Iberos

A primeira referencia que se ten dos iberos é a través dos historiadores e xeógrafos gregos. Curiosamente, os gregos tamén chamaban iberos a un pobo da actual Xeorxia, coñecido como Iberia caucásica. É unha cuestión aberta se hai algunha relación ou é simple coincidencia de nomes, pero baseándose nisto intentouse emparentar o ibero (do que queda pouco máis que inscricións funerarias e moedas) coas linguas caucásicas. Independentemente, tamén hai intentos de emparentar o éuscaro con algunhas destas linguas.

Ao principio, os gregos utilizaron a palabra ibero para designar o litoral mediterráneo occidental, e posteriormente, para designar a todos os pobos da Península que non eran celtas. Tamén chamaban Iberia ao conxunto de pobos da Península.

As primeiras descricións da costa andaluza mediterránea son de Apiano, aínda que fala de pobos e cidades que xa desapareceran na súa época. Tamén describe a parte máis occidental de Andalucía. Estrabón fai unha descrición desta zona baseándose en autores anteriores, e refírese ás cidades da Turdetania, como descendentes da cultura de Tartessos. En xeral, autores como Plinio e outros historiadores latinos limítanse a falar de pasada sobre estes pobos como antecedentes da Hispania romana.

Para estudar aos iberos, recorreuse, ademais de ás fontes literarias, ás fontes epigráficas, numismáticas, e arqueolóxicas.

Cientificamente falando, non se sabe a orixe dos iberos, aínda que hai varias teorías que intentan establecelo, pero ningunha está corroborada; estas son as teorías:

Esta teoría expón que os iberos proceden de tribos bérberes que se estableceron e foron estendéndose por toda a península e o sur de Francia. Esta teoría baséase en que todo ser humano procede de África, xa que os restos máis antigos do home proceden deste continente e que a lingua ibérica ten algún parecido coas linguas dos tribos bérberes. Esta teoría está practicamente desbotada, pola falta de probas sobre tal migración. Ademais, estudos xenéticos recentes mostran a gran distancia xenética que separa a pobos norteafricanos dos pobos peninsulares, ao tempo que mostran un estreito parentesco entre os distintos pobos europeos.

Trátase dunha teoría completamente oposta ao anterior, baseada en que os iberos se expandiron ata chegar ao continente africano e así explicaríase a relación entre a lingua ibera e a bérber. O máis probábel é que os iberos levasen moitísimo tempo habitando a península, illados ao norte polos Pireneos e ao sur polo mar. Os escasos achados arqueolóxicos mostran unha evolución propia, tanto cultural como étnica, favorecida polo illamento xeográfico. Esta teoría é a que cada vez goza de máis credibilidade segundo se investiga e se sabe máis acerca dos iberos.

A lingua ibera é unha lingua paleohispánica que está documentada por escrito, fundamentalmente, en escritura ibérica nororiental (ou levantino) e ocasionalmente en escritura ibérica suroriental (ou meridional) e en alfabeto greco-ibérico. As inscricións máis antigas desta lingua dátanse a finais do século V a.C. e as máis modernas a finais do século I a.C., ou principios do século I.

A lingua ibera falábase na ampla franxa costeira que se estende a partir do sur do Languedoc-Rosellón ata Alacant, e penetraba para o interior polo val do Ebro, o val do río Xúcar, o val do Segura e o alto val do Guadalquivir ata o río Guadiana como límite noroeste. As inscricións en lingua ibera aparecen sobre materiais moi variados: moedas de prata e bronce, láminas de chumbo, cerámicas áticas, cerámicas de verniz negro A e B, cerámicas pintadas, dolios, ánforas, fusaiolas, estelas, placas de pedra, mosaicos etc.^[1] É, con diferenza, a lingua paleohispánica con máis documentos escritos atopados, uns dous milleiros de inscricións, que representan o 95% do total.

Os textos en lingua ibera pódense ler razoabelmente ben, pero na súa maior parte son incomprensíbeis, posto que é unha lingua sen referencias doutras similares coñecidas e utilizábeis para a tradución de textos. A teoría tradicional que identifica a lingua ibera coa lingua vasca (vascoiberismo na súa formulación máis extrema) non goza de credibilidade nos círculos especializados, aínda que practicamente todos os estudosos da lingua ibera recoñecen certas similitudes entre ambas linguas, ben directamente, ou a través da lingua aquitana. Para algúns investigadores, estas afinidades son suficientes como para defender que se trata de linguas emparentadas, pero outros consideran que estas similitudes poderían ser debidas a préstamos ou a fenómenos de área lingüística que se dan entre linguas non necesariamente emparentadas, pero que conviven nun mesmo territorio durante un longo período.

A orixe destas poboacións ibéricas atribuíuse durante moito tempo a unha migración a partir do norte de África, pero esta idea é moi discutida. Mesmo deféndese unha tese diametralmente oposta, a colonización a partir da península do norte de África, creando unha cultura ibero-mauritana, talvez a capsiense.

Os supostos límites máximos da expansión ibera chegarían a partir do mediodía francés ata o Algarve portugués e o norte da costa africana.^[2]

Porén, con posterioridade, os pobos celtiberos exerceron influencia sobre outros pobos do interior da península. Esta influencia apréciase na chegada do torno de oleiro a moitas zonas da meseta norte da península, sobre todo aos pobos limítrofes do val do Ebro, e mesmo a algúns máis afastados como arévacos, pelendóns ou vacceos.

Os iberos serían, en definitiva, os diferentes pobos que evolucionan desde diferentes culturas precedentes cara a unha serie de estruturas proto-estatais, véndose axudados na devandita evolución pola influencia de fenicios, primeiro, e logo de gregos e púnicos, que traerán consigo elementos de luxo que axudarán, como bens de prestixio, á diferenciación interna dos diversos grupos sociais.

A orixe do substrato cultural local que exerceu influencia nos iberos remóntase, cando menos, ao primeiro neolítico mediterráneo: a cultura agro-mariñeira da Cerámica Impreso-Cardial, que se estendeu a partir do mar Adriático cara occidente, influíndo intensamente nos aborixes paleolíticos e asimilando todas as rexións costeiras do Mediterráneo occidental no V milenio antes da nosa era.

Sobre o -2600 desenvólvese en Andalucía oriental a civilización calcolítica, que se aprecia nos xacementos de Los Millares (Almería) e Marroquíes Bajo (Xaén), estreitamente relacionados coa cultura portuguesa de Vila Nova e quizais (non probado) con algunha cultura do Mediterráneo oriental (Chipre).

Sobre -1800, esta cultura se ve substituída pola de El Argar (bronce), que se desenvolve independentemente e parece estar moi influída na súa fase B (desde -1500) polas culturas exeas contemporáneas (enterramentos en "pithoi").

Sobre -1300, coincidindo coa invasión do noroeste peninsular polos celtas, El Argar, que ben puido ter sido un estado centralizado, dá paso a unha cultura "post-argárica", de vilas fortificadas independentes, no seu mesmo ámbito. Trala fundación de Marsella polos focenses (sobre -600), os iberos reconquistan o nordeste aos celtas, permitindo a creación de novos establecementos gregos ao sur dos Pireneos.

Ás comunidades establecidas ao cabo da idade de bronce considéranse substrato indíxena ao falar da cultura ibera. Basicamente hai catro focos: El Argar, a cultura do Bronce Manchego, a do Bronce Valenciano e os Campos de Urnas do Nordeste.

A primeira agricultura de Andalucía atópase illada, descoñecéndose de onde puido ter chegado. Parece ser, en calquera caso, anterior en ata mil anos á chegada da cerámica Impreso-Cardial.

Posteriormente, no entanto, Andalucía occidental deixou un rexistro arqueolóxico moi feble e continuísta, percibíndose a miúdo influxos de Portugal e Estremadura. Sobre -1800 aparecen no sur de Portugal e nalgunhas localizacións de Andalucía e Estremadura unha serie de grupos difusos que, por coñecer o bronce pero por nada máis, poden vincularse hipoteticamente con El Argar. Quizais poida existir unha relación coa expansión dos chamados Pobos do Mar. Tamén existe a teoría de que poidan ser grupos indoeuropeos. Os historiadores non acaban de poñerse de acordo no que fai aos antecedentes de Tartessos.

Pero realmente non pode falarse dunha cultura tartesa ata a fundación de Sexi (actual Almuñécar), Toscanos (en Málaga) e Gadir polos fenicios. Os prehistoriadores refírense a ela comunmente co apelativo de "orientalizante", subliñando a crecente influencia púnica presente nela. Crese que os turdetanos, un dos pobos iberos, son os seus descendentes culturais e ocuparon o seu terreo.

A antiga Iberia foi obxecto das ambicións coloniais dos fenicios primeiro, que sobre o século -IX fundaron a súa primeira colonia ultramarina no outro extremo do Mediterráneo, Gadir, buscando con certeza as exuberantes e míticas riquezas minerais da península e outros territorios atlánticos. Tamén fundaron toda unha serie de colonias polas costas andaluzas, como Toscanos (Torre del Mar), Malaka (Málaga) ou Abdera (Adra), en Almería. Hai constancia das súas explotacións na península sobre todo de metais (ouro, prata e estaño), na zona de Río Tinto, e noutras minas da provincia de Huelva. Todas estas explotacións trouxeron moita riqueza, non só para os fenicios, tamén para as clases altas dos habitantes da zona, comprobábel por se ter atopado varios tesouros nalgunhas necrópoles da época.

Os cartaxineses ^[3] eran pobos cananeos de orixe fenicia asentados na costa africana. Xa antes da segunda guerra púnica contra Roma, tiveron un papel importante, sobre todo pola súa explotación da península e as colonias que fundaron, como Ebysos ou Ebousos (actual Eivissa). Esa colonización comezou no século -V. A raíz da enorme débeda que contraeron con Roma na primeira guerra púnica, comezaron a explotación masiva da península, sobre todo de metais, como a prata. Tiveron que vencer fortes resistencias indíxenas como as dos guerrilleiros Istolacio e Indortes.

Os gregos entraron primeiro en contacto con Tartessos durante o século -VIII. Fundaron máis tarde asentamentos en Cádiz, Málaga (Mainake) e Alacant.

Os gregos focenses, procedentes da Asia Menor, fundaron asentamentos na costa noroccidental mediterránea, como Massalia e posteriormente Emporion, Rhode, no golfo de Rosas ou Ullastret. A fundación de Emporion polos gregos marca o inicio da disputa entre fenicios e gregos polas riquezas das Hespérides, na que os iberos, ao ocupar a rexión costeira mediterránea, se verán envoltos inevitabelmente.

Aínda que tampouco se ten constancia de como se organizaban os exércitos ibéricos,^[4] parece ser que aínda non contaban cunha indumentaria, un armamento e unha organización regular e uniforme, como a do exército romano; segundo os relatos dos historiadores da antigüidade, de batallas contra os exércitos iberos, o seu exército sería irregular, é dicir, recrutado segundo as circunstancias, aínda que había unha forte xerarquía guerreira nas castas da sociedade ibérica, que se dedicaba exclusivamente á guerra, moi ligada á sociedade e cultura ibérica. Como parte dun exército non regular, os iberos tiñan que procurarse as súas propias armas e proteccións, de aí a variedade de combinacións destas.

Unha das formacións dos exércitos iberos, era a dunha formación pechada, parecida á do exército romano, así se cre, xa que os mercenarios iberos contratados por Roma, axeitábanse perfectamente á formación pechada romana, o que fai pensar aos expertos que os soldados iberos estaban acostumados a formar así. Proba disto son as batallas contra os ilerxetes, nas que o exército ibero atacaba en formación pechada e compacta. Outra formación propia dos exércitos iberos é a de guerrilla, a forma natural de guerrear dos iberos. Viriato, o xefe dos lusitanos, utilizou esta táctica guerrilleira para combater ás lexións romanas, conseguindo grandes vitorias que o fixeron merecedor do nome de "O terror de Roma". Todos os exércitos iberos estaban comandados por un caudillo, un xefe militar que era escollido polos propios guerreiros para os guiar na batalla. É dubidoso que non houbese máis xenerais que este caudillo, xa que un exército de ata 10.000 homes, e mesmo máis, non podía ser comandado por unha soa persoa. A morte de Viriato é un exemplo de que o caudillo tamén tiña os seus capitáns para dirixir ás súas tropas, xa que foron os seus propios lugartenentes os que o asasinaron.

O seu carácter foi descrito polos gregos, quen se fascinaron por uns soldados que se lanzaban ao combate sen medo ningún e que resistían pelexando sen se retiraren aínda coa batalla perdida; os guerreiros aos que se referían eran mercenarios iberos recrutados polos gregos para as súas propias guerras.

Os romanos tamén volveron a facer fincapé despois no carácter guerreiro dos iberos, cando, unha vez eliminada a ameaza cartaxinesa, se lanzaron á conquista de Hispania, coincidindo cos gregos no valor e o desprezo á morte na batalla que demostraban os iberos, tanto Roma como Cartago contratábanos como mercenarios. Roma tamén se refire ao ibero como un soldado moi leal. A "devotio", un xuramento que consagraban a algún deus, ao cal ofrecían seguramente a súa vida pola de seu caudillo e que os ligaba a el, facía que esta "garda persoal" xamais sobrevivise ao seu xefe, xa que tanto se gañaban, coma se non, se o seu caudillo morría, eles tamén o facían, xa fose loitando ata morreren, ou suicidándose se o sobrevivían na batalla. Cousa que aproveitaron algúns emperadores romanos, que mediante este ritual sagrado, se rodeaban de iberos porque sabían que tiñan asegurada a súa lealdade e que o valor e o valor destes guerreiros, os había protexer aínda nas circunstancias máis adversas e desfavorábeis.^[5]

O armamento do guerreiro ibero, non era nin moito menos regular, pero era moi similar independentemente das distintas tribos.

• A caetra: O escudo propio dos iberos, un escudo circular non moi grande, que se suxeitaba ao corpo do soldado mediante unhas cordas, ou tiras de coiro, que pasaban polo ombro e que outorgaban gran mobilidade para combater polo terreo tan irregular da península. Este escudo podía ter variacións na súa protección metálica dianteira.
• Escudo oval: tamén utilizaban un escudo oval, igual ao dos celtas, e do que se di é a súa procedencia. Ofrecía moi boa protección contra as infantarías pesadas, sobre todo as romanas, coas que máis loitaron. Ambos escudos eran adornados con símbolos e cores, sobre todo no oval, no que os seus símbolos pasaron a ser case un emblema polo que se recoñece aos iberos.

• Gladius Hispaniensis:^[6] A espada das lexións de Xulio César, a espada ibera por definición, a que o imperio romano adoptou para as súas lexións e que bautizaron como "gladius hispaniensis", ou sexa, "espada hispana". Era unha arma simple pero de gran calidade, e que os iberos utilizaban para furar o inimigo, cando avanzaban en formación e cando o inimigo se descubría, aínda que tamén sería empregada para asestar "talladas". Esta espada non era moi grande, o que lle outorgaba unha gran mobilidade nas batallas, cando o espazo era escaso. A folla podíase utilizar polos dous lados e pola punta, ao contrario que a falcata, que só se utilizaba un lado, para dar un golpe cortante, ou de punta para atravesar ao inimigo. A súa forma non era recta da base á punta, senón que se estreitaba lixeiramente cara ao centro e de novo, antes de chegar ao extremo, estreitábase para conformar a punta. A empuñadura desta arma formaba un disco na súa parte central e despois outro medio disco no extremo, así favorecíase o apreixe da espada. Esta espada tivo moitas variantes, tanto por parte de Roma, como por parte dos tribos ibéricas con influencia celta, ou as propias tribos celtas da península, illadas dos tribos celtas do resto de Europa, estes modelos diferenciábanse sobre todo pola súa empuñadura, que podería acabar en dúas esferas, nunha etc.
• Falcata: tamén utilizaron unha espada da que tampouco se coñece a súa orixe, pero que posibelmente fose de orixe grega. Esta espada non tiña moito que ver co modelo que parece ser trouxo Grecia, xa que esta espada foi remodelada case por completo. A súa curvatura, a súa forxa, a súa modelación, todo, foi cambiado, ou quizais fose xa así e que os gregos adoptaron doutra maneira. Sexa cal for a súa orixe, esta espada infundía case tanto terror como o "gladius hispaniensis", creábase deixando o ferro oxidar, ata que só quedase o seu núcleo máis puro, o que ofrecía unha dureza enorme á espada. Despois, fundíase e dábaselle a curvatura, (non todas tiñan a mesma curvatura) e o tamaño do propio brazo do guerreiro, é dicir, cada "falcata" era unha arma única, xa que variaba a lonxitude do brazo do seu portador e polo tanto a da súa folla. A medida tomábase a partir do dedo corazón ata o cóbado do brazo do guerreiro. Esta espada, de igual modo que a "hispaniensis" levaba estrías na súa folla, para darlle máis lixeireza. A súa folla utilizábase para furar coa punta e para dar talladas pola parte inferior da espada. As empuñaduras destas armas, adoitaban ter forma de cabezas de animais, como cabalos e aves. Formaban un óvalo que rodeaba a man e que se pechaba na súa parte dos cotelos, para poder dar golpes coa empuñadura se era preciso, pero facíase, sobre todo, para protexer a man dos ataques con espada dos inimigos.
• Outras espadas: tamén se atoparon espadas que parecen ser rituais, ou que polo menos non eran moi utilizadas polos guerreiros. Hai exemplares de espadas longas, seguramente utilizadas polos celtas e que non gozaban de moita fama entre os iberos, por ser armas que ofrecen pouca mobilidade e que só poden ser utilizadas para golpear de arriba embaixo caendo sobre os ombreiros, limitando moitísimo ao guerreiro nos combates.

As lanzas eran armas moi presentes nos exércitos iberos, tanto as de corpo a corpo como as arreboladizas. As lanzas adoitaban ter dúas puntas, a principal na parte superior e a secundaria, máis pequena e feble, na súa parte inferior, que se utilizaba para furar ao inimigo, cando caía ao chan, ou cando se rompía a punta principal. A arma constaba de tres partes: o mastro, que era por así dicilo, o pau ao que ían suxeitas as outras dúas partes, a punta principal, e a punta inferior en forma de cono estreito. Para suxeitar as dúas puntas, adoitábase incrustar a presión na madeira, para evitar así que se movesen ou se soltasen, como podía pasar coas que estaban atadas, outorgando así máis resistencia e dureza na arma.

As armas utilizadas para desbaratar e aniquilar as liñas inimigas, utilizadas polos iberos eran moi variadas, pero a que controlaban con máis destreza e das máis efectivas eran a tirafonda.

• O soliferrum: era unha arma feita de ferro completamente, máis longa que un home. Utilizábase para lanzala, aproveitando o peso e a superficie circular en punta desta arma, para conseguir atravesar calquera escudo e armadura inimiga. Podíase utilizar un pau, a modo de resorte, que lle outorgaba maior pulo ao soliferrum.
• A tirafonda: esta arma simple e arcaica, a simple vista pode parecer pouco menos que inofensiva, pero non é así, un proxectil lanzado por un tirafondeiro, podía matar dun único golpe ao inimigo. A forza centrífuga da que se vale a tirafonda, sumada ao peso dos proxectís, que eran lanzados ao tempo e en gran número, podía facer estragos nas liñas inimigas, xa sexa pola súa mortalidade, ou desfacendo as liñas inimigas desorganizando e abrindo ocos na cabalería e a infantaría inimiga para atacar mellor ás tropas inimigas. Os tirafondeiros iberos máis famosos foron os baleares, tropas de elite utilizadas por Cartago sobre todo e por Roma despois. Os tirafondeiros ían equipados con tirafondas de distintos tamaños que utilizaban segundo o proxectil e a distancia á que querían chegar, levábanas enroladas no cinto e sempre levaban unha tirafonda atada na cabeza, a modo de diadema. Os proxectís podían ser de barro, pedra, e mesmo de metal. Os proxectís podían ser redondos e con forma oval, e gardábanos nun zurrón suxeito á cintura.
• O arco: tense constancia de que o arco era utilizado polos iberos, aínda que era practicamente relegado para a caza de animais. A tirafonda facía mellor o papel de arma a distancia para os iberos.

Machadas

• Machada bipenne: aínda que pouco comúns, parece ser, que os tribos do norte da península, poderían ter utilizado este tipo de machada, non sería estraño dado o rudo e salvaxe carácter das illadas tribos do norte.

• Pugio: é un puñal que tamén adoptou Roma para o seu exército. Medía un palmo (do dedo corazón ata o pulso), moi parecido ao gladius hispaniensis.
• Coitelo afalcatado: esta armazón de cuberta levábase na vaíña da falcata, xunto con outras puntas de lanzas de reposto. Tamén se adoitaba utilizar en rituais de sacrificio de animais.

Había varios modelos de coiraza: a circular, a de escamas e a de aneis.

• Circular: a armadura por excelencia dos iberos era unha simple pero efectiva coiraza, que cubría as partes máis vitais do peito e da costas. Poñíase sobre unha especie de coiraza de coiro e sobre unha superficie acolchada para amortecer os golpes contra o corpo ao paralo. Adoitaba estar decorada cun corpo de lince, un animal sagrado, vinculado co mundo dos mortos, talvez facendo ver que o deus do inframundo os protexía xa que a morte fuxía del. Suxeitábase pasando polo ombro e debaixo dos brazos, o que tamén ofrecía en menor medida unha pequena protección contra as talladas das espadas.
• Escamas: era unha protección da que aínda non se atopou ningún resto arqueolóxico, era como unha especie de pel de serpe, que ofrecía mobilidade e ao tempo unha boa protección, debido a que non se atoparon exemplares, non se sabe como se facían, nin como se suxeitaban as placas de escamas. Había varios modelos, un cubría unicamente o torso por diante, outro que cubría ademais disto, os laterais, e a máis completa, que cubría peito, laterais e costas. Debaixo destas proteccións adoitábase levar unha cota de tiras de metal, parecida á protección de aneis dos celtas. Todo combinado para ser unha infantaría pesada resistente e móbil.
• Aneis: está protección chegou a mans dos iberos, pola influencia dos celtas, e consistía en xuntar a un anel de metal outros aneis e estes aneis a outros e así sucesivamente. Esta protección, aínda que un pouco pesada, ofrecía moita mobilidade e unha boa protección contra as talladas. Adoitaba cubrir a partir do pescozo ata a perna, ademais engadíanse unhas ombreiras de aneis tamén, para protexer os golpes de fío das grandes espadas celtas.
• Proteccións de coiro: ademais destas coirazas, adoitaban levar proteccións de groso coiro curtido, para que as talladas "rebotaran" e non os ferisen os gumes das espadas ao utilizalos desa maneira. Estas proteccións adoitábanse levar sobre todo coa coiraza circular, era unha especie de capa que se introducía pola cabeza e que terminaba en forma de pico por diante e detrás, chegando ata un pouco máis embaixo da cintura. Tamén facían ombreiras deste material co que se protexían a parte superior das talladas das espadas e que tamén ofrecían unha superficie que os protexía do contacto das tiras de coiro das que levaban colgadas os escudos e ás veces as espadas.
• Proteccións de la prensada : eran proteccións que se utilizaban para amortecer os golpes de proxectís das tirafondas, como as talladas das espadas amortecéndoos e rexeitándoos. Tamén se poñían debaixo das coirazas para evitar o contacto directo co metal e para ofrecer unha protección suplementaria a estas.

Grebas

Ademais da parte inferior necesitábase protexer as pernas nos combates. As grebas eran de metal recubertas dun material laúdo pola parte inferior para evitar o contacto do metal coa pel. Atábase con dúas tiras ao redor do papo da perna. Utilizábanse tanto dúas grebas (unha en cada canela) como unha soa greba (nunha perna). Isto, non se sabe por que, pero pode ser que ao formar as liñas, quedase unha soa perna, a dereita, seguramente, sen protección, xa que ao mellor, o escudo oval protexería a outra perna. Tamén podía deberse á capacidade de armarse que cada guerreiro tiña, xa que non eran un exército regular e procurábanse eles mesmos o armamento.

Hai tamén varios modelos de cascos, uns propios e outros adquiridos polo comercio e polo trato con outros pobos. Habíaos de coiro, metal, redondos, en pico...

• Coiro: os de coiro eran o máis comúns, adoitaban poñerse na cabeza de xeito que cubrise toda a cabeza, orellas incluídas. Poñíaselles feltro prensado pola parte interior para acolchar a protección e amortecer os golpes recibidos, non deixando que a cabeza os sentise en exceso. Ía decorado comunmente cunha crina de cabalo tintada en vermello que ía na punta ou na parte superior e caía por debaixo da caluga en forma de coleta solta. Outra forma de adornalo era cunha especie de cabeza de animal diante que ía ata o couce en forma de tubo e do que caía unha coleta solta, igual que o adorno anterior. Tamén podía ir sen ningún tipo de adorno.
• Escamas de metal: os cascos utilizados para a infantaría pesada adoitaban ser de metal, xa que a situación requiría unha maior protección fronte a soldados mellor armados e protexidos. Utilizábase coa protección de escamas, era un casco parecido ao celta, dunha soa peza, que ía formando escamas ata acabar en pico.
• Celta: o casco celta utilizouse sobre todo na parte de influencia celta, era un casco liso, acabado en punta longa, só cubría a parte superior da cabeza. Os máis comúns adoitaban levar unhas prolongacións que caían do casco protexendo as fazulas dos soldados, aínda que os iberos preferían non levalas, porque dicían que lles molestaba na loita. Tamén levaban unha protección na caluga para evitar cortes decapitantes no pescozo.
• Outros cascos: existía outro casco, utilizado sobre todo na zona turdetana de Iberia, que era igual ao de coiro, pero máis longo, caía sobre os ombreiros e levaba tamén a crina de cabalo. Non se sabe con que material se facía este casco, xa que non se atopou ningún exemplar del nas escavacións.

As cidades iberas^[7] estaban construídas en outeiros altos que lles daban unha importante vantaxe fronte aos inimigos. Estaban amuralladas por muros de pedras e adobe, sobre os que se intercalaban torres de vixilancia e as portas á cidade. Algunhas destas cidades eran moi numerosas no que fai a poboación, chegando a ser ata de 10.000 persoas, como en Numancia. Estas cidades o eran todo para os seus habitantes, dentro tiñan súas casas que adoitaban ser de planta rectangular e tamén estaban feitas de adobe sobre unha base de pedras a modo de alicerces. As cidades estaban ben organizadas, tiñan rúas asfaltadas de pedras, sobre as que podían circular mellor os carros, e a ambos lados destas había beirarrúas, de apenas un metro, polas que transitaban os habitantes. Atopáronse restos do que podían ser grandes sumidoiros para os refugallos (excrementos). Tamén hai restos de morteiros de pedra cos que moer o gran e outros cereais para preparar alimentos.

Cando as cidades caían fronte ao inimigo, a poboación fuxía cara ás fortificacións que tiñan como último refuxio. Os cidadáns das mesmos tribos, e mesmo doutras, adoitaban axudarse cando había algún conflito. As cidades de todas as tribos tiñan un contacto permanente, e mesmo contrataban gran número de soldados para as súas guerras. Ao mando das cidades estaba constituído un consello, que tomaba as decisións importantes.

A sociedade ibera, estaba fortemente xerarquizada por varias castas sociais moi dispares, todas elas cunha perfecta e ben definida misión para facer funcionar correctamente unha sociedade que dependía dela mesma para manter á súa cidade.

A súa casta guerreira e nobre era a que contaba con máis prestixio e poder dentro destas, tamén tiñan grande importancia a casta sacerdotal, na que as mulleres, como se observa nos túmulos funerarios, eran o vínculo da vida e a morte.

As sacerdotisas gozaban de gran prestixio, xa que eran as que estaban en continuo contacto co mundo dos deuses, aínda que tamén había homes que desenvolvían unha tarefa mística, proba diso son os sacerdotes lusitanos, que lían o futuro nos intestinos dos guerreiros inimigos.

Outra das castas era a dos artesáns, apreciados porque deles saían as roupaxes coas que se vestían e resgardaban do frío, os que elaboraban calzado, os que modelaban vasillas nas que gardar auga e alimentos e, sobre todo, por ser os que lles facían, a medida, armas e armaduras coas que se distinguían das outras castas máis baixas.

Finalmente estaba o que se podería chamar "o pobo chan", xente de distintos oficios que se dedicaban aos traballos máis duros.

Á parte das armas, posuír cabalos outorgaba tamén gran prestixio e reflectía poder, nobreza, e formar parte da clase máis podente. Os machos tamén eran moi apreciados e moi ben pagos, xa que eran os que transportaban grandes cantidades de case calquera cousa.

Os iberos vestíanse con teas de distintas calidades, segundo o seu poder económico.

Segundo os textos antigos, a peza de roupa máis habitual era un vestido de tea, como a dos romanos, co reberete en vermello.

As sacerdotisas eran quizais as que máis adornos tiñan. Delas veñen a mantilla e a peita, coa que se adoitaban cubrir a cabeza e o corpo, un exemplo diso é a Dama de Elx, e os moños que hoxe se poden ver en partes de Valencia.

Outra peza de roupa moi valorada, era o sagum, unha capa de la, que protexía do duro frío. Outra das pezas que aínda existen hoxe, é unha tea que a modo de diadema utilizaban os guerreiros para recollerse o pelo. O seu calzado era unhas alpargatas, que se ataban á perna e a pata, no inverno cubríanse os pés e as pernas cunhas botas de pel e pelo de animal.

Pouco se sabe do mundo dos deuses dos iberos, o pouco que se coñece é grazas a escritos de antigos historiadores e filósofos, e a algún que outro resto arqueolóxico. Do que si se ten constancia, é que animais como os touros, lobos, linces, ou voitres, formaban parte deste mundo, xa fose como deuses, símbolos, vínculos co mundo mortal e os seus "espíritos", ou o mundo divino.

O touro representaría a virilidade e a forza. O lince estaba vinculado ao mundo dos mortos. Os voitres levaban as almas dos guerreiros mortos nas batallas ao mundo dos deuses. Non se sabe moito máis, xa que perdurou escasa información sobre estes asuntos.

Nos funerais pelexábase sobre a propia tumba ata a morte, como no enterro de Viriato. Nos túmulos depositábanse as armas do defunto, ao que se incineraba e se introducía nunha vasilla de cerámica ornamentada. Hai túmulos con moitos recipientes cerámicos aos pés dunha dona, como a Dama de Baza, que está sentada nunha especie de trono alado, e que garda e protexe os restos e os enxovais funerarios.

Outra característica é o emprego de grutas ou cavernas a modo de santuarios, nos que se depositaban pequenas estatuíñas, chamadas exvotos, como ofrenda a algunha deidade. Estas figuras son tanto de mulleres sacerdotisas como de homes guerreiros, a pé ou a cabalo, outras están sacrificando algún animal cun coitelo, ou mostrando o seu respecto coas mans en alto, ou cos brazos abertos.

• Complexo Ibérico de Coímbra do Barrancho Largo
• Sant Sebastià de la Guarda
• Cabezo de Alcalá
• Puente Tablas
• Grau de Castelló
• Alarcos
• Cerro de las Cabezas
• Castellet de Bernabe

• Beltrán, M. (1996). Los iberos en Aragón (en castelán). Zaragoza. 
• Bermejo Tirado, Jesús (2007). Breve historia de los íberos. Colección: Breve Historia, nº 12 (en castelán). Madrid: Ediciones Nowtilus. ISBN 9788497633536. 
• Escacena Carrasco, J. (1987). . En A. Ruiz, & M. Molinos, (pág. ). Jaén., J. (1987). "El poblamiento ibérico en el Bajo Guadalquivir". En Ruiz Rodríguez, Arturo; Molinos Molinos, Manuel. Iberos. Actas de las I jornadas sobre el mundo ibérico 1985 (en castelán). Xaén: Concello de Xaén-Xunta de Andalucía. pp. 273–298. 
• Molinos Molinos, Manuel et alii (1998). El santuario heroico de "El Pajarillo" (en castelán). Huelva: Universidad de Jaén. ISBN 84-89869-36-7. 
• PRESEDO, F., 1980: Los pueblos ibéricos, Historia de España Antigua. I. Protohistoria, Madrid.
• Ruíz, A.; Molinos, M. (1993). Los iberos. Análisis arqueológico de un proceso histórico (en castelán). Barcelona: Editorial Crítica. ISBN 84-7423-566-9. 
• SANMARTÍ, J.; SANTACANA, J. (2005): Els ibers del nord, Barcelona.
• SANMARTÍ, J. (2005): «La conformación del mundo ibérico septentrional», Palaeohispanica 5, pp. 333–358.
• Schulten, Adolf (1979). Tartessos (en castelán). Madrid: Espasa Calpe. ISBN 8423914712. 
• UNTERMANN, J. : Monumenta Linguarum Hispanicarum, Wiesbaden. (1975): I Die Münzlegenden. (1980): II Die iberischen Inschriften aus Sudfrankreicht. (1990): III Die iberischen Inschriften aus Spanien. (1997): IV Die tartessischen, keltiberischen und lusitanischen Inschriften.

• Lingua ibérica
• Moeda ibérica antiga
• Celtiberos

• Os iberos
• Epigrafía ibérica
• Mapa dos Pobos Prerromanos de Iberia (circa -200)