suabia.^[1] En 1264 Xaime I tivo que volver a intervir para sufocar unha sublevación mourisca promovida polo rei granadino Alhamar. Manuel de Borgoña e Suabia, que posuíu o señorío a maneira de rei,^[1] outorgou en 1270 o foro e privilexio de Murcia e Elx e, en 1276, o de Lorca.^[1]{ Estes outorgamentos dan fe do forte interese do señor de Villena en repoboar a zona.^[52] Tras a morte de Manuel de Borgoña e Suabia, o señorío foi herdado polo seu fillo, don Xoán Manuel, segundo señor, príncipe e primeiro duque de Villena. Este concedeulle en 1305 unha feira aos moradores da vila,^[52] e xa en 1308 comezou a amurallar o barrio dos cristiáns vellos.^[55] O señorío pasou a ser principado en 1333 e en 1336 ducado.^[1] O ducado pasou finalmente a marquesado,^[1] o máis antigo da Coroa de Castela,^[56] baixo control de Afonso de Aragón e Foix.^[57] Estendíase por parte das actuais provincias de Almería, Murcia, Albacete, Alacant, Valencia e Cuenca, e comprendía vinte e tres localidades.

En 1476 a poboación levantouse contra o marqués Diego López Pacheco, alentada polos Reis Católicos, e en 1480 pasou a depender directamente do reguengo e a desfrutar de distintos privilexios. Non obstante, o termo xeográfico marquesado de Villena seguiu utilizándose para denominar esta rexión, dentro do antigo Reino de Murcia, polo menos até o século XVII.^[58] En 1525, o emperador Carlos V, concedeulle o título de cidade.^[1][59] Comezou así un período de certa tranquilidade, só crebado polo eterno conflito territorial dos Alhorines, entre Caudete e Villena durante o século XVI. Durante a guerra de sucesión entre Austrias e Borbóns, Villena apoiou a estes últimos na figura de Filipe V, o que lle fixo gañar o título de: «Moi nobre, moi leal e fidelísima».^[11] A imaxe urbana de Villena a finais do século XVIII era a dunha cidade aberta que xa non tiña murallas, como dá a entender Bernardo Espinalt no seu Atlante español.^[60]

En 1803 ordenouse desecar a lagoa de Villena, da que se obtiveron 1704 ha de terra cultivable. Durante a guerra da independencia, Villena foi tomada polo mariscal Suchet, das tropas napoleónicas. Para provocar a rendición das escasas forzas que defendían o castelo da Atalaia, en 1811 Suchet bombardeouno desde o exterior e, ao tomar a fortaleza, fixo voar parcialmente as bóvedas almohades da torre da homenaxe,^[61][62] co fin de deixalo inservible para apostar unha gornición. En 1836, tras ter pertencido previamente ás provincias de Murcia e Albacete, Villena incorporouse definitivamente á de Alacant. Coa construción, en 1858, do ferrocarril que unía Alacant e Madrid e en 1884 co trazado que a conectaba con Cieza e Alcoi (VAY), aumentou significativamente a taxa comercial e empezaron a aparecer as primeiras industrias.^[3] No verán de 1888 derribouse a torre do Orejón, eliminando así o último lenzo de muralla que quedaba na cidade.^[63]

Desde principios de século o elemento asalariado e xornaleiro adquiriu un forte peso, o que conduciu a unha importante difusión do anarquismo e do socialismo, como demostran os acontecementos da folga xeral de 1917, que se saldaron con mortos e feridos.^[65] No inicio da guerra civil as autoridades alicantinas enviaron forzas de seguridade a Villena e Almansa para impedir que se estendera a rebelión por estas cidades.^[66] Aínda así, nos primeiros días da contenda reinou o caos na poboación e producíronse os maiores estragos.^[67] A cidade foi bombardeada en diversas ocasións,^[67] co fin de cortar a conexión por ferrocarril entre Madrid e Alacant. En 1937 creouse un organismo económico, o Consello Regulador de Economía Socializada, integrado por elementos da UGT e a CNT, que administraba a socialización de todos os bens intervidos nas diversas actividades produtivas e de distribución.^[68] Dada a escaseza de moeda fraccionaria, o Concello viuse obrigado a emitir moeda. Durante 1939, a crise económica intensificouse, o que sumiu a actividade política da cidade nun estado letárxico que finalizou o 29 de marzo de 1939 cando as tropas franquistas entraron na cidade.^[69]

Finalizada a guerra civil, a situación da cidade era crítica, tanto economicamente pola falta de subministración como pola cantidade de infraestrutura destruída que houbo que reconstruír lentamente.^[69] A partir da década de 1960 tivo lugar unha explosión demográfica debido á chegada de inmigrantes, sobre todo de Castela-A Mancha e Andalucía.^[70] Así pois, entre 1960 e 1970 a superficie urbana creceu sobre un 20% e a construción de vivendas aumentou nun 650%.^[71] O 3 de agosto de 1979 precedeuse ao renome de todas as rúas con orixe franquista.^[72] O desenvolvemento actual da cidade desembocou nunha boa infraestrutura cultural, como o teatro Chapí, os diferentes museos, o pavillón deportivo municipal, os diversos eventos culturais ou a Casa da Cultura, onde está situada unha das tres bibliotecas da cidade, unha sala para teatro e cine e varias salas de exposicións. Tamén, xunto coa especialización da economía creceu a infraestrutura de servizos. A cidade ten dous polígonos industriais, Rubial, nas proximidades da estación de ferrocarril e Bulilla, nas da autovía A-31,^[73] así como con outras zonas industriais nos principais accesos da cidade.^[74]

En 2011 o municipio de Villena tiña 34 966 habitantes, segundo cifras oficiais do INE. A gran maioría da poboación vivía na cidade de Villena, e o resto en unidades de poboación, algunhas das cales son consideradas como pedanías, que se encontran esparexidas polo amplo termo municipal, distribuídas como segue:^[75]

A poboación de Villena leva crecendo de maneira sostida desde mediados do século XIX, debido principalmente ao desenvolvemento industrial, que contribuíu a manter a poboación de Villena e a que siga sendo un dos grandes núcleos urbanos do interior valenciano.^[56] Durante as décadas de 1960 e 1970, grazas ao aumento de fábricas de calzado, a cidade recibiu inmigrantes doutras comunidades autónomas, sobre todo Castela-A Mancha e Andalucía. Aínda que o crecemento demográfico ralentizouse tras o éxodo rural español, nos últimos anos o crecemento demográfico reforzouse pola chegada de inmigrantes iberoamericanos e magrebís.

Evolución demográfica do municipio de Villena
Gráfica elaborada por Wikipedia segundo datos do INE, 2012

Pirámide de poboación^[76]

Da análise da pirámide de poboación dedúcese o seguinte:

• A poboación menor de 20 anos é o 21% da poboación total.
• A poboación comprendida entre 20-40 anos é o 31%
• A poboación comprendida entre 40-60 anos é o 27%
• A poboación maior de 60 anos é o 21%

Esta estrutura da poboación é típica no réxime demográfico moderno, cunha evolución cara a un envellecemento da poboación e unha diminución da natalidade anual.

En 2004 a concellaría de Inmigración da cidade creou o Plan de Integración da Inmigración en Villena,^[77] que marcaba as directrices para integrar a crecente poboación inmigrante da cidade en todos os ámbitos e así puideran convivir en plano de igualdade co resto da poboación da cidade. A raíz deste plan puxéronse en marcha varios proxectos, como a feira Humana^[78] ou a Semana Intercultural, que en 2009 celebrou a súa quinta edición e se converteu nun referente deste tipo de eventos.^[79]

Villena foi sede do encontro de distintas asociacións da Comunidade Valenciana para coordinar esforzos en materia de integración,^[80] así como de conferencias e cursos relacionados con esta área. Ademais, en 2009 foi sede da Mostra Internacional de Cine e Dereitos Humanos.^[81]

A poboación estranxeira empadroada suma 3054 habitantes, representa un 8,67 %, moi inferior á media provincial e estatal, sendo as nacionalidades máis numerosas a marroquí (599 habitantes), a romanesa (221), a búlgara (255), a ecuatoriana (686) e a colombiana (471).^[82]

Villena está gobernada por unha corporación local formada por 21 concelleiros elixidos cada catro anos por sufraxio universal que á súa vez escollen un alcalde. O censo electoral está composto por todos os residentes empadroados en Villena maiores de 18 anos e propios de España e dos outros países membros da Unión Europea. Segundo o disposto na Lei do Réxime Electoral Xeral,^[83] que establece o número de concelleiros elixibles en función da poboación do municipio, a corporación municipal de Villena está formada por 21 concelleiros. A Casa do Concello villenense está no Palacio Municipal, edificio do século XVI situado na praza de Santiago, no centro da cidade. Porén, ten diversas dependencias noutras localizacións debido á falta de espazo no edificio.

Alcaldes

Resultados electorais

O resultado de votos e número de concelleiros de cada partido nas eleccións municipais de Villena dende 1979 é o seguinte:

Crise de goberno (2009-2010)

Nas eleccións municipais do 27 de maio de 2007 o PP obtivo unha ampla maioría con 12 concelleiros. Mais, xa en febreiro de 2009, comezaron os problemas entre os 6 concelleiros afíns a José Joaquín Ripoll Serrano (presidente da Deputación Provincial de Alacant), que incluían á mesma alcaldesa, Celia Lledó Rico; e aos 6 afíns a Francisco Camps (Presidente da Generalitat Valenciana).^[86] A confrontación chegou até tal punto que o 21 de setembro de 2009, o concelleiro campista Juan Richart e Isidro Gozálvez, marido da concelleira ripollista María José Hernández, se viron envoltos nunha pelexa que acabou con contusións e sendas denuncias ante a Garda Civil.^[87] Así mesmo, o 28 de decembro Celia Lledó viuse obrigada a paralizar un pleno municipal no que quedara en minoría debido á ausencia de catro dos seis concelleiros campistas, dous deles por cuestións persoais, o que foi cualificado polo PSOE de «atropelo á democracia», xa que non se trataba da primeira ocasión que a alcaldesa desconvocaba un pleno por estes motivos.^[88] Mais a crise real estalou o 26 de xaneiro de 2010 cando cinco dos concelleiros populares presentaron a súa renuncia a seguir no grupo do PP,^[89] o que se fixo efectivo o día 27 de xaneiro, ficando o PP en minoría, con 7 concelleiros socialistas, 5 non adscritos e 2 dos Verdes.^[90] Celia Lledó achacou a «intereses persoais» a renuncia dos concelleiros campistas, mentres que estes alegaron a «incapacidade da alcaldesa para manter un diálogo e unha colaboración sincera».^[91] O PSOE, que descartou unha moción de censura,^[92] viviu tamén o 28 de abril de 2010 unha forte crise interna ao dimitir 13 dos 24 membros da executiva local, entre eles o edil José Ayelo e o vicesecretario xeral, Pedro Miguel Agredas.^[93] O alcalde de Xixona e responsable de Política Municipal da provincia de Alacant, Ferrán Verdú, asumiu a dirección da xunta xestora do PSOE de Villena, co fin de dar solución á crise interna.^[94]

Villena é a cabeza do partido xudicial número 7 da provincia de Alacant, cunha demarcación que abrangue a cidade máis as outras poboacións da comarca do Alto Vinalopó: Beneixama, Biar, El Camp de Mirra, La Canyada, Salinas e Sax.^[95] Na actualidade (2010) dispón de 3 xulgados de Primeira Instancia/Instrución, e o xulgado de Vixilancia Penitenciaria número 3, as dependencias xudiciais atópanse na rúa Sancho Medina, 13.

Foi xa durante a Idade Antiga cando se xeneralizou o sistema de cultivos que se impón na paisaxe local: cereais, oliveiras, vides e froita de secaño. Estes foron obxecto de comercio desde a Idade Media coas veciñas terras de Castela e Valencia. A paisaxe agraria impón unha gandaría esencialmente ovina, caprina e mulas, que debeu acadar certo desenvolvemento en época andalusí.^[29] Durante a Idade Media produciuse unha intensificación xeral, especialmente do gando ovino. A partir do século XV hai constancia da existencia de gando bovino, cabalar e asnal. Importante foi a explotación das colmeas para obter mel, polo menos desde o século VIII, xa que formaba parte dos impostos que se especificaban no pacto de Teodomiro, e a súa utilización intensificouse sobre todo até o século XIX.^[29]

O desenvolvemento do regadío chegou a principios do século XVIII coa redacción de dúas ordenanzas sucesivas cunha exhaustiva regramentación. En 1803, o desecamento da lagoa aumentou as posibilidades de contar con terras regadas.^[29] Os cambios do século XIX, principalmente a desvinculación das desamortizacións eclesiástica e civil, apuntaron a un importante traspaso das terras do clero, os municipios e a pequena nobreza a elementos da burguesía autóctona e forasteira. A vide ocupaba en 1775 un total de 1088 hectáreas e o viño vendíase en Murcia e Madrid ou ben se embarcaba en Cartagena e Alacant con destino a Francia e América, mentres que outra parte se convertía en augardente.^[56] Este proceso de concentración burguesa da propiedade facilitou na segunda metade do século XIX o desenvolvemento capitalista, co cultivo de produtos comerciais, como a vide, as hortalizas, os frutais e, en menor medida, a oliveira. Para esa expansión, tamén xogou un papel moi importante o ferrocarril Madrid-Alacant.^[29] A finais do XIX a vide ocupada unha extensión de 9000 hectáreas, pero a cantidade reduciuse a 8000 despois das diversas crises de filoxera. A economía de Villena foi basicamente agraria até a década de 1950.^[56]

O sector agrario, baseado tradicionalmente nas abundantes augas, veu como estas descendían notablemente debido á sobreexplotación dos acuíferos ao longo do século XX.^[96] En 1972, tan só 1630 persoas se dedicaban á agricultura en Villena.^[97] A superficie cultivada diminuíu de 19 700 hectáreas en 1975 a 14 100 en 2003, das que 5200 están en rego e o resto en secaño. A vide, á que en 1945 se dedicaban 8000 hectáreas segue sendo, con 4185, o cultivo máis estendido, seguido polos cereais (3600), a oliveira (2575) e a amendoeira (1258).^[56] Seguiron tendo certo peso cultivos de produtos hortícolas: cenorias, espinacas, leitugas, coles etc. e froitas: mazás, cereixas, peras, e ameixas, entre outras.

As salinas do termo foron explotadas desde a Idade de Bronce e foron propiedade real durante a práctica totalidade da Idade Media até finais do século XVIII.^[29] Xa no século XVII desenvolvéronse, xunto coa actividade agraria, actividades industriais ligadas a ela: muíños fariñeiros, téxtiles de fibras vexetais e destilerías.^[29] A industria da primeira metade do século XX estaba baseada na fabricación de lenzos e colchas de la, así como en viños, augardentes e aceite. Tamén había un sector dedicado á produción de calzado (alpargatas de esparto e xute) que empezou a derivar cara ao calzado de neno na década de 1950.^[56]

O forte peso que adquiriu o elemento asalariado e xornaleiro a principios do século XX conduciu a unha importante difusión do anarquismo e do socialismo cunha actuación clara en momentos precisos como a folga xeral de 1917, ao arrancar os obreiros as vías férreas e cortar as comunicacións telegráficas e telefónicas así como a subministración eléctrica, causando así feridos e mortos.^[65][98] Esta actitude non variou na Segunda República, xa que durante a guerra civil, en Villena desenvolveuse unha experiencia única en toda a Comunidade Valenciana ao crearse o C.R.E.S., un organismo económico, integrado por elementos da UGT e a CNT, que administraba a socialización de todos os bens intervidos nas diversas actividades produtivas e de distribución.^[68] O período franquista supuxo unha desmobilización xeral da poboación obreira a través da Organización Sindical, que en Villena contou cunha das súas sedes comarcais e con grande actividade centrada na formación profesional, actuación de Educación y Descanso e creación de diferentes servizos.

O desenvolvemento industrial de Villena na segunda metade do século XX centrouse, a parte das actividades de consumo local, no sector do calzado, así como no moble e o téxtil e posteriormente a construción, o que contribúe a explicar o progresivo crecemento demográfico, cunha forte atracción migratoria.^[100] Xa en 1972 as principais actividades económicas eran: o calzado, que empregaba a 3500 persoas en 150 empresas, a construción, que empregaba 730 en 70 empresas e os transportes, que empregaban a 450 persoas.^[97]

A principios do século XXI, a principal industria de Villena seguía sendo o calzado (infantil no seu 90%),^[4] constituíndo o 5% da produción estatal de calzado. Non obstante, nos últimos anos veu reducido o seu peso polo aumento de pequenas e medianas empresas auxiliares da construción (pavimentos, revestimentos, ladrillos, electricidade etc.), impulsadas polo aumento da construción tanto na costa como nas zonas próximas de interior. Este sector é o que se viu máis afectado pola crise económica. Pola súa parte, conservan a súa relevancia as industrias do moble, o téxtil, as cárnicas, as artes gráficas e a artesanía. En canto á industria agroalimentaria, aglutina un conxunto de industrias transformadoras dos produtos para a súa posterior comercialización,^[4] predominando a produción de viño a partir de uva monastrell, de gran rendemento cara á vinificación pola súa cor e o seu alto grao alcohólico (14-15 graos).^[56]

Desde a Idade Media, o desenvolvemento comercial viuse facilitado por unha serie de privilexios e pola celebración de feiras, aínda que a verdadeira expansión comercial veu favorecida pola apertura do ferrocarril Madrid-Alacant en 1858 e dos Ferrocarrís de Villena a Alcoi e Yecla en 1884.^[29]

O sector servizos era a principios do século XXI o principal motor económico, constituíndo o 71% das actividades comerciais da cidade en 2001.^[4] Este atópase principalmente concentrado arredor do comercio de confección, calzado, electrodomésticos, así como tamén actividades profesionais como as asesorías, as axencias inmobiliarias e a administración etc. Así pois, Villena é o centro económico da comarca,^[101] aínda que tamén doutras localidades máis distantes como Banyeres, Font de la Figuera e Caudete.^[102] Mais, para localidades algo máis afastadas, compite fortemente con outros centros de atracción económica como Elda-Petrel e Alcoi.

En canto ao turismo, o 20 de decembro de 2010, inaugurouse un Centro de Recepción de Visitantes ante o castelo da Atalaia.^[103] Este proxecto enmárcase no Plan de Dinamización do Produto Turístico de Villena, aprobado en 2006 que ten a finalidade de aumentar o número de visitantes.^[104] O 7 de xullo de 2006, Villena foi declarado «municipio turístico» pola Generalitat Valenciana.^[105]

Villena está situada no enclave coñecido como Pasillo de Villena ou Corredor do Vinalopó, o que favoreceu o desenvolvemento dunhas boas infraestruturas nas redes de comunicación por autovía, que a unen coa Meseta e a Costa alacantina, así como con Andalucía, a Comunidade Valenciana e Alcoi.^[106] Ademais, a través dunha serie de estradas locais e comarcais, comunícase cos pobos veciños que forman a comarca natural do río Vinalopó e coas da Alcoià-Comtat, o Val de Albaida como tamén coas poboacións limítrofes das provincias de Murcia e Albacete, como son Yecla e Caudete.^[107] Así pois, tárdase unha media de 40 minutos en acceder a Alacant e o aeroporto de l'Altet, e dunha hora en acceder a cidades como Valencia, Murcia e Albacete.^[99]

Estradas polas que se accede directamente a Villena^[107]

Outras estradas^[107]

Urbano

Villena conta cun servizo de autobuses urbanos que percorren as seguintes liñas:^[108]

Interurbano

A través dos servizos de diferentes compañías, Villena está conectada diariamente con Alacant, València, Murcia e Madrid así como cun bo número de concellos da provincia. Durante os días laborables hai servizos ás vilas da comarca e da área circundante (Banyeres, Beneixama, Biar, El Camp de Mirra, La Canyada e Yecla).

Villena conta no seu municipio con dúas estacións de ferrocarril desde 1858, a estación de Villena no casco urbano e a estación de La Encina, na pedanía homónima. Na estación de Villena teñen parada os trens de longo percorrido Talgo e Alvia, o tren internacional Mare Nostrum (que circula entre Lorca e Montpellier) e os rexionais Valencia-Alacant, Valencia-Murcia, Valencia-Cartagena e Alacant-Cidade Real. A estación de La Encina foi un importante nó de comunicacións entre Madrid, Alacant e Valencia até a década de 1970, cando a súa importancia caeu ao construírse unha variante entre Alacant e Valencia que fixo innecesaria a parada en dita estación.

A liña de AVE entre Madrid e Alacant conta cunha parada en Villena cunha superficie de 2500 m². Esta estación serve a uns 500 000 usuarios potenciais de toda a comarca e localidades veciñas de Murcia e Albacete e fomentou a actividade industrial no norte da provincia de Alacant.^[109][110]

Villena contaba en 2009 con 11 centros de educación primaria, 9 deles públicos (1 especializado en educación de adultos) e 3 deles concertados, nos cales é posible cursar a ESO. Desde 1981 a cidade conta tamén cun centro de educación especial.^[111]

En canto á educación secundaria, Villena conta desde 2008 con tres institutos de Educación Secundaria. Era esta unha reclamación histórica da cidade, xa que até ese momento as escolas públicas víanse obrigadas a impartir só o primeiro ciclo da ESO por falta de aulas nos institutos. Nun destes, ademais da ESO e o Bacharelato pódense estudar diversos módulos de formación profesional. Tamén existe na cidade un conservatorio profesional de música, fundado en 1984, que organiza o concurso de novos intérpretes «Ruperto Chapí» xunto coa concellaría de Educación.

Así mesmo, desde 2004 funciona a Sede Universitaria de Villena,^[112] dependente da Universidade de Alacant, que organiza diversas actividades culturais como conferencias, presentación de libros ou cursos formativos. Entre eles destacan os cursos de verán organizados pola Rede de Universidades Instituto Joan Lluís Vives.

Os primeiros xornais publicados en Villena foron La Esmeralda e El Hijo de Villena ambos de 1881.^[113] Pouco despois apareceu El Orejón, que empezou a publicarse o 3 de setembro de 1885, e autocualificábase como «inofensivo, cándido y simplón hasta dejarlo de sobra». O seu ton desenfadado e ameno convertérono nun dos periódicos máis lonxevos da cidade, dado que seguiu editándose até 1917.^[114] Anos despois, en 1891 xurdiu a revista tradicionalista La Verdad Católica.^[115] Entre os periódicos máis importantes estiveron os que se publicaron no seo dos movementos obreiros, como Villena Obrera (1912-1913) —que tivo que cesar debido ás pugnas entre socialistas e anarquistas e ás crecentes polémicas cos tradicionalistas— ou La Voz del Obrero (1919),^[116][117] órgano da Federación de Sociedades Obreiras. Desta época son tamén os semanarios de interese xeral Villena libre e Villena Joven.^[118]

Actualmente en Villena edítase un xornal semanal en papel, El Periódico de Villena,^[119] e dous xornais mensuais: El periódico de la Comarca,^[120] e Portada.info.^[121] Os tres contan coas súas respectivas versións dixitais. O seu alcance é comarcal, aínda que dedican a maior parte do seu espazo á cidade e as súas pedanías. Tamén os periódicos provinciais Diario Información^[122] e Las Provincias de Alicante^[123] cobren as novas máis importantes de Villena. En canto á prensa dixital, o periódico máis antigo é Villena.net,^[124] que empezou a súa andaina en 2001, mentres que o máis visitado en 2010 era a versión dixital de El Periódico de Villena.^[125]

En 2009 había no casco urbano de Villena tres emisoras de radio: Radio Villena Ser, dependente da Cadena SER,^[126] MQR (Más Que Radio), dependente da Cadena Cope,^[127] e Radio Interior Villena.^[128]

Polo que respecta á televisión, a cadea Intercomarcal TV cobre eventos do Alto Vinalopó, Vinalopó Medio, Alcoià e zonas circundantes.^[129] Dedica un importante espazo a novas e eventos referentes a Villena, dada a súa condición de centro administrativo e económico rexional.

• Centro histórico: esténdese arredor do castelo da Atalaia, e nel concéntranse a gran maioría dos monumentos da cidade. Foi declarado Conxunto Histórico-Artístico en 1968.^[5]
• Castelo da Atalaia: foi edificado polos árabes no século XII.^[62] Consta de dúas liñas de muralla, destacando na interna a torre da homenaxe, de planta cadrada e de dous corpos. As cubertas das dúas primeiras estancias están formadas por bóvedas almohades, de importancia excepcional por ser, xunto ás do veciño castelo de Biar, as máis antigas do seu estilo en España.^[61] Foi declarado Monumento Histórico-Artístico en 1931.^[130]
• Castelo de Salvatierra: construíuse sobre o século X sobre as ruínas dun antigo poboado ibero e seguiuse usando até o século XIV, cando foi substituído polo da Atalaia. Na actualidade está case totalmente reducido a ruínas, pero aínda así pódese apreciar a súa estrutura orixinal árabe e as reformas posteriores. Foi de grande interese para o estudo da Idade Media na comarca.
• Palacio municipal: edificouse a principios do século XVI. Foi primeiro casa abadía, logo propiedade do cabido eclesiástico e posteriormente foi adquirido polo concello da cidade para casa consistorial. A súa construción atribúese a Jacobo Florentino e non se descarta a participación de Jerónimo Quijano, continuador do primeiro na catedral de Murcia. Destacan a portada e o patio de arcos carpaneis sobre columnas toscanas. Foi declarado Monumento Histórico-Artístico en 1968.^[131]
• Igrexa arciprestal de Santiago: comezouse a edificar no século XIV e trátase dun dos conxuntos gótico-renacentistas máis importantes da Comunidade Valenciana.^[132] A súa planta de tres naves e as súas columnas torsas pódense considerar típicas do gótico catalán, se ben adquiren aquí unha maior monumentalidade, ademais de ser as máis antigas construídas nun edificio relixioso. No século XVI, introdúcense os elementos renacentistas máis destacados como son a porta de acceso á sacristía e a aula capitular, a pila bautismal e as dúas fiestras do primeiro piso da torre. Foi declarada Monumento Histórico-Artístico Nacional en 1931.^[133]
• Igrexa de Santa María: levantada sobre unha antiga mesquita musulmá no século XVI. Ten unha soa nave e as súas bóvedas de crucería descargan en piares con semicolumnas acaroadas con relevos renacentistas. A fachada está enmarcada por un pórtico barroco, mentres que a torre equipárase á de Santiago.
• Santuario da Nosa Señora das Virtudes: situado na pedanía de Las Virtudes, a uns 5 km de Villena, garda a imaxe da patroa da cidade. Advírtense diversas épocas construtivas. A primitiva ermida remóntase á segunda metade do século XV. A portada de acceso ao templo é renacentista. O claustro é moi simple, con arcos de medio punto apoiados sobre piares de ladrillo. A igrexa foi obxecto de diversas intervencións, pero o seu aspecto xeral lígaa ao último gótico. Foi declarado Conxunto Histórico en 1976.^[134]
• Ermida de San Antón: data de polo menos 1586 e está situada nas proximidades da praza de Santiago.^[135] En 2006 finalizaron os traballos de restauración cos que se converteu, ademais de lugar de culto, en sala de exposicións.^{[136][137][138]}
• Ermida da Nosa Señora do Pilar: situada a metade de camiño entre La Zafra e La Encina,^[139] data do século XVIII e é unha construción sinxela dunha soa planta e cuberta a dúas augas.^[140]
• Casa da familia Selva: é un excelente exemplo de construción burguesa decimonónica. Atópase na praza de Santiago e trátase dunha casa-palacio de tres plantas máis unha cuarta retranqueada respecto da fachada. A súa composición é totalmente simétrica, incluso na situación do acceso. Ten balcóns de coidada cerraxería na planta primeira e destaca o corpo de remate cunha loxa renacentista italiana. Tras a compra do edificio pola Xunta Central de Festas, para sede das súas instalacións, alberga as dependencias do Museo Festeiro.
• Casa da familia Mergelina: este edificio, situado na praza das Malvas, construíuse como residencia señorial a finais do XVII ou comezos do XVIII e na actualidade utilízase como asilo de anciáns. Consérvase a fachada barroca que mostra unha composición moi coidada, alternando ritmicamente os vans e os macizos cos entaboamentos de disposición curva, tal e como ocorre coa ventá do palacio municipal, obra de Cosme Carrer. O interior está moi remodelado debido ás múltiples intervencións que se levaron a cabo para adecualo ao seu uso actual como asilo de anciáns. Existe unha proposta para declaralo Monumento Histórico.^[141]
• Teatro Chapí: está dedicado a Ruperto Chapí. As obras comezaron o 7 de setembro de 1914 e inaugurouse o 5 de decembro de 1925. Destaca a diversidade de estilos arquitectónicos: as dúas fachadas laterais e a zona da caixa do escenario gardan aínda o estilo do modernismo historicista de vertentes neoárabes, mentres que a fachada principal, construída entre 1922 e 1923, é de tipo clasicista, tratado cunha certa frialdade pola escasa decoración. Reabriuse ao público en abril de 1999. Actualmente é un dos teatros máis activos da Comunidade Valenciana, representando obras de calidade a escala nacional e, en ocasións, internacional.
• Praza de touros de Villena: inaugurouse no ano 1924 e tivo unha capacidade para 10 000 persoas.^[142] Tras varias décadas de abandono, en 2007 iniciouse un plan de rehabilitación e reconversión,^[143] que culminou coa reinauguración da praza o 26 de marzo de 2011.^[144] É unha obra de interese polas súas grandes dimensións, o seu carácter macizo, a súa situación exenta e as características formais da súa arquitectura: acceso e ventás con arcos neoárabes apuntados, piariños e beirados metálicos de último piso.^[145]
• Cabezo Redondo: poboado argárico habitado entre os séculos XVI e X a.C. cunha importancia cultural e económica que queda patente por importantes descubrimentos, como o Tesouro do Cabezo Redondo e probablemente tamén o Tesouro de Villena, encontrado a uns 5 km do poboado.^[41] Foi incluído no Conxunto Histórico-Artístico de Villena e declarado terreo de utilidade pública en 1968.^[146]

• Praza de Santiago: constitúe o espazo urbano máis representativo do centro histórico de Villena. De trazado irregular, arredor dela concéntranse a igrexa de Santiago, de estilo gótico; o palacio municipal, renacentista; a casa Selva, decimonónica; e a casa da Cultura, posmodernista.
• Praza Maior: segue a tradición das prazas maiores españolas. Orixinalmente foi un espazo aberto para reunións do concello municipal, até que en 1560 este decide edificar no ángulo norte da praza o Almudí. Do século XIX data a fonte e alverca semicircular do lugar.^[147] Está incoada como monumento pertencente ao Conxunto Histórico-Artístico do Casco Antigo de Villena, aínda que en 1977 se iniciaron trámites de desincoación para declarala Monumento Histórico-Artístico.^[148]
• Praza das Malvas: situada ao oeste da Corredera, esta praza presenta unha solución de acceso mediante rúas nas esquinas. Consérvanse edificios do século XVIII, de estrutura barroca, cun intenso cromatismo nos revoques das fachadas. A edificación máis importante da praza é a casa-palacio da familia Mergelina. A pesar das sucesivas actuacións urbanísticas que sufriu, a praza aínda conserva un certo estilo barroco.
• Monumento a Ruperto Chapí: está situado no Paseo de Chapí e construíno en 1947 o escultor villenense Antonio Navarro Santafé. Está presidida por unha escultura sedente de Chapí, rodeado de figuras alegóricas de dúas obras súas: La bruja, á súa esquerda e La Revoltosa, á súa dereita. No ano 1998, debido a notable deterioración da pedra, substituíuse pola réplica actual en bronce. A escultura orixinal preside o vestíbulo do teatro Chapí.
• Paraxe das Cruces: está situado no avesío da serra da Vila, nunha vertente bastante escarpada, cuberta con repoboacións de piñeiro branco e algunhas sabinas dispersas. Neste lugar existía unha ermida, da que se conservan tres cruces que dan o nome á paraxe. Existe un miradoiro desde o que se pode observar unha das máis típicas panorámicas da cidade e o castelo da Atalaia.

Determinar a orixe urbanística do núcleo de Villena non é tarefa fácil, dado que os datos anteriores ao século XIII son moi escasos e as escavacións arqueolóxicas non foron concluíntes. As teorías máis aceptadas afirman que, ou ben o núcleo apareceu nos últimos períodos da época visigoda ou ben se conformou a partir da conquista árabe.^[9] En canto á súa localización, crese que o núcleo andalusí máis antigo se encontraba na zona do actual barrio de Rabal que se estende ao oeste da igrexa de Santa María, baixo cuxo terreo debeu atoparse a mesquita. Esta idea refórzase polos achados de vivendas de labranza do século XII e XIII que se encontraron en diversos puntos arredor da igrexa de Santiago, que foi o centro da cidade cristiá, o que parece indicar a existencia dun asentamento rural situado uns 200 metros ao norte do casco principal.^[149]

Os novos poboadores cristiáns que foron chegando a Villena desde o momento da conquista cristiá establecéronse arredor da actual igrexa de Santiago, como demostra o tipo de urbanismo ortogonal coas rúas dispostas en posición radial formando bloques regulares cunha parcelación clasicamente medieval.^[149] O centro da cidade trasladouse a esta área, que posteriormente se amurallou por orde de don Xoán Manuel.^[150] Así pois, o antigo núcleo árabe converteuse nun arrabalde do novo núcleo amurallado cristián (de aí o nome de Rabal que segue tendo hoxe en día) e alí concentrouse a poboación musulmá, xudía e de cristiáns novos. O eixe entre os dous espazos de poboación sería a praza Maior, na cal se celebrarían os mercados, en cuxas inmediacións se atopaba o pósito e onde se celebraban os consellos, ao pé dunha torre da chamada Porta da Vila, que posteriormente sería coñecida como torre do Orejón.^[149]

A finais do século XVIII Villena xa non tiña murallas. O xeógrafo español Bernardo Espinalt descríbea así no seu Atlante español:

A antiga cidade de Villena está situada nunha espazosa campiña, [...] a catorce leguas de Murcia, a súa capital. É cidade aberta; e aínda que antigamente tiña tres portas, a día de hoxe pódese entrar por moitas partes, por estar caídas as murallas; mais consérvase unha, chamada da Villa, sobre a que está colocada a Torre do Reloxo: [...] Coñécese ser moi antiga pola arquitectura do castelo, que aínda se conserva no máis alto dunha serra intricada, que era Atalaia en tempo dos Mouros. [...] Ten catro prazas, catorce rúas principais, diversas ruelas, e dous mil veciños, divididos en dúas Parroquias. [...] [Ten] outro Convento de Agostiños Calzados da Provincia de Andalucía, que está distante unha legua da Cidade, onde hai colocada unha Imaxe da nosa Señora das Virtudes, Patroa desta Cidade; un bo Hospital, e doce Ermidas, e varios Paseos. [...] Hai dentro da Cidade varias fontes, e entre outras, a do Chorro, a da Escuela, e a do Maestro, cunha auga que pasa por debaixo dunha Ponte, que é o paso do camiño carreteiro de Madrid, Valencia, Cataluña, Aragón, Alacant e as Andalucías [...].^[151]

No verán de 1888 derribouse por insegura, aínda que cunha considerable oposición popular, a torre do Orejón, que fora todo un símbolo da cidade desde varios séculos atrás. Co derrubamento, eliminouse o último lenzo de muralla que quedaba na cidade e ensanchouse a rúa Maior, unha das principais arterias da cidade naqueles anos.^[63] O crecemento posterior da cidade fíxose principalmente cara ao norte, ao longo da estrada de Madrid, e entre os espazos baleiros que quedaban entre o núcleo histórico e a liña do ferrocarril MZA inaugurada en 1858. A apertura a finais do século XIX do ferrocarril VAY limitou o crecemento polo sur e o leste, que a partir deste momento se concentrou case exclusivamente no norte.

Na segunda metade da década de 1940 tiveron lugar as obras de lastrado e sumidoiros das principais rúas da cidade, incluíndo o lastrado total da chamada Porta de Almansa (cruzamento de rúas onde estivo situada esta porta) até a praza María Auxiliadora. En 1954 construíuse o barrio da Constancia, preludio da grande explosión demográfica que tivo lugar a partir da década de 1960, debido á chegada de inmigrantes, sobre todo de Castela-A Mancha e Andalucía.^[70] Así pois, entre 1960 e 1970 a superficie urbana creceu sobre un 20% e a construción de vivendas aumentou nun 650%.^[71] En 1961 construíuse o barrio de San Francisco de Asís co fin de ofrecer vivendas aos sectores máis castigados economicamente. Este feito fixo que fora chamado popularmente «poboado de absorción» e actualmente se coñeza como «el Poblao». A supresión do ferrocarril de vía estreita de Cieza a Alcoi permitiu a mediados dos sesenta o ensanche de Villena en dirección sur.^[56]

O aumento da poboación, así como o cada vez maior parque móbil, provocou un grande aumento de tráfico no centro da cidade, o que provocou que en 1978 se escavara un túnel na serra da Vila co fin de construír unha variante á estrada N-330, precursora da actual autovía A-31, cunha das súa calzadas circulando polo mesmo túnel.^[152] Un dos principais problemas urbanísticos que se viu dando desde entón é a compresión do casco urbano entre a liña do ferrocarril e a autovía, que fixo adoptar á cidade unha forma alongada que provoca grandes problemas de tráfico no centro.^[153] Isto produciu que, polo menos desde 1988, se fixera unha proposta de soterramento das vías,^[154] reclamación que segue aínda vixente.

• Museo arqueolóxico José María Soler: fundouse en 1957 cos materiais doados ao concello por José María Soler García. Exhibe vestixios que documentan a ocupación humana da comarca durante un período de máis de 50 000 anos. Nas súas vitrinas atópanse obxectos de desde o Paleolítico medio até o século XIX. O achado máis destacado é o Tesouro de Villena que está composto por case 10 quilos de ouro e 600 gramos de prata e que foi declarado Ben de Interese Cultural.^[41][42] Similar a el é o Tesouriño de Cabezo Redondo.^[155] Son importantes tamén as pezas iberas da dama de Caudete,^[156] a Leoa do Zaricejo^[157] e a arracada da Condomina.^[158]
• Museo escultor Antonio Navarro Santafé: atópase na planta baixa da que foi a casa do escultor. O propio artista acondicionou a planta baixa colocando, sobre pedestais, os obxectos que foi traendo do seu estudio de Madrid: obras escultóricas, pergamiños, escritos, esbozos, fotografías etc.^[159] Exhibe grupos taurinos, figuras de temas animalísticos, retratos ou os bosquexos da estatua do Oso e o Madroño de Madrid, entre outras pezas.^[160]
• Museo do Porrón: expón unha colección de máis de 1200 porróns de todo o mundo.^[161] Atópanse exemplares fabricados en materiais moi variados, como metal, madeira ou barro cocido, aínda que a maior diversidade aparece no deseño. A súa singularidade radica en que é unha das poucas coleccións visitables de toda España.
• Museo do Festeiro: sitúase na chamada casa Selva ou casa do Festeiro, un edificio de catro plantas. Conserva unha importante colección de obxectos que gardan unha estreita relación coas festas de Mouros e Cristiáns: traxes e imaxes festeiras, carteis e programas publicados ao longo de numerosos anos, recordos de festas anteriores etc.^[162] Cabe sinalar a sección destinada á conservación de partituras orixinais de música festeira.

• Mouros e Cristiáns: a festa de Mouros e Cristiáns villenense celébrase do 4 de setembro ao 9 de setembro na honra da patroa da cidade.^[163] É unha das máis antigas e máis multitudinarias de todas as festas de Mouros e Cristiáns. A súa orixe está en 1474, cando segundo a lenda, a Virxe das Virtudes, avogada contra a peste, foi proclamada patroa de Villena. Está estruturada mediante a participación de catorce comparsas, sete delas pertencentes ao bando mouro e outras tantas ao bando cristián. As Festas de Mouros e Cristiáns actuais son o resultado da fusión de tres festas diferentes: a festa patronal ou elemento relixioso, a festa militar ou alarde e a festa de mouros e cristiáns propiamente dita ou elemento histórico.^[164]
• Semana Santa: organizada pola asociación de confrarías, a Semana Santa villenense é anterior a 1850 a teor dos textos conservados. A Semana Santa comeza en Villena o Venres de Dores, co traslado dos pasos á igrexa arciprestal de Santiago, desde onde parten en procesión as sete confrarías. Entre as procesións, a máis destacada é a chamada 'Procesión do Encontro' na que finalmente se unen a imaxe da Nosa Señora da Soidade e a do Noso Pai Xesús, momento culminante que vai acompañado do canto dunha saeta.
• Festas de San Xoán Bautista: celébranse na pedanía de La Encina do xoves ao domingo seguintes do 24 de xuño. Celébranse desde 1914 e a súa principal característica é que, desde 1962, trátase da única queima de fallas do municipio.^[165]

• Concurso de Novos Intérpretes «Ruperto Chapí»: celébrase durante o mes de marzo para conmemorar o nacemento do compositor. Trátase dun certame de carácter estatal, dos máis prestixiosos dentro do seu ámbito, que congrega na cidade de Villena cada ano a uns cen músicos de até 20 anos procedentes de todo o Estado.^[166]
• Feira do Campo e de Artesanía Festeira: a primeiros de outubro celébranse as Feiras do Campo e a de Artesanía Festeira no Recinto Feiral, cunha grande afluencia de público de toda a comarca.^[167][168] Paralelo a este evento realízanse actividades culturais e musicais, coa actuación dalgún grupo e con visitas guiadas para coñecer a cidade. Os expositores mostran ao público as últimas novidades en maquinaria agrícola, vehículos e artesanía festeira, coa exposición de traxes festeiros e os correspondentes adornos complementarios e regalos con motivos de festas. Especial mención merecen a exposición das cooperativas agrícolas da comarca, bodegas e empresas hortofrutícolas. Os días de feira realízanse actividades complementarias tradicionais como é o concurso de habilidades de tractoristas, a exhibición de doma e enganche de cabalos, xunto con exhibicións doutros vehículos.
• Mercado medieval: é tradición desde vello que no barrio do Rabal se celebre a festividade de San Xosé, onde este santo ten a súa ermida. Desde 2001 o barrio, na fin de semana anterior á festividade, transfórmase coa ambientación e decoración necesaria para albergar nas súas rúas o mercado medieval, onde se representan tradicións e xogos de tempos pasados.^[169] Os desfiles de correfocs compaxínanse con cetrería, visitas guiadas e toda unha serie de postos de produtos típicos e artesanais.
• Semana de Cine: é unha das actividades culturais máis antigas de Villena, xa que se celebrou por primeira vez en 1982. Sen ter pretensións de Festival de Cine, procura para os afeccionados da zona ofrecer películas de interese cultural e de rigorosa estrea no Alto Vinalopó. As datas coinciden entre a primeira e segunda semana do mes de agosto.^[170]
• Leyendas del Rock: É un festival de música heavy metal e rock duro que se celebra anualmente dende 2006. Até 2012 celebrouse en diferentes municipios da Rexión de Murcia e dende 2013 celébrase en Villena.^[171] Nos inicios do festival a gran maioría de bandas que actuaban eran españolas. Porén, nas últimas edicións veñen participando moitas agrupacións do panorama internacional.
• Semana Intercultural: creouse en 2004 a raíz do Plan de Integración da Inmigración en Villena.^[172] Durante a semana celébranse cursos, conferencias, mostras de cine e de música así como a feira Humana.^[78] As súas cinco edicións convertérona nun referente deste tipo de eventos.^[79]
• Festival de folclore: celébrase coincidindo co día da Escravitude, festividade local moi arraigada na poboación, levada a cabo no mes de setembro. A primeira edición foi en 1999. Na actualidade desenvólvese en dous días, o sábado pola noite na praza das Malvas e o domingo pola mañá no santuario da Nosa Señora das Virtudes.^[173][174] Adoitan participar un grupo estranxeiro, un grupo estatal e dous grupos do País Valenciano, ademais do grupo de danzas de Villena que é o grupo anfitrión. Lévase a cabo, en función do calendario, durante a segunda ou terceira fin de semana do mes de setembro.
• Mercado dos xoves: este mercado destaca pola súa continuidade histórica. O privilexio polo cal se lle concedeu a Manuel de Borgoña e Suabia a celebración dun mercado franco cada semana está datado en Sevilla no 18 de maio de 1266,^[175] e desde entón vén celebrándose sen pausa cada xoves, o que o inclúe dentro dos mercados con creación máis antiga de España.^[176] A súa localización foise desprazando dentro do casco urbano desde a praza Maior até o recinto feiral, onde se celebra na actualidade.

Os pratos típicos de Villena caracterízanse por seren de orixe campesiña e humilde, e polo tanto, altamente calóricos para combater os fríos da rexión como os gazpachos manchegos, as fabas con alcacís, o arroz con coello, a paella de pata e callos ou o triguico picao, entre moitos outros. A este último prato refírese, ademais, unha coplilla popular que vai nomeando os diversos ingredientes que o compoñen. A gran maioría deles están influenciados pola tradición gastronómica manchega e mediterránea.^[177]

Cabe destacar o prato máis simple e quizais o máis apreciado polos villenenses: a gachamiga. É tradicional que a elaboren os homes, nunha tixola con asa longa e posta sobre unha trepia. Nela mestúranse aceite de oliva, allos, fariña, auga e sal e remóvese pacientemente até conseguir unha especie de tortilla. Adoita degustarse na mesma tixola e, como coloquialmente se di, de «mojaíca y p'atrás», é dicir, tomando unha porción e deixando a vez a outro comensal.

Ademais, a repostería conta tamén cun bo número de pastas tradicionais como son os sequillos, os rollicos de viño, os amendoados ou as toñas, que complementan o panorama culinario da cidade.^[177]

Villena estivo dedicada ao cultivo da vide e á elaboración de viños desde tempos inmemoriais. A principios do século XX existían na cidade numerosas bodegas, que exportaban os seus produtos por ferrocarril até o porto de Alacant. A filoxera en principio e as posteriores crises económicas do primeiro terzo de século (véxase: Historia do viño), unidas á constante implantación do viño embotellado, provocaron unha redución do cultivo da vide e do número de bodegas.^[178]

Aínda así, a pesar de que o número de hectáreas cultivadas e de empresas teñan diminuído ao longo dos últimos anos, a calidade dos caldos mellorou. Hoxe en día, as bodegas experimentan con novas variedades de uva, como a Cabernet Sauvignon ou a Merlot, ambas francesas, que conseguiron adaptarse perfectamente á climatoloxía, á altitude e ás condicións do terreo. Nos últimos anos estanse realizando experiencias de crianza en barricas bordelesas de carballo.

Destaca pola súa calidade o fondillón ou «viño das parteiras», xa que era costume regalarllo ás nais que acababan de ter fillos. Trátase dun viño de sobremesa varietal, elaborado con uva monastrell, que debe permanecer dez anos en barrica de carballo, e que foi cualificado pola Unión Europea como un dos cinco viños de luxo.^[179] Son dignos de mención tamén os tintos novos, os crianzas e os coupages de Monastrell con variedades francesas, así como os brancos secos ou os olorosos de Moscatel.

As bebidas alcohólicas de maior tradición en Villena son as seguintes:

• Cantueso: é unha bebida alcohólica de 25 graos, seca e con aroma de tomiño, que se obtén por maceración da planta do cantueso. O seu consumo estivo ligado desde sempre ás festas de Mouros e Cristiáns, polo que podería dicirse que é un produto tipicamente festeiro.
• Herbero: obtense tamén por maceración dunha serie de plantas (macela, milfollas, fiúncho, salvia, tomiño etc ) recollidas na serra Mariola. Unha vez obtidos os aromas destas plantas engádeselle anís, co que se obtén unha bebida anisada de sabor agradable e unha graduación de 30º.
• Crema de café: obtense dunha maceración de café previamente seleccionado, que moi moído se deposita en alcohol, até que este lle extrae os aromas.

Ademais, a raíz da empresa que creou en 1922 Ricardo Menor Hernández popularizáronse moito as dúas bebidas seguintes:^[180]

• Anisete Villena Dulce: foi a primeira marca da casa. Trátase dun anís de 25 graos e padal azucrado.
• KATAKI: o seu nome provén da expresión villenense ¡cata'quí! (literalmente mira aquí, exclamación expresiva moi frecuente na fala popular). As súas características son similares ás do anisete Villena en canto á graduación alcohólica e azucre, pero cun sabor moi particular.

A aparición de Villena en obras literarias remóntase ao século XIII, ao ter sido xa citada na obra xeográfica de Ibn Sa'īd al-Magribī, Al-Mugrib fī ḥulā al-Magrib (المغرب في حلى المغرب). Esta obra editouna Dar al-Mu'arif no Cairo en 1953, e posteriormente editouna en castelán o Instituto de Estudos Alacantinos. O último dos capítulos da epígrafe «O libro dos beneficios acerca dos adornos do reino de Tudmir» comeza así:

«Libro da ductilidade. Acerca dos adornos da cidade de Villena: Cidade bela de aspecto, posuidora de auga e de xardíns, no norte de Murcia».^[53]

Logo engade que Villena é berce de Abū l-Hasan Rāshid ibn Sulaymān, que chegou a ser secretario do emir de Murcia. Isto confírmanos que a cidade seguía pertencendo á cora de Tudmir no século XIII, e infórmanos acerca da fama dun dos seus habitantes.^[181] Tamén aparece citada por Ibn Al-Abbār na súa Takmila, na que conta o seguinte:^[50]

«Abu Abdallah Muhammad ben Ahmad [...], de Xaén [...] Ibn'Iyyad, que transmitiu tradicións que aprendeu del, di: coñecino en Bilyāna, [cabeza de] un dos distritos de Murcia; creo que tivera que saír da súa terra por mor dos sanguentos conflitos que estallaron en época da caída do réxime dos almorábides».^[51]

Despois da Reconquista, no século XIV, aparece no Libro de la caça (entre 1325 e 1326) de Don Xoán Manuel. Nel, que se trata a arte da cinexética, dáselle especial importancia a Villena e á súa antiga lagoa.

«Et Villena ay mejor lugar de todas las caças que en todo el Regno de Murçia. Et aun dize don Iohan que pocos lugares vio el nunca tan bueno de todas las caças, ca de çima del alcaçar vera omne caçar garças e anades e gruas con falcones e con açores e perdices e codornices e a otras aves llaman flamenques que son fermosas aves e muy ligeras para caçar sinon porque son muy graves de sacar del agua ca nunca estan sinon en muy gran laguna de agua salada; et liebres et conejos. Otrosí, del alcaçar mismo veran correr montes de javalis et de çiervos et de cabras montesas. Et dice don Ihoan que todas estas caças fizo el yendo a ojo del alcaçar, et dize que tan açerca matava los javalis que del alcaçar podia muy bien conosçer por cara al que ante llegava a el. Et dize que sinon por que ay muchas aguilas et que a lugares en la huerta ay muy malos pasos, que el diria que era el mejor lugar de caça que el nunca viera».^[1]

Xa no século XX, Azorín, que era natural de Monòver, dedica un espazo no capítulo «Donde escribí este libro» da súa obra Las confesiones de un pequeño filósofo (1904) a falar sobre a provincia de Alacant:^[182]

«O verdadeiro Alacant, o castizo, non é o da parte que linda con Murcia, nin o que está próximo a Valencia; é a parte alta, a montañosa, a que abrangue os termos e xurisdicións de Villena, Biar, Monòver e Pinoso. Nun destes sitios está a casa na que eu escribín este libro».^[183]

O mesmo autor, na súa obra Antonio Azorín (1903) describe brevemente as características de Villena, aproveitando unha visita dos personaxes:

«Sarrió e Azorín foron a Villena. Esta é unha cidade, vetusta, pero clara, limpa, sorrinte. Ten calellas tortuosas que reptan monte arriba; ten vías anchas sombreadas por plataneiros; ten vellas casas de pedra con escudos e balcóns voadizos; ten unha igrexa con filigranas do Renacemento, cunha soberbia reixa dourada, cunha torre puntiaguda; ten unha praza onde hai un fondo estanque de augas diáfanas que as mulleres baixan por unha ancha gradería a coller nos seus cántaros; ten un castelo que aínda conserva a torre da homenaxe, e en cuxos salóns Don Diego Pacheco, gran protector dos mouriscos, vería ondular o corpo serpentino das troteras».^[184]

O novelista Max Aub na súa obra La calle Valverde (1961), ambientada no Madrid da preguerra, conta o que segue dun dos personaxes:

«Agustín Morales era toledano, de familia de humildes doceiros. O negocio non prosperaba porque o mazapán se facía xa, principalmente, en Xixona e até en Logroño... Estudou o bacharelato a trompicóns; tras gañar tres flores naturais, en Alcoi, Úbeda e Villena, descubriu o ultraísmo...».^[185]

Villena atópase dentro do predominio lingüístico oficial de español xa que a cidade, pese a ter sido conquistada por Xaime I, pertenceu a Castela até 1836, ano no que pasou a formar parte da provincia de Alacant. Polo tanto, e polas cuestións históricas que envolveron a situación do valenciano, a potenciación do uso deste último en Villena non comeza até a formación da Comunidade Valenciana, en 1982.

Segundo o censo de 1991, o 65,9% da poboación do Alto Vinalopó pertencía a Villena, e o grao de coñecemento do valenciano distribuíase do seguinte xeito:

As cantidades eran mínimas comparadas coas doutras poboacións da comarca como La Canyada ou Biar, onde case o 100% da poboación o entendía e aproximadamente o 90% sabíao falar, e eran menores incluso que as de Sax e Salinas, os outros dous municipios de predomino español.

Debido a que desde 1991 aumentaron as medidas para a difusión do valenciano en toda a Comunidade, produciuse un aumento da presenza do valenciano en Villena. En 2001 as cifras publicadas pola Conselleria d'Educació para toda a comarca eran sobre un 20% de media maiores que as de 11 anos antes, tendo en conta que o 15,6% da poboación pertence a municipios valencianofalantes.

A ampla maioría da poboación de Villena fala español como lingua habitual e xeralmente como lingua materna. Mais o español falado en Villena ten certas características propias que o encadran como unha variedade do norte do dialecto murciano. Ao igual que sucede con este, tras a paulatina desaparición do analfabetismo (aínda importante na zona a principios do século XX), a elevación da idade de escolarización obrigatoria e o crecente peso dos medios de comunicación, os trazos tradicionais fóronse perdendo. Entre os estudos sobre o español de Villena hai que destacar o Diccionario Villenense de José María Soler, no que recompilou miles de voces non existentes no español estándar ou que posúen outros significados ou usos en Villena, amén de centos de frases feitas e expresións coloquiais. Do mesmo autor é o Cancionero popular de Villena, onde recopila máis de 2500 textos (partituras, romances, coplas etc.) tradicionais da cidade e a súa comarca.^[188] Desde finais do século XIX viñéronse escribindo textos en «villenero», de entre os que cabe destacar as Charraícas del Paseo de Alfredo Rojas Navarro.^[189]

No que se refire ao léxico, destaca un bo número de arabismos que non existen ou evolucionaron de forma distinta no español estándar (alhábega, «alfábega»; alcacil, «alcachofa»; corfa, «casca»; majarra, «hucha»; zafa, «palangana»). Así mesmo, tamén inclúe arcaísmos debidos á súa distancia xeográfica da Corte, e un certo número de aragonesismos, entre os cales quizais o máis usado é perigallo «escaleira de man», procedente do baixo latín *pertigaculu. Mais a maior parte do léxico propio procede do catalán. Estes termos pódense determinar con bastante facilidade en que período foron introducidos debido ás reformas fonéticas que se deron no español. Así, palabras co son /χ/ como gemecar (cat. gemecar) «xemer» ou solaje (cat. solatge) «pouso» son anteriores ao século XV, mentres que menchuga (cat. menjuga) «comida» ou rebuche (cat. rebuig) «reboutallo» son posteriores. En canto ao son /θ/ é curioso o caso do termo catalán calze «gárgol», «xable», que deu calce «gárgol» e calse «xable».^[190] Tamén cabe notar o uso habitual do diminutivo -ico.^[191]

En canto á gramática, o máis destacable é a omisión ocasional do artigo determinado en frases como «ir a escuela» por «ir a la escuela» ou o uso agramatical de «haber» en frases como *habemos cinco personas por «éramos / estábamos cinco personas».

Na actualidade a característica máis destacable é a fonética, que a miúdo pode poñerse en paralelo coa das variedades andaluzas e o castelán vulgar falado no resto da Península:^[192]

• Caída dos /s/, /r/ ou /l/ implosivos finais: ['kasæ̞] por «casas», /kɔ'mɛ/ por «comer», [ka'næ̞] por «canal», aínda que tamén se dá a substitución dos /r/ e /d/ finais por /l/: [kan'tal] por «cantar», [da'βil] por «David».
• Caída de consoantes sonoras intervocálicas; xeral no caso de /d/ ([ko'mio] por «comido»; ['pare] por «padre»), e máis ocasional co que respecta ao /b/ ([ka'eθa] por «cabeza») e /g/ ([χu'æ̞] por «jugar»).
• Aspiración do /s/ implosivo; diante de xordas (explosivas) asimila o punto de articulación ao do segundo elemento ([o'βippo] por «obispo»; ['mullo] por «muslo»).
• Asimilación regresiva de consoantes en grupos internos como /ds/ (pronunciado [aʰkri'βir] en vez de «adscribir»), /bs/ ([suʰtraθ'θjon] por «substracción»), /ks/ ([eʰpo'nente] por «exponente»), /rs/ ([inteʰ'tiθjo] por «intersticio»), /ns/ ([koʰ'tar] por «constar»), que pode provocar a xeminación do segundo dos sons consonánticos como en /rn/ (['kanne] por «carne»), /rl/ (['kallos] por «Carlos»), /kt/ ([kon'tatto] por «contacto»), /dk/ ([akki'rir] por «adquirir») ou /gd/ ([madda'lena] por «magdalena»).
• Historicamente, aínda que hoxe case desaparecido, aspiración dalgúns /f/ iniciais en /ç/, representada como «j»: [çe'lipe] por «Felipe»; ['çuan] por «fueran».^[193]

A maior parte das instalacións deportivas da cidade atópanse concentradas no polideportivo municipal, no barrio San Francisco de Asís, nas aforas da cidade. Conta cunha piscina deportiva de 50 x 25 m, dúas piscinas pequenas, pistas de atletismo, de tenis e de fútbol, un pavillón cuberto de 54 x 31 m e varias salas cubertas.^[194] Nas súas proximidades está situado o estadio de fútbol La Solana, que alberga os partidos do Villena Club de Fútbol.

A uns 500 m da cidade encóntranse as instalacións do Círculo Agrícola Mercantil Villenense, que ten piscina, pistas de petanca e pádel, tenis, frontóns e un campo de fútbol 7, entre outras.^[195] Ademais, preto da cidade atópase Equelite, a academia de tenis de Juan Carlos Ferrero.^[196]

A ampla extensión de Villena ofrece moitas posibilidades para practicar o sendeirismo. O municipio está atravesado de leste a oeste pola vía verde do Chicharra, que segue o camiño do antigo VAY, e de norte a sur polo camiño de Santiago e a ruta do Cid. Ademais, existen 22 rutas sinalizadas que se estenden por toda a área facilitando o acceso a pé e en bicicleta a moitos dos puntos naturais, históricos e culturais do concello.^[197][198]

Na serra da Vila, a cuxos pés se sitúa a cidade, existen dúas vías ferratas, a da serra da Vila e a do castelo de Salvatierra. Tanto nesta serra como na de Peña Rubia pódese practicar ala delta e parapente.^[199] Tamén se organizan carreiras de campo a través, así como de orientación.^[200]

• Villena Club de Fútbol:^[201] É o principal equipo de fútbol da cidade de Villena. En 2009 xogaba na Primeira Rexional da Comunidade Valenciana.
• Club de Baloncesto V-74:^[202] Fundado en 1974, é o principal equipo de baloncesto da cidade de Villena.
• Club Deportivo Bel-liana Fútbol Sala:^[203] Principal equipo de fútbol sala da cidade, fundado en 2003.

En 1982 Villena irmandouse con dúas vilas castelás, con motivo do 700 aniversario do nacemento de Don Xoán Manuel, que foi señor de Villena, Escalona e Peñafiel.

•     Escalona (1982)^[204].
•     Peñafiel (1982)^[205].

• M.I. Ayuntamiento de Villena
• Gabinete de Desarrollo Económico del M.I. Ayuntamiento de Villena Arquivado 19 de setembro de 2019 en Wayback Machine.
• Museo Arqueológico José María Soler
• Junta Central de Fiestas de Moros y Cristianos
• Kakv, Casa de la Cultura
• Museo del Botijo