Wikipedia

Louis Pasteur

químico e microbiólogo francés

Louis Pasteur, nado en Dole (departamento do Jura) o 27 de decembro de 1822 e finado o 28 de setembro de 1895, foi un químico francés cuxos descubrimentos tiveron enorme importancia en diversos campos das ciencias naturais, sobre todo na química e microbioloxía. A el débese a técnica coñecida como pasteurización. A través de experimentos refutou definitivamente a teoría da xeración espontánea e desenvolveu a teoría xerminal das enfermidades infecciosas. Polos seus traballos é considerado o pioneiro da microbioloxía moderna, iniciando a chamada «Idade de Ouro da Microbioloxía».

Modelo:BiografíaLouis Pasteur

Editar o valor en Wikidata
Biografía
Nacemento27 de decembro de 1822 Editar o valor en Wikidata
Dole (Restauración Francesa) Editar o valor en Wikidata
Morte28 de setembro de 1895 Editar o valor en Wikidata (72 anos)
Castle of Villeneuve-l'Étang () Editar o valor en Wikidata
Causa da morteparada cardiorrespiratoria Editar o valor en Wikidata
Lugar de sepulturaInstituto Pasteur (1896–)
Catedral de Notre-Dame de París (–1896) Editar o valor en Wikidata
13º Cadeira 17 da Academia Francesa (pt) Traducir
8 de decembro de 1881 – 28 de setembro de 1895
← Émile Littré (pt) Traducir – Gaston Paris (pt) Traducir → Editar o valor en Wikidata
Datos persoais
RelixiónCatolicismo Editar o valor en Wikidata
EducaciónÉcole Normale Supérieure - graduado en ciencias (1844–1845)
Lycée Saint-Louis (pt) Traducir
Universidade de París Editar o valor en Wikidata
Director de teseAntoine Jérôme Balard Editar o valor en Wikidata
Actividade
Campo de traballoQuímica e microbioloxía Editar o valor en Wikidata
Ocupaciónmicrobiólogo, naturalista, biólogo, litógrafo, artista, agrónomo, profesor universitario, bioquímico, químico, botánico Editar o valor en Wikidata
EmpregadorÉcole Normale Supérieure (1857–)
Universidade de Lille (1854–1857)
Universidade de Estrasburgo (1848–)
Université Lille Nord de France (pt) Traducir
Ecole Centrale de Lille
Instituto Pasteur
Universidad de Lille 1 (pt) Traducir Editar o valor en Wikidata
Membro de
Accademia Nazionale delle Scienze detta dei XL (membro estranxeiro) (1892–)
Academia Naciona de Ciencias dos Estados Unidos (asociado estranxeiro da Academia Nacional de Ciencias) (1883–)
Academia Francesa (1881–1895)
Hellenic Philological Society of Constantinople (en) Traducir (membro de honra) (1881–)
Academia francesa das ciencias (1873–1895)
Royal Society (Membro estranxeiro da Royal Society) (1869–)
Academias de ciências de Lille (pt) Traducir (1854–)
Poznań Society of Friends of Learning (en) Traducir
Academia de Ciencias de Rusia
Academia Serbia das Ciencias e das Artes
Academia das Artes e das Ciencias dos Estados Unidos
Real Academia de Artes e Ciencias dos Países Baixos
Academia de Ciencias de Hungría
Real Academia das Ciencias de Suecia
Sociedade Filomática de Paris (pt) Traducir
Academia Nacional de Medicina (França) (pt) Traducir
Accademia Nazionale dei Lincei
Academia das Ciencias de San Petersburgo
Sociedade Filosófica Estadounidense
Royal Academy of Medicine of Belgium (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
AlumnosCharles Friedel (pt) Traducir, Charles Chamberland e Émile Roux (pt) Traducir Editar o valor en Wikidata
Orde relixiosaOrdes franciscanas Editar o valor en Wikidata
Obra
Obras destacables
DoutorandoVictor Babeș, Émile Roux (pt) Traducir, Albert Calmette (pt) Traducir, Nikolay Gamaleya (pt) Traducir e Étienne Wasserzug (en) Traducir Editar o valor en Wikidata
Abreviación dun autor en botánicaPasteur Editar o valor en Wikidata
Arquivos en
Familia
CónxuxeMarie Pasteur (1849–) Editar o valor en Wikidata
FillosMarie-Louise Pasteur, Jean-Baptiste Pasteur Editar o valor en Wikidata
PaiJean-Joseph Pasteur Editar o valor en Wikidata
Premios
Sinatura Editar o valor en Wikidata
Descrito pola fonteGrande Enciclopedia Soviética 1969-1978
Enciclopedia de Otto
Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron Editar o valor en Wikidata
BNE: XX1009166 WikiTree: Pasteur-13 Find a Grave: 1644 Editar o valor en Wikidata

Aínda que a teoría microbiana foi moi controvertida nos seus inicios, hoxe en día é fundamental na medicina moderna e a microbioloxía clínica e conduciu a innovacións tan importantes como o desenvolvemento das vacinas, os antibióticos, a esterilización e a hixiene como métodos efectivos de cura e prevención contra a propagación das doenzas infecciosas.[1][2] Esta idea representa o inicio da medicina científica, ao demostrar que a enfermidade é o efecto visible (signos e síntomas) dunha causa que pode ser buscada e eliminada mediante un tratamento específico. No caso das enfermidades infecciosas, débese buscar o xerme causante de cada enfermidade para achar un modo de combatelo.

As súas contribucións na química orgánica foron o descubrimento do dimorfismo do ácido tartárico, ao observar ao microscopio que o ácido racémico presentaba dous tipos de cristal, con simetría especular. Foi xa que logo o descubridor das formas dextroxiras e levoxiras que desviaban o plano de polarización da luz co mesmo ángulo pero en sentido contrario.

Traxectoria

editar
 
A casa natal de Pasteu en Dole (Departamento de Jura

Primeiros anos

editar
 
 
Retratos dos pais de Pasteur, pintados por el mesmo

Louis Pasteur naceu o 27 de decembro de 1822, en Dole, Jura,[3] Francia, no seo dunha familia católica dun pobre curtidor.[4] Foi o terceiro fillo de Jean-Joseph Pasteur e Jeanne-Etiennette Roqui e as súas irmás eran Virginie, Josephine e Emilie Pasteur. O seu pai, logo de ser sarxento no exército napoleónico, retomou a profesión familiar de curtidor. A súa irmá Emilie tiña unha enfermidade que lle producía un atraso mental e tiña a mente dun neno de cinco anos. En 1825 a familia deixou Dole para ir a Marnoz, para finalmente instalarse en Arbois en 1830. A familia trasládase a Marnoz en 1826 e a Arbois en 1827.[5][6] Pasteur ingresou na escola primaria en 1831.[7] Era disléxico e disgráfico.[8][9][10]

O mozo Pasteur seguiu en Arbois os cursos da escola mutua logo entrou no colexio da cidade. É nesta época que se fixo coñecer polos seus talentos de pintor; por outra banda fixo numerosos retratos de membros da súa familia e dos habitantes da pequena cidade.

Non foi un alumno especialmente aplicado ou brillante na escola nin na Universidade, xa que os seus intereses eran a pesca e a pintura.[4] É nesta época que se fixo coñecer polos seus talentos de pintor; debuxou moitos pasteis e retratos dos seus pais, amigos e veciños.[11] Pasteur cursou estudos secundarios no Collège d'Arbois.[12] En outubro de 1838, parte cara París para matricularse nun internado, pero entralle morriña e regresa en novembro.[13]

En 1839, ingresa no Collège Royal de Besançon para estudar filosofía e licénciase en Letras en 1840.[14] Foi nomeado titor no colexio de Besançon, á vez que continuaba unha carreira de ciencias con especialización en matemáticas.[15] Suspendeu o seu primeiro exame en 1841. Conseguiu aprobar o baccalauréat (bacharelato de ciencias xerais) de Dijon, onde obtivo a licenciatura en Ciencias Matemáticas (Bachelier ès Sciences Mathématiques) en 1842,[16] pero cunha nota mediocre en química.[17]

Máis tarde, en 1842, Pasteur realizou a proba de acceso á École Normale Supérieure.[18] Durante o exame, tivo que loitar contra o cansazo e só sentiuse cómodo coa física e as matemáticas.[19] Pasou a primeira serie de probas, pero como a súa clasificación era baixa, Pasteur decidiu non continuar e volver tentalo o ano seguinte.[20] Volveu ao internado parisiense para preparar o exame. Tamén asistiu a clases no Lycée Saint-Louis e as conferencias de Jean-Baptiste Dumas na Sorbonne.[21] En 1843, aproba o exame cunha cualificación alta e ingresa na École Normale Supérieure.[22] En 1845 obtivo a licenciatura en ciencias.[23] En 1846, foi nomeado profesor de física no Collège de Tournon (agora chamado Lycée Gabriel-Faure) en Ardèche. Pero o químico Antoine Jérôme Balard quixo que volvese á École Normale Supérieure como axudante de laboratorio (agrégé préparateur).[24] Uniuse a Balard e simultaneamente comezou as súas investigacións en cristalografía e en 1847, presentou as súas dúas teses, unha en química e outra en física: (a) Tese de Química:"Recherches sur la capacité de saturation de l'acide arsénieux. Etudes des arsénites de potasse, de soude et d'ammoniaque."; (b) Tese de Física: "1. Études des phénomènes relatifs à la polarisation rotatoire des liquides 2. Aplicación da polarización rotatoria dos líquidos á solución de diversas cuestións de química".[25][23][26]

Tras exercer brevemente como profesor de física no Liceo de Dijon en 1848, pasou a ser profesor de química, en 1849, na Universidade de Estrasburgo,[27] onde coñeceu e cortexou a Marie Laurent, filla do reitor da universidade. casan o 29 de maio de 1849,[28] e xuntos tiveron cinco fillos, dos que só dous sobreviviron á idade adulta;[29] os outros tres morreron de tifo.

Carreira

editar
 
Louis Pasteur, biólogo e químico francés, 1878, pola Gerschel.

Pasteur foi nomeado profesor de química na Universidade de Estrasburgo en 1848, e ocupou a cátedra de química en 1852.[30] En febreiro de 1854, para ter tempo de realizar traballos que puidesen valerlle o título correspondente do Instituto, obtén tres meses de permiso retribuido coa axuda dun certificado médico de convenencia.[31] Prolongou o permiso até o 1 de agosto, data de inicio dos exames. "Dígolle ao Ministro que irei facer os exames para non aumentar a vergoña do servizo. Tamén para non deixar a outro unha suma de 6 ou 700 francos".[32]

Nese mesmo ano 1854, foi nomeado decano da nova facultade de ciencias da Universidade de Lille, onde iniciou os seus estudos sobre a fermentación.[33] Foi nesta ocasión cando Pasteur pronunciou a súa tan citada observación: "dans lles champs de l'observation, le hasard ne favorise que lles esprits préparés" ("No campo da observación, o azar só favorece ás mentes preparadas")..[34]

En 1857 trasladouse a París como director de estudos científicos da École Normale Supérieure, onde asumiu o control desde 1858 ata 1867 e introduciu unha serie de reformas para mellorar o nivel do traballo científico. Os exames fixéronse máis ríxidos, o que propiciou mellores resultados, unha maior competencia e un aumento do prestixio. Con todo, moitos dos seus decretos eran ríxidos e autoritarios, o que provocou dúas graves revoltas estudantís. Durante "a revolta das xudías" decretou que todos os luns servísese e comese un estofado de cordeiro que os alumnos se negaron a comer. Noutra ocasión ameazou con expulsar a calquera alumno que fose sorprendido fumando, e 73 dos 80 alumnos da escola dimitiron.[35] Fixo grandes descubrimentos.

En 1863 foi nomeado profesor de xeoloxía, física e química na École nationale supérieure deas Beaux-Arts, cargo que ocupou até a súa dimisión en 1867. En 1867 ocupou a cátedra de química orgánica da Sorbona,[36] pero máis tarde renunciou ao cargo por problemas de saúde.[37] En 1867 creouse, a petición de Pasteur, o laboratorio de química fisiolóxica da École Normale,[36] e foi director do laboratorio desde 1867 ata 1888.[38] En 1887 creou en París o Instituto Pasteur, do que foi director o resto da súa vida.[39][40][41]

Investigación

editar

Asimetría molecular

editar
 
Pasteur separou as formas de cristal esquerda e dereita entre si para formar dúas pilas de cristais: en solución, unha forma rotaba a luz cara á esquerda e a outra cara á dereita, mentres que unha mestura igual das dúas formas anulaba o efecto da outra e non rotaba a luz polarizada.

Nos seus primeiros traballos como químico, que comezou na École Normale Supérieure e continuou en Estrasburgo e Lille, Pasteur examinou as propiedades químicas, ópticas e cristalográficas dun grupo de compostos coñecidos como tartaratos.[42]

En 1848 resolveu un problema relativo á natureza do ácido tartárico.[43][44][45][46] Unha solución deste composto derivado dos seres vivos facía xirar o plano de polarización da luz que o atravesaba.[42] O problema era que o ácido tartárico derivado por síntese química non tiña tal efecto, aínda que as súas reaccións químicas eran idénticas e a súa composición elemental era a mesma.[47]

Pasteur observou que os cristais de tartaratos tiñan caras pequenas. Logo observou que, nas mesturas racémicas de tartaratos, a metade dos cristais eran destros e a outra metade zurdos. En solución, o composto destro era dextroxiro e o zurdo levóxiro.[42] Pasteur determinou que a actividade óptica estaba relacionada coa forma dos cristais, e que unha disposición interna asimétrica das moléculas do composto era a responsable da torsión da luz.[33] Os tartaratos (2R,3R)- e (2S,3S)- eran imaxes especulares isométricas e non superpoñibles entre si. Era a primeira vez que alguén demostraba a quiralidade molecular, e tamén a primeira explicación do isómeroismo.[42]

Algúns historiadores consideran que os traballos de Pasteur neste campo son as súas "achegas máis profundas e orixinais á ciencia" e o seu "maior descubrimento científico"."[42]

En 1854 foi nomeado decano da Facultade de Ciencias na Universidade de Lille.

Fermentación e teoría xerminal das enfermidades

editar
 
L. Pasteur, Facultade de Medicina de Rosario (Arxentina), de Erminio Blotta

Pasteur sentiuse motivado para investigar a fermentación mentres traballaba en Lille. En 1856, un fabricante de viño local, M. Bigot, cuxo fillo era un dos alumnos de Pasteur, pediulle consello sobre os problemas da fabricación de alcol de remolacha e a acidificación.[48][49] Pasteur comezou as súas investigacións sobre o tema repetindo e confirmando os traballos de Theodor Schwann, quen demostrou unha década antes que os fermentos estaban vivos.

Segundo o seu xenro, René Vallery-Radot, en agosto de 1857 Pasteur enviou un traballo sobre a fermentación láctica á Société des Sciences de Lille, pero o traballo foi lido tres meses máis tarde.[50] Posteriormente, o 30 de novembro de 1857, publicouse unha memoria.[51] Nas memorias, desenvolveu as súas ideas afirmando que: "Pretendo establecer que, así como existe un fermento alcohólico, o fermento da cervexa, que se atopa en todas partes onde o azucre se descompón en alcol e ácido carbónico, tamén existe un fermento particular, un fermento láctico, sempre presente cando o azucre se converte en ácido láctico."[52]

Pasteur tamén escribiu sobre a fermentación alcohólica.[53] Publicouse integramente en 1858.[54][55] Jöns Jacob Berzelius e Justus von Liebig propuxeran a teoría de que a fermentación se producía por descomposición. Pasteur demostrou que esta teoría era incorrecta e que o fermento era a responsable da fermentación para producir alcol a partir do azucre.[56] Tamén demostrou que, cando un microorganismo diferente contaminaba o viño, producíase ácido láctico, o que agreaba o viño.[49] En 1861, Pasteur observou que fermentaba menos azucre por parte de fermento cando esta expúñase ao aire.[56] A menor taxa de fermentación aeróbica coñeceuse como efecto Pasteur.[57]

 
Pasteur experimentando no seu laboratorio
 
Institut Pasteur de Lille

As investigacións de Pasteur tamén demostraron que o crecemento de microorganismos era responsable da deterioración de bebidas como a cervexa, o viño e o leite. Unha vez establecido isto, inventou un proceso no que líquidos como o leite se quentaban a unha temperatura de entre 60 e 100 °C.[58] Isto mataba á maioría das bacterias e mohos xa presentes no seu interior. O 20 de abril de 1862, Pasteur e Claude Bernard completaron as probas con sangue e ouriños.[59] Pasteur patentou o proceso, para combater as "enfermidades" do viño, en 1865.[58] O método coñeceuse como pasteurización, e pronto se aplicou á cervexa e o leite.[60]

A contaminación das bebidas levou a Pasteur á idea de que os microorganismos que infectan a animais e humanos causan enfermidades. Propuxo impedir a entrada de microorganismos no corpo humano, o que levou a Joseph Lister a desenvolver métodos antisépticos en cirurxía. (1865)[61]

En 1866, Pasteur publicou Études sur le Vin, sobre as enfermidades do viño, e en 1876 publicou Études sur a Bière, sobre as enfermidades da cervexa.[56]

A principios do século XIX, Agostino Bassi demostrara que a muscardina estaba causada por un fungo que infectaba aos vermes da seda.[62] Desde 1853, dúas enfermidades chamadas pébrine e flacherie infectaran a un gran número de vermes da seda no sur de Francia, e en 1865 estaban a causar enormes perdas aos agricultores. En 1865, Pasteur trasládase a Alès e traballa durante cinco anos, até 1870.[63][64]

Os vermes de seda con pébrine estaban cubertos de corpúsculos. Durante os tres primeiros anos, Pasteur pensou que os corpúsculos eran un síntoma da enfermidade. En 1870, chegou á conclusión de que os corpúsculos eran a causa da pebrina (agora sábese que a causa é un microsporidio).[62] Pasteur tamén demostrou que a enfermidade era hereditaria.[65] Pasteur desenvolveu un sistema para previr a pébrine: despois de que as couzas femias puxesen os seus ovos, as couzas convertíanse en polpa. A polpa examinábase cun microscopio e, se se observaban corpúsculos, destruíanse os ovos.[66][65] Pasteur chegou á conclusión de que a causa da flacherie eran as bacterias. Actualmente crese que a causa principal son os virus.[62] A propagación da flacherie pode ser accidental ou hereditaria. A hixiene podía utilizarse para previr a flacherie accidental. Utilizábanse couzas cuxas cavidades dixestivas non contiñan os microorganismos causantes da flacherie para pór ovos, o que evitaba a flacherie hereditaria.[67]

Xeración espontánea

editar
 
Botella en col de cygne (matraz de pescozo de cisne) utilizada por Pasteur
 
O experimento de pasteurización de Louis Pasteur ilustra o feito de que a deterioración dos líquidos estaba causado polas partículas do aire e non polo aire mesmo. Estes experimentos constituíron importantes probas en apoio da teoría xerminal das enfermidades.

Tras os seus experimentos de fermentación, Pasteur demostrou que a pel da uva era a fonte natural de fermentos, e que as uvas esterilizadas e o zume de uva nunca fermentaban. Extraeu zume de uva de debaixo da pel con agullas esterilizadas, e tamén cubriu as uvas con tea esterilizada. Ambos os experimentos non puideron producir viño en recipientes esterilizados.[49]

Demostrou que todo proceso de fermentación e descomposición orgánica se debe á acción de organismos vivos e que o crecemento dos microorganismos en caldos nutritivos non era debido á xeración espontánea. Recibiu unha crítica especialmente severa de Félix Archimède Pouchet, que era director do Museo de Historia Natural de Ruán. Para resolver o debate entre os eminentes científicos, a Academia Francesa de Ciencias ofreceu o Premio Alhumbert dotado con 2.500 francos a quen puidese demostrar experimentalmente a favor ou en contra da doutrina.[68][69][70]

Pouchet afirmou que o aire en todas partes podía provocar a xeración espontánea de organismos vivos nos líquidos.[71] A finais da década de 1850, realizou experimentos e afirmou que eran unha proba da xeración espontánea.[72][68] Francesco Redi e Lazzaro Spallanzani achegaran algunhas probas contra a xeración espontánea nos séculos XVII e XVIII, respectivamente. Os experimentos de Spallanzani en 1765 suxerían que o aire contaminaba os caldos con bacterias. Na década de 1860, Pasteur repetiu os experimentos de Spallanzani, pero Pouchet comunicou un resultado diferente utilizando un caldo distinto.[63]

Pasteur realizou varios experimentos para refutar a xeración espontánea. Colocou líquido fervido nun matraz e deixou que entrase aire quente. Despois pechou o matraz e non creceu ningún organismo nel.[72] Noutro experimento, ao abrir frascos que contiñan líquido fervido, entrou po nos frascos, facendo que crecesen organismos nalgúns deles. O número de frascos nos que crecían organismos era menor a maior altitude, o que demostraba que o aire a gran altitude contiña menos po e menos organismos.[49][73] Pasteur tamén utilizou matraces de pescozo de cisnes que contiñan un líquido fermentable. O aire entraba no matraz a través dun longo tubo curvado que facía que as partículas de po se pagasen a el. Nada crecía nos caldos a menos que se inclinasen os matraces, facendo que o líquido tocase as paredes contaminadas do pescozo. Isto demostraba que os organismos vivos que crecían neses caldos procedían do exterior, do po, en lugar de xerarse espontaneamente dentro do líquido ou pola acción do aire puro.[49][74]

Estes foron algúns dos experimentos máis importantes que refutaron a teoría da xeración espontánea. En 1881, Pasteur realizou unha serie de cinco presentacións dos seus descubrimentos ante a Academia Francesa de Ciencias, que se publicaron en 1882 co título Mémoire Sur les corpuscules organisés qui existent dans l'atmosphère: Examen de la doctrine des générations spontanées (Relato dos corpúsculos organizados que existen na atmosfera: Exame da doutrina das xeracións espontáneas).[75][76] Pasteur gañou o Premio Alhumbert en 1862.[72] Concluíu que:

Nunca se recuperará a doutrina da xeración espontánea do golpe mortal deste sinxelo experimento. Non se coñece circunstancia algunha na que poida confirmarse que os seres microscópicos viñeron ao mundo sen xermes, sen proxenitores semellantes a eles.[49][64]

Enfermidade do verme da seda

editar

En 1865, Jean-Baptiste Dumas, químico, senador e antigo ministro de Agricultura e Comercio, pediu a Pasteur que estudase unha nova enfermidade que estaba diezmando as explotacións de verme da seda do sur de Francia e de Europa, a pébrine, caracterizada a escala macroscópica por manchas negras e a escala microscópica polos "corpúsculos de Cornalia". Pasteur aceptou e realizou cinco longas estancias en Alès, entre o 7 de xuño de 1865 e 1869.[77]

Erros iniciais

editar

Ao chegar a Alès, Pasteur familiarizouse coa pébrine e tamén[78]con outra enfermidade do verme de seda, coñecida antes[79] que a pebrine: flacherie ou enfermidade das chairas mortas. Contrariamente, por exemplo, a Quatrefages, que acuñou a nova palabra pébrine,[80] Pasteur cometeu o erro de crer que as dúas enfermidades eran iguais e mesmo que a maioría das enfermidades dos vermes de seda coñecidas até entón eran idénticas entre si e coa pébrine.[81] Foi en cartas de 30 de abril e 21 de maio de 1867 a Dumas cando fixo por primeira vez a distinción entre pébrine e flacherie.[82]

Cometeu outro erro: empezou negando a natureza "parasitaria" (microbiana) da pebrina, que varios estudosos (en particular Antoine Béchamp)[83] considérase ben establecida. Incluso unha nota publicada o 27 de agosto de 1866 por Balbiani,[84] que Pasteur ao principio pareceu acoller favorablemente[85] non tivo ningún efecto, polo menos inmediatamente.[86] "Pasteur equivócase. Só cambiaría de opinión no transcurso de 1867".[87]

Vitoria sobre a pebrina

editar

Nunha época na que Pasteur aínda non comprendera a causa da pébrine, propagou un proceso eficaz para deter as infeccións: elixíase unha mostra de crisálidas, triturabanse e buscábanse os corpúsculos no material triturado; se a proporción de pupas corpusculares na mostra era moi baixa, a mostra considerábase boa para a reprodución.[88] Este método de clasificación das "sementes" (ovos) aproxímase a un método que Osimo propuxera uns anos antes, pero cuxos ensaios non foran concluíntes.[89] Mediante este proceso, Pasteur frea a pébrine e salva moitas das industrias da seda das Cevenas.[90][91]

O propio Pasteur, en 1871 obrigou ós médicos dos hospitais militares a ferve-lo instrumental e as vendaxes. Describiu un forno, chamado "forno Pasteur", útil para esterilizar instrumental cirúrxico e material de laboratorio.

A flacherie resiste

editar

En 1878, no Congrès international séricicole, Pasteur admitiu que "se se vence a pébrina, a flacherie aínda exerce os seus estragos". Atribuíu a persistencia da flacherie ao feito de que os agricultores non seguiran os seus consellos.[92]

En 1884, Balbiani,[93] que desdeñaba o valor teórico dos traballos de Pasteur sobre as enfermidades dos vermes da seda, recoñecía que o seu procedemento práctico remediara os estragos da pebrina, pero engadía que este resultado tendía a ser contrarrestado polo desenvolvemento da flacherie, menos coñecida e máis difícil de previr.

A pesar do éxito de Pasteur contra a pebrina, a sericultura francesa non se salvou dos danos. (Véxase Sériciculture na Wikipedia en francés).

Inmunoloxía e vacinación

editar

Cólera dos polos

editar

O primeiro traballo de Pasteur no desenvolvemento de vacinas foi sobre o cólera dos polos. Recibiu as mostras da bacteria (máis tarde chamada Pasteurella multocida na súa honra) de Henry Toussaint.[94] Iniciou o estudo en 1877 e, ao ano seguinte, foi capaz de manter un cultivo estable utilizando caldos.[95] Tras outro ano de cultivo continuo, descubriu que as bacterias eran menos patóxenas. Algunhas das súas mostras de cultivo xa non podían inducir a enfermidade en polos sans. En 1879, Pasteur, que planeaba irse de vacacións, encargou ao seu axudante Charles Chamberland que inoculara os polos con cultivos bacterianos frescos. Chamberland esqueceuse e foise de vacacións. Ao seu regreso, inxectou os cultivos dun mes a polos sans. Os polos mostraron algúns síntomas de infección, pero en lugar de que as infeccións fosen mortais, como adoitaba ocorrer, os polos recuperáronse completamente. Chamberland supuxo que se cometeu un erro e quixo refugar o cultivo aparentemente defectuoso, pero Pasteur impediullo.[96][97] Pasteur inxectou aos polos recentemente recuperados bacterias frescas que normalmente matarían a outros polos; os polos xa non mostraron ningún signo de infección. Para el estaba claro que as bacterias debilitadas fixeran que os polos se volvesen inmunes á enfermidade.[95][98]

En decembro de 1880, Pasteur presentou os seus resultados á Academia Francesa de Ciencias co título "Sur les maladies virulentes et en particulier sur la maladie appelée vulgairement choléra des poules (Sobre as enfermidades virulentas, e en particular sobre a enfermidade comunmente chamada cólera dos polos)" e publicouno na revista da academia (Comptes-Rendus hebdomadaires des séances de l'Académie des Sciences).. Atribuíu que as bacterias se debilitaban ao contacto co osíxeno.[94] Explicou que as bacterias conservadas en recipientes herméticos nunca perdían a súa virulencia, e que só as expostas ao aire en medios de cultivo podían utilizarse como vacina. Pasteur introduciu o termo "atenuación" para este enfraquecemento da virulencia na súa presentación ante a academia, dicindo:

Podemos diminuír a virulencia do microbio cambiando o modo de cultivo. Este é o punto crucial do meu tema. Pido á Academia que non critique, polo momento, a confianza dos meus procedementos que me permiten determinar a atenuación do microbio, para salvar a independencia dos meus estudos e asegurar mellor o seu progreso... [En conclusión] Gustaríame sinalar á Academia dúas consecuencias principais dos feitos presentados: a esperanza de cultivar todos os microbios e de atopar unha vacina para todas as enfermidades infecciosas que han afligido repetidamente á humanidade, e son unha carga importante para a agricultura e a cría de animais domésticos.[99]

De feito, a vacina de Pasteur contra o cólera dos polos non era regular nos seus efectos e foi un fracaso.[100]

Ántrax

editar

Na década de 1870, aplicou este método de inmunización ao ántrax, que afectaba ao gando, e espertou o seu interese por combater outras enfermidades. Pasteur cultivou bacterias a partir do sangue de animais infectados con ántrax. Cando inoculou a bacteria aos animais, produciuse o ántrax, o que demostrou que a bacteria era a causa da enfermidade.[101] Moitas reses morrían de ántrax en "campos malditos".[64] A Pasteur dixéronlle que as ovellas que morrían de ántrax estaban enterradas no campo. Pasteur pensou que as miñocas poderían levar a bacteria á superficie. Atopou bacterias do ántrax nos excrementos das miñocas, o que demostrou que estaba no certo.[64] Dixo aos granxeiros que non enterrasen animais mortos nos campos.[102] Pasteur levaba tentando desenvolver a vacina contra o ántrax desde 1877, pouco despois de que Robert Koch descubrise a bacteria.[99]

O 12 de xullo de 1880, Henri Bouley leu ante a Academia Francesa de Ciencias un informe do cirurxián veterinario Henry Toussaint, que non era membro da academia. Toussaint desenvolvera unha vacina contra o ántrax matando os bacilos mediante quecemento a 55 °C durante 10 minutos. Fixo probas en oito cans e 11 ovellas, a metade dos cales morreron tras a inoculación. Non foi un gran éxito. Ao coñecer a noticia, Pasteur escribiu inmediatamente á academia que non podía crer que a vacina morta funcionase e que a afirmación de Toussaint "bota por terra todas as ideas que tiña sobre virus, vacinas, etc.".[99] Tras as críticas de Pasteur, Toussaint cambiou ao fenol para matar os bacilos do ántrax e probou a vacina en ovellas en agosto de 1880. Pasteur pensaba que este tipo de vacina morta non debía funcionar porque cría que as bacterias atenuadas utilizaban nutrientes que as bacterias necesitaban para crecer. Pensaba que oxidar as bacterias facíaas menos virulentas.[103]

Pero Pasteur descubriu que o bacilo do ántrax non se debilitaba facilmente cultivándoo no aire, xa que formaba esporas, a diferenza do bacilo do cólera dos polos. A principios de 1881, descubriu que cultivar os bacilos do ántrax a uns 42 °C os incapacitaba para producir esporas,[104] e describiu este método nun discurso pronunciado ante a Academia Francesa de Ciencias o 28 de febreiro.[105] O 21 de marzo anuncia o éxito da vacinación nas ovellas. Ante esta noticia, o veterinario Hippolyte Rossignol propuxo que a Société d'agriculture de Melun organizase un experimento para probar a vacina de Pasteur. Pasteur asinou o acordo do desafío o 28 de abril. En maio realizouse un experimento público en Pouilly-le-Fort. Utilizáronse 58 ovellas, 2 cabras e 10 bovinos, á metade dos cales se lles administrou a vacina os días 5 e 17 de maio; mentres que a outra metade non foi tratada..[106] Todos os animais foron inxectados co cultivo virulento fresco do bacilo do ántrax o 31 de maio. O resultado oficial observouse e analizou o 2 de xuño en presenza de máis de 200 espectadores. Todas as reses sobreviviron, vacinadas ou non. Pasteur predixera valentemente: "A miña hipótese era que as seis vacas vacinadas non enfermarían gravemente, mentres que as catro vacas non vacinadas perecerían ou polo menos enfermarían gravemente"[106] Con todo, todas as ovellas e cabras vacinadas sobreviviron, mentres que as non vacinadas morreran ou estaban a morrer ante os espectadores.[107] O seu informe á Academia Francesa de Ciencias do 13 de xuño conclúe:

[Desde] o punto de vista científico, o desenvolvemento dunha vacina contra o ántrax constitúe un progreso significativo con respecto á primeira vacina desenvolvida por Jenner, xa que esta última nunca se obtivo experimentalmente"..[106]

Pasteur non revelou directamente como preparou as vacinas utilizadas en Pouilly-le-Fort.[108][104] Aínda que o seu informe indicaba que se trataba dunha "vacina viva",[106] os seus cadernos de laboratorio mostran que en realidade utilizou unha vacina morta con dicromato de potasio, desenvolvida por Chamberland, bastante similar ao método de Toussaint.[109][47][110]

A noción de que unha forma débil dunha enfermidade causa inmunidade á versión virulenta non era nova; isto sabíase desde facía moito tempo no caso das vexigas. Sabíase que a inoculación das vexigas (variolación) producía unha enfermidade moito menos grave e reducía enormemente a mortalidade, en comparación coa enfermidade adquirida de forma natural.[111] A finais da década de 1790, Edward Jenner tamén estudara a vacinación usando a varíola bovina (Vaccinia virus) para obter inmunidade cruzada contra as vexigas, e a principios do século XIX a vacinación estendeuse á maior parte de Europa.[112]

A diferenza entre a vacinación contra as vexigas e a vacinación contra o ántrax ou o cólera dos polos era que os organismos destas dúas últimas enfermidades debilitáronse artificialmente, polo que non era necesario atopar unha forma naturalmente débil do organismo da enfermidade.[109] Este descubrimento revolucionou o traballo en enfermidades infecciosas, e Pasteur deu a estas enfermidades debilitadas artificialmente o nome xenérico de "vacinas", en honra ao descubrimento de Jenner.[113]

En 1876, Robert Koch demostrara que o Bacillus anthracis causaba o ántrax.[114] Nos seus traballos publicados entre 1878 e 1880, Pasteur só mencionou o traballo de Koch nunha nota ao pé de páxina. Koch coñeceu a Pasteur no Sétimo Congreso Médico Internacional de 1881. Uns meses máis tarde, Koch escribiu que Pasteur utilizara cultivos impuros e cometera erros. En 1882, Pasteur contestou a Koch nun discurso, ao que Koch respondeu agresivamente.[115] Koch afirmou que Pasteur probou a súa vacina en animais inadecuados e que a investigación de Pasteur non era propiamente científica.[49] En 1882, Koch escribiu "Sobre a inoculación do ántrax", no que refutaba varias das conclusións de Pasteur sobre o ántrax e criticaba a Pasteur por manter os seus métodos en segredo, sacar conclusións precipitadas e ser impreciso. En 1883, Pasteur escribiu que utilizaba cultivos preparados de forma similar aos seus exitosos experimentos de fermentación e que Koch malinterpretaba as estatísticas e ignoraba os traballos de Pasteur sobre os vermes da seda.[114]

Erisipela porcina

editar

En 1882, Pasteur enviou ao seu axudante Louis Thuillier ao sur de Francia debido a unha epizootia de erisipela porcina.[116] Thuillier identificou o bacilo que causaba a enfermidade en marzo de 1883.[63] Pasteur e Thuillier aumentaron a virulencia do bacilo tras pasalo por pombas. Despois pasaron o bacilo por coellos, debilitándoo e obtendo unha vacina. Pasteur e Thuillier describiron incorrectamente a bacteria en forma de oito. Roux describiu a bacteria con forma de bastón en 1884.[117]

Rabia

editar
 
Lenda "Hidrofobia", caricatura de Pasteur na revista londiniense Vanity Fair, xaneiro de 1887.[118]

Pasteur fabricou a primeira vacina contra a rabia cultivando o virus en coellos e debilitándoo despois secando o tecido nervioso afectado.[64][119] A vacina contra a rabia foi creada inicialmente por Emile Roux, médico francés e colega de Pasteur, que producira unha vacina morta con este método.[49] A vacina probouse en 50 cans antes do seu primeiro ensaio en humanos.[120][121] Esta vacina aplicouse a Joseph Meister, de 9 anos, o 6 de xullo de 1885, despois de que un can rabioso mutilase gravemente ao neno.[47][119] Pasteur correu un risco persoal, xa que non era médico titulado e podería ser procesado por tratar ao neno. [41] Despois de consultar cos médicos, decidiu seguir adiante co tratamento.[122] Durante 11 días, Meister recibiu 13 inoculacións, cada unha delas utilizando virus que foran debilitados durante un período de tempo máis curto.[123] Tres meses despois examinou a Meister e comprobou que gozaba de boa saúde.[122][124] Pasteur foi aclamado como un heroe e o asunto legal non seguiu adiante.[41] A análise dos seus cadernos de laboratorio mostra que Pasteur tratara a dúas persoas antes de vacinar a Meister. Unha delas sobreviviu, pero é posible que en realidade non tivese rabia, e a outra morreu de rabia.[123][125] Pasteur comezou o tratamento de Jean-Baptiste Jupille o 20 de outubro de 1885, e o tratamento tivo éxito.[123] Máis tarde, en 1885, persoas, incluídos catro nenos de Estados Unidos, acudiron ao laboratorio de Pasteur para ser inoculados.[122] En 1886, tratou a 350 persoas, das cales só unha desenvolveu a rabia.[123] O éxito do tratamento sentou as bases para a fabricación de moitas outras vacinas. O primeiro dos Institutos Pasteur tamén se construíu sobre a base deste logro.[47]

En The Story of San Michele (A historia de San Michele), Axel Munthe escribe sobre algúns riscos que correu Pasteur na investigación da vacina contra a rabia:[126]

O propio Pasteur era absolutamente intrépido. Ansioso por obter unha mostra de saliva directamente das fauces dun can rabioso, unha vez vinlle, co tubo de vidro entre os beizos, extraer unhas pingas da saliva mortal da boca dun bull-dog rabioso, sostido sobre a mesa por dous axudantes, coas mans protexidas por luvas de coiro.

Grazas aos seus estudos sobre os xermes, Pasteur animou aos médicos a desinfectarse as mans e o equipo antes dunha intervención cirúrxica. Antes disto, poucos médicos ou os seus axudantes practicaban estes procedementos.[127][128] Ignaz Semmelweis e Joseph Lister xa practicaran a desinfección das mans en contextos médicos na década de 1860.[129][130]

Controversias

editar

Heroe nacional francés aos 55 anos, en 1878 Pasteur dixo discretamente á súa familia que nunca revelase a ninguén os seus cadernos de laboratorio. A súa familia obedeceu, e todos os seus documentos gardáronse e herdaron en segredo. Finalmente, en 1964, o neto e último descendente home de Pasteur, Pasteur Vallery-Radot, doou os papeis á Biblioteca Nacional de Francia. Con todo, os papeis estiveron restrinxidos a estudos históricos até a morte de Vallery-Radot en 1971. Os documentos non recibiron un número de catálogo até 1985.[131]

En 1995, centenario da morte de Louis Pasteur, un historiador da ciencia Gerald L. Geison publicou unha análise dos cadernos privados de Pasteur na súa obra The Private Science of Louis Pasteur (A ciencia privada de Louis Pasteur), e declarou que Pasteur dera varias versións enganosas e xogado ao engano nos seus descubrimentos máis importantes.[132][133] Max Perutz publicou unha defensa de Pasteur en The New York Review of Books.[134] Baseándose en exames posteriores dos documentos de Pasteur, o inmunólogo francés Patrice Debré concluíu no seu libro Louis Pasteur (1998) que, a pesar da súa xenialidade, Pasteur tiña algúns defectos. Nunha recensión do libro afírmase que Debré "ás veces atópao inxusto, combativo, arrogante, de actitude pouco atractiva, inflexible e mesmo dogmático".[135][136]

Fermentación

editar

Científicos anteriores a Pasteur estudaran a fermentación. Na década de 1830, Charles Cagniard-Latour, Friedrich Traugott Kützing e Theodor Schwann utilizaron microscopios para estudar os fermentos e chegaron á conclusión de que eran organismos vivos. En 1839, Justus von Liebig, Friedrich Wöhler e Jöns Jacob Berzelius afirmaron que o fermento non era un organismo e que se producía cando o aire actuaba sobre o mollo das plantas.[56]

En 1855, Antoine Béchamp, profesor de química na Universidade de Montpellier, realizou experimentos con solucións de sacarosa e chegou á conclusión de que a auga era o factor de fermentación.[137] Cambiou a súa conclusión en 1858, afirmando que a fermentación estaba directamente relacionada co crecemento de mohos, que requirían aire para o crecemento. Considerouse o primeiro en mostrar o papel dos microorganismos na fermentación[138][52]

Días finais e legado

editar
 
Famoso retrato de Albert Edelfelt en 1885.

Expuxo a "teoría xerminal das enfermidades infecciosas", segundo a cal toda enfermidade infecciosa ten a súa causa (etioloxía) nun xerme con capacidade para se propagar entre as persoas. Esta sinxela idea representa o inicio a medicina científica, ó demostrar que a enfermidade é o efecto visible (signos e síntomas) dunha causa que pode ser buscada e eliminada mediante un tratamento específico. No caso das enfermidades infecciosas débese procurar o xerme causante de cada enfermidade para achar un modo de combatelo.

Polos seus traballos é considerado o pioneiro da microbioloxía moderna que inicia así a chamada "Idade de Ouro da Microbioloxía".

"Anímote a que te intereses por eses dominios sagrados chamados expresivamente laboratorios. Ten en conta que son os templos do futuro, a saúde e o benestar. En eles a humanidade crecerá, fortalecerase e mellorará. Alí, a humanidade aprenderá a progresar entendendo a harmonía da natureza, evitando así a súa tendencia cara a barbarie, o fanatismo e a destrución". Louis Pasteur

A el se lle debe a técnica coñecida como pasteurización.

Galería de imaxes

editar

Notas

editar
  1. ↑ Madigan M, Martinko J (editores). (2005). Prentice Hall, ed. Brock Biology of Microorganisms (11th ed. ed.). ISBN 0131443291. 
  2. ↑ Moledo, Leonardo; Magnani, Esteban (2009) [Obra orixinal 2006]. "6. Pasteur y la teoría de la infección microbiana". En Capital Intelectual. Diez teorías que conmovieron al mundo: de Copérnico al big bang. Arxentina. ISBN 9789876141673. 
  3. ↑ Debré, Patrice (25 outubro 2000). JHU Press, ed. Louis Pasteur (en inglés). ISBN 9780801865299. Consultado o 6 novembro 2010. , páx. 529-538.
  4. ↑ 4,0 4,1 James J. Walsh. "Louis Pasteur". Catholic Encyclopedia. 
  5. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 6–7. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  6. ↑ Robbins, Louise (2001). Louis Pasteur and the Hidden World of Microbes. New York: Oxford University Press. p. 14. ISBN 978-0-19-512227-5. 
  7. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. p. 8. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  8. ↑ Phillips, Cynthia; Priwer, Shana (2018). 101 Things You Didn't Know about Einstein: Sex, Science, and the Secrets of the Universe. Adams Media. p. 21. 
  9. ↑ Geffner, Donna (2013). "Famous People with Learning Disabilities". Gemm Learning. Arquivado dende o orixinal o 3 de xaneiro de 2023. Consultado o 6 de xuño do 2024. 
  10. ↑ Thomson, Oliver (2013). A Short History of Human Error. Arena Books Ltd. p. 92. ISBN 978-1909421264. 
  11. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 12–13. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  12. ↑ Robbins, Louise (2001). Louis Pasteur and the Hidden World of Microbes. Nova York: Oxford University Press. p. 15. ISBN 978-0-19-512227-5. 
  13. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 11–12. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  14. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 10, 12. 
  15. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 14, 17. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  16. ↑ "Louis Pasteur (1822–1895) | ENS". www.ens.psl.eu. Arquivado dende o orixinal o 30 de outubro de 2021. Consultado o 18 de xuño do 2024. 
  17. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 19–20. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  18. ↑ Robbins, Louise (2001). Louis Pasteur and the Hidden World of Microbes. New York: Oxford University Press. p. 18. ISBN 978-0-19-512227-5. 
  19. ↑ Debré, Patrice (2000-11-27). Louis Pasteur (en inglés). JHU Press. p. 21. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  20. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 20–21. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  21. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 15–17. 
  22. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 23–24. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  23. ↑ 23,0 23,1 Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. p. 502. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  24. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 29–30. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  25. ↑ Louis Pasteur, Thèse de Chimie, Thèse de Physique. 1847. Arquivado dende o orixinal o 31 de outubro de 2021. Consultado o 20 de xuño do 2024. 
  26. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 28–29. 
  27. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 37–38. 
  28. ↑ Holmes, Samuel J. (1924). Louis Pasteur. Harcourt, Brace and company. pp. 34–36. 
  29. ↑ Robbins, Louise E. (2001). Louis Pasteur and the Hidden World of Microbes. Oxford University Press. p. 56. ISBN 978-0-19-028404-6. 
  30. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 502–503. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  31. ↑ ""Sen este traballo que me pedían para a Correspondencia do Instituto, quedaríame en Estrasburgo. Pero entendes que este permiso que me deron para estas misións con soldo completo é unha irregularidade que hai que cubrir con unha razón de saude". (Pasteur, carta do 25 de febreiro de 1854 ao seu: en Pasteur, Correspondencia, t. 1, Paris, 1940, p. 261.)
  32. ↑ Pasteur, carta do 8 de maio de 1854 ao seu pai, en Pasteur, Correspondence, t. 1, Paris, 1940, p. 267. Pierre-Yves Laurioz sinala este episodio da carreira de Pasteur, Louis Pasteur. La réalité après la légende, Paris, 2003, pp. 79–81. On Pasteur's attitude towards money, see Richard Moreau, La Préhistoire de Pasteur, Paris, L'Harmattan, 2000, pp. 257–262.
  33. ↑ 33,0 33,1 "Louis Pasteur". Science History Institute. xuño de 2016. Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2018. Consultado o 19 de xuño do 2024. 
  34. ↑ L. Pasteur, "Discours prononcé à Douai, le 7 décembre 1854, à l'occasion de l'installation solennelle de la Faculté des lettres de Douai et de la Faculté des sciences de Lille" (Discurso pronunciado en Douai o 7 de decembro de 1854 con motivo da súa toma de posesión formal na Facultade de Letras de Douai e na Facultade de Ciencias de Lille), reimpreso en: Pasteur Vallery-Radot, ed., Oeuvres de Pasteur (París, France: Masson and Co., 1939), vol. 7, p. 131 Arquivado 9 de xaneiro de 2012 en Wayback Machine..
  35. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Translated by Elborg Forster. Baltimore: Johns Hopkins University Press. pp. 119–120. ISBN 978-0-8018-6529-9. Consultado o 19 de xuño do 2024. 
  36. ↑ 36,0 36,1 Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Traducido por Forster, Elborg. Baltimore: JHU Press. pp. 505–507. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  37. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. Londres: Constable & Company. p. 246. 
  38. ↑ Heilbron, J. L., ed. (2003). "Pasteur, Louis". The Oxford Companion to the History of Modern Science. Oxford University Press. p. 617. ISBN 978-0-19-974376-6. 
  39. ↑ Feinstein, S (2008). Louis Pasteur: The Father of Microbiology. Enslow Publishers, Inc. pp. 1–128. ISBN 978-1-59845-078-1. 
  40. ↑ Fleming, Alexander (1952). "Freelance of Science". British Medical Journal 2 (4778). p. 269. PMC 2020971. doi:10.1136/bmj.2.4778.269. 
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 Hook, Sue Vander (2011). Louis Pasteur: Groundbreaking Chemist & Biologist. Minnesota: ABDO Publishing Company. pp. 8–112. ISBN 978-1-61758-941-6. 
  42. ↑ 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 H.D. Flack (2009) "Louis Pasteur's discovery of molecular chirality and spontaneous resolution in 1848, together with a complete review of his crystallographic and chemical work," Arquivado 8 de setembro de 2019 en Wayback Machine. Acta Crystallographica, Section A, vol. 65, pp. 371–389.
  43. ↑ L. Pasteur (1848) "Mémoire sur la relation qui peut exister entre la forme cristalline et la composition chimique, et sur la cause de la polarisation rotatoire" Arquivado 21 de outubro de 2016 en Wayback Machine. (Memoria sobre a relación que pode existir entre a forma cristalina e a composición química, e sobre a causa da polarización rotatoria)," Comptes rendus de l'Académie des sciences (París), 26: 535–538.
  44. ↑ L. Pasteur (1848) "Sur les relations qui peuvent exister entre la forme cristalline, la composition chimique et le sens de la polarisation rotatoire" (Sobre as relacións que poden existir entre a forma cristalina, e a composición química, e o sentido da polarización rotatoria), Annales de Chimie et de Physique, 3rd series, vol. 24, no. 6, pp. 442–459.
  45. ↑ George B. Kauffman and Robin D. Myers (1998)"Pasteur's resolution of racemic acid: A sesquicentennial retrospect and a new translation," The Chemical Educator, vol. 3, no. 6, [cómpre nº de páxina].
  46. ↑ Joseph Gal: Louis Pasteur, Language, and Molecular Chirality. I. Background and Dissymmetry, Chirality 23 (2011) 1–16.
  47. ↑ 47,0 47,1 47,2 47,3 Cohn, David V (18 de decembro de 2006). "Pasteur". University of Louisville. Arquivado dende o orixinal o 23 de marzo de 2017. Consultado o 4 de xullo do 2024. Afortunadamente, os colegas de Pasteur, Chamberlain [sic] e Roux, seguiron os resultados dun médico investigador, Jean-Joseph-Henri Toussaint, que informara un ano antes de que o soro de ántrax con ácido carbólico quentado inmunizaba contra o ántrax. Estes resultados foron difíciles de reproducir e descartados aínda que, como se demostrou, Toussaint estivera no bo camiño. Isto levou a Pasteur e aos seus axudantes a substituíla por unha vacina contra o ántrax preparada cun método similar ao de Toussaint e diferente do que Pasteur anunciara. 
  48. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. Londres: Constable & Company. p. 79. 
  49. ↑ 49,0 49,1 49,2 49,3 49,4 49,5 49,6 49,7 Ligon, B. Lee (2002). "Biography: Louis Pasteur: A controversial figure in a debate on scientific ethics". Seminars in Pediatric Infectious Diseases 13 (2). pp. 134–141. PMID 12122952. doi:10.1053/spid.2002.125138. 
  50. ↑ Vallery-Radot, René (1907). La vie de Pasteur (en francés). París: Librairie Hachette. p. 98. 
  51. ↑ Pasteur, Louis (1857). "Mémoire sur la fermentation appelée lactique". Comptes Rendus Chimie (en francés) 45. pp. 913–916. Arquivado dende o orixinal o 12 de marzo de 2017. Consultado o 24 de xuño do 2024. 
  52. ↑ 52,0 52,1 Manchester, K.L. (2007). "Louis Pasteur, fermentation, and a rival". South African Journal of Science 103 (9–10). pp. 377–380. Arquivado dende o orixinal o 26 de outubro de 2014. Consultado o 24 de xuño do 2024. 
  53. ↑ Pasteur, Louis (1857). "Mémoire sur la fermentation alcoolique". Comptes Rendus Chimie (en francés) 45 (6). pp. 1032–1036. PMC 2229983. 
  54. ↑ Pasteur, Louis (1858). "Nouveaux faits concernant l'histoire de la fermentation alcoolique". Comptes Rendus Chimie (en francés) 47. pp. 1011–1013. 
  55. ↑ Pasteur, Louis (1858). "Nouveaux faits concernant l'histoire de la fermentation alcoolique". Annales de Chimie et de Physique. 3rd Series (en francés) 52: 404–418. 
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 Barnett, James A.; Barnett, Linda (2011). Yeast Research: A Historical Overview. Washington, DC: ASM Press. ISBN 978-1-55581-516-5. 
  57. ↑ Zimmermann, F.K.; Entian, K.-D., eds. (1997). Yeast Sugar Metabolism. CRC Press. pp. 20–21. ISBN 978-1-56676-466-7. 
  58. ↑ 58,0 58,1 Bowden, Mary Ellen; Crow, Amy Beth; Sullivan, Tracy (2003). Pharmaceutical achievers: the human face of pharmaceutical research. Philadelphia: Chemical Heritage Press. ISBN 978-0-941901-30-7. 
  59. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R.L. Londres: Constable & Company. p. 104. 
  60. ↑ Nelson, Bryn (2009). "The Lingering Heat over Pasteurized Milk". Chemical Heritage Magazine 27 (1). Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2018. Consultado o 26 de xuño do 2024. 
  61. ↑ Hicks, Jesse. "A Fresh Breath". Chemical Heritage Magazine. Arquivado dende o orixinal o 11 de xuño de 2016. Consultado o 26 de xuño do 2024. 
  62. ↑ 62,0 62,1 62,2 Hatcher, Paul; Battey, Nick (2011). Biological Diversity: Exploiters and Exploited. John Wiley & Sons. pp. 88–89, 91. ISBN 978-0-470-97986-0. 
  63. ↑ 63,0 63,1 63,2 Berche, P. (2012). "Louis Pasteur, from crystals of life to vaccination". Clinical Microbiology and Infection 18 (s5). pp. 1–6. PMID 22882766. doi:10.1111/j.1469-0691.2012.03945.x. 
  64. ↑ 64,0 64,1 64,2 64,3 64,4 Schwartz, M. (2001). "The life and works of Louis Pasteur". Journal of Applied Microbiology 91 (4). pp. 597–601. PMID 11576293. doi:10.1046/j.1365-2672.2001.01495.x. 
  65. ↑ 65,0 65,1 Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 87–88. 
  66. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. London: Constable & Company. p. 141. 
  67. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. London: Constable & Company. p. 156. 
  68. ↑ 68,0 68,1 Magner, Lois N. (2002). History of the Life Sciences (3 ed.). Nova York: Marcel Dekker. pp. 251–252. ISBN 978-0-203-91100-6. 
  69. ↑ Roll-Hansen, Nils (1979). "Experimental Method and Spontaneous Generation: The Controversy between Pasteur and Pouchet, 1859–64" (PDF). Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. XXXIV (3). pp. 273–292. PMID 383780. doi:10.1093/jhmas/XXXIV.3.273. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 3 de marzo de 2019. 
  70. ↑ Farley, J; Geison, GL (1974). "Science, politics and spontaneous generation in nineteenth-century France: the Pasteur-Pouchet debate". Bulletin of the History of Medicine 48 (2). pp. 161–198. PMID 4617616. 
  71. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. p. 64. 
  72. ↑ 72,0 72,1 72,2 Porter, JR (1961). "Louis Pasteur: achievements and disappointments, 1861.". Bacteriological Reviews 25 (4). pp. 389–403. PMC 441122. PMID 14037390. doi:10.1128/MMBR.25.4.389-403.1961. 
  73. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. Londres: Constable & Company. pp. 96–98. 
  74. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 63–67. 
  75. ↑ Pasteur, Louis (1882). "Mémoire sur les corpuscules organisés qui existent dans l'atmosphère: examen de la doctrine des générations spontanées". Wellcome Collection (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 1 de maio de 2021. Consultado o 28 de xuño do 2024. 
  76. ↑ Carter, K. C. (1991). "The development of Pasteur's concept of disease causation and the emergence of specific causes in nineteenth-century medicine". Bulletin of the History of Medicine 65 (4). pp. 528–548. JSTOR 44442642. PMID 1802317. Arquivado dende o orixinal o 25 de xaneiro de 2022. Consultado o 28 de xuño do 2024. 
  77. ↑ Jimmy Drulhon, Louis Pasteur. Five years in the Cévennes, Ed. Hermann, 2009. Pasteur permaneceu e levou a cabo o seu traballo científico na magnanerie de Pont Gisquet, na estrada de Saint-Jean-du-Pin.vexase Google Street. Arquivado 7 de abril de 2022 en Wayback Machine.
  78. ↑ "Coñecía a [= flacherie] desde facía moito tempo, desde a súa primeira estancia no sur en 1865, onde unha das dúas granxas que serviran de punto de partida ás súas deducións estaba afectada por esta enfermidade, ao mesmo tempo que a dos corpúsculos." Émile Duclaux, Pasteur, Histoire d'un esprit, pp. 218–219, dispoñible en Gallica Arquivado 26 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine..
  79. ↑ "Esta denominación de branco-morto, empregada polo abade de Sauvages e varios outros escritores, é inexacta; por iso crin necesario engadir a de morto-plano, vulgarmente empregada en varios departamentos, e que designa moi ben o estado de blandura e flacidez en que se atopan os vermes mortos desta enfermidade." Pierre Hubert Nysten, Research on the diseases of silkworms, París, 1808, p. 5, available on Google Books.
  80. ↑ Vexa o relato de Quatrefages reproducido en L. Pasteur, Études sur la maladie des vers à soie, París, 1870, Complete Works of Pasteur, t. 4, p. 27, online Arquivado 26 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine..
  81. ↑ "Pero os casos de asociación eran tan frecuentes, precisamente porque a enfermidade dos corpúsculos estaba tan estendida, que Pasteur pensara que ambas as afeccións estaban ligadas entre si e debían desaparecer xuntas. " (Émile Duclaux, Pasteur, Histoire d'un esprit, pp. 218–219, online Arquivado 26 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine..) Pasteur expressed this opinion, in particular in " Nouvelles études sur la maladie des vers à soie ", Comptes rendus de l'Académie des sciences, t. 63 (1866), pp. 126–142: "I am very much inclined to believe that there is no actual actual disease of silkworms. The disease complained of seems to me to have always existed, but to a lesser degree. (...) Furthermore, I have serious grounds for believing that most of the diseases of the silkworm which have been known for a long time are linked to the one which occupies us, muscardine and, perhaps, grasserie excepted. (p. 136). Available at Gallica Arquivado 26 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine.. O mesmo nunha carta do 27 de xuño de 1866 a Dumas: "todas as demais enfermidades chamadas antigas do verme da seda, menos a muscardine e quizais a grasserie, como a enfermidade dos motrs -flats, petits, passis, arpians, non son máis que formas da enfermidade actual. " (Pasteur, Correspondance, t. 2, p. 265. Quoted by Ph. Decourt, Les vérités indésirables, París, 1989, p. 173, and by P. Pinet, Pasteur et la phiolosophie, París, 2004, p. 158.
  82. ↑ "Sur la maladie des vers à soie. Lettre de M. L. Pasteur à M. Dumas", Comptes rendus de l'Académie des sciences, meeting of 3 June 1867, t. 64, p. 1113. Available at Gallica Arquivado 7 April 2022 en Wayback Machine..
  83. ↑ Philippe Decourt, Les vérités indésirables, París, 1989, pp. 165–193, accuses Pasteur of a denial of justice towards Antoine Béchamp, who studied pebrine at the same time as Pasteur and immediately affirmed the parasitic nature of the disease.
  84. ↑ Balbiani, Balbiani, " Recherches sur les corpuscules de la pébrine et sur leur mode de propagation ", Comptes rendus de l'Académie des Sciences, session of 27 August 1866, vol. 63 (1866), pp. 388–391, available at Gallica Arquivado 26 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine.. Balbiani comeza desta maneira: "Entre todas as opinións contraditorias que se expresaron sobre a natureza dos corpúsculos da pebrina, a máis discutible, na miña opinión, é a que consiste en asimilalos a elementos anatómicos normais, ou máis ou menos alterados, ou a produtos mórbidos como glóbulos de pus, etc. Esta opinión foi refutada fai máis de oito anos polo profesor Lebert (...); pero creo poder achegar tamén, contra a maneira de ver antes citada, probas máis decisivas, baseadas na observación dos fenómenos que presentan estes corpúsculos na súa evolución, fenómenos que pon fóra de toda dúbida a súa estreita relación cos organismos parásitos. coñecidos baixo o nome de Psorospermia".
  85. ↑ "En canto ás opinións expresadas polo señor Balbiani sobre a natureza dos corpúsculos, aínda que non as comparto, coidareime moito de examinalas, por dúas razóns: porque proceden dun hábil observador, e porque aínda só teño opinións preconcibidas sobre os obxectos a que se refiren, coas que non estou máis de acordo que a razón. Pero hai máis: Espero sinceramente que as ideas de MM. Balbiani e Leydig sexan certas (...)". Pasteur, "Observations au sujet d'une Note de M. Balbiani relative à la maladie des vers à soie", Comptes rendus de l'Académie des Sciences, meeting of 10 September 1866, vol. 63 (1866), pp. 441–443.
  86. ↑ On 29 May 1867, Pasteur wrote to Dumas again: "Despite all that I would have to say about the notes of Béchamp, Estor, Balbiani and on the articles that the first two insert in the Messager du Midi, I take your advice, I do not answer. If you knew how erroneous it is to say that this disease is not constitutional and only parasitic. Its essential character is precisely its constitutional character. " (Quoted by Ph. Decourt, Les vérités indésirables, París, 1989, p. 190.)
  87. ↑ P. Debré, Louis Pasteur, Flammarion, 1994, p. 219. In his Études sur la maladie des vers à soie (Studies on silkworm disease), published in 1870 (Pasteur's Complete Works, vol. 4, available at Gallica Arquivado 26 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine.), Pasteur informou de que consultou a Leydig sobre a cuestión da natureza viva dos corpúsculos (unha das súas cartas a Leydig é de decembro de 1866). (Unha das súas cartas a Leydig é de decembro de 1866.) Admite que "en sustancia" adoptou as opinións de Leydig e Balbiani, pero os contradi na cuestión do modo de formación dos corpúsculos (pp. 135, 137 e 138). En 1884, Balbiani examinará a teoría de Pasteur sobre o desenvolvemento dos corpúsculos e concluirá o seguinte: "Creo que é inútil determe máis nas observacións de M. Pasteur, que creo poder caracterizar cunha soa palabra dicindo que o seu autor demostra nela o pouco familiarizado que está coas investigacións da bioloxía. Pero con esta reserva, fago xustiza á súa obra, que prestou aos sericultores un verdadeiro servizo ao permitirlles recoñecer unha semente sa dunha semente enferma. " (G. Balbiani, Leçons sus les sporozoaires, París, 1884, pp. 160–163, online.) Sobre os erros de Pasteur no estudo dos vermes de seda e o seu propio xuízo respecto diso, véxase Richard Moreau, "Le dernier pli cacheté de Louis Pasteur à l'Académie des sciences", La vie des sciences, Comptes rendus, série générale, t. 6, 1989, n° 5, pp. 403–434, online Arquivado 30 de xaneiro de 2022 en Wayback Machine..
  88. ↑ Louis Pasteur, Études sur la maladie des vers à soie; Œuvres complètes, t. 4, pp. 166–167, available at Gallica Arquivado 26 January 2022 en Wayback Machine..
  89. ↑ Pasteur mentions Osimo's ideas in Louis Pasteur, Études sur la maladie des vers à soie, Œuvres complètes, t. 4, pp. 38–39, available at Gallica Arquivado 26 January 2022 en Wayback Machine.. Summarizing a development by Émile Duclaux (Émile Duclaux, Pasteur, histoire d'un esprit, Sceaux, 1896, p. 198, available at /bpt6k764468/f203.notice Gallica Arquivado 6 July 2007 en Wayback Machine.), P. Debré escribiu que Pasteur viuse "inducido a propor un método de selección de sementes case idéntico ao recomendado uns anos antes por Orcino [léase: Osimo]". Se este último fracasara, afirma Pasteur, é por falta de confianza; o que, por suposto, non é o seu caso. " P. Debré, Louis Pasteur, Flammarion, 1994, p. 210.
  90. ↑ Patrice Debré, Louis Pasteur, Flammarion, 1995, p. 246.
  91. ↑ Elie Reynier, La soie en Vivarais, 1921, online Arquivado 4 de xaneiro dde 2022 en Wayback Machine..
  92. ↑ (Comptes rendus sténographiques du Congrès international séricicole, tenu à Paris du 5 au 10 septembre 1878; París, 1879, pp. 27–38. Œuvres complètes of Pasteur, t. 4, pp. 698–713, spec. 699 and 713; available on Gallica Arquivado 1 de agosto de 2013 en Archive.is.
  93. ↑ G. Balbiani, Leçons sus les sporozoaires, París, 1884, pp. 160–163, 167–168, online.
  94. ↑ 94,0 94,1 Plotkin, Stanley A., ed. (2011). History of Vaccine Development. Springer. pp. 35–36. ISBN 978-1-4419-1339-5. 
  95. ↑ 95,0 95,1 Barranco, Caroline (28 de setembro de 2020). "The first live attenuated vaccines". Nature Milestones (en inglés). Arquivado dende o orixinal o 2 de agosto de 2021. Consultado o 2 de xullo do 2024. 
  96. ↑ Dixon, Bernard (1980). "The hundred years of Louis Pasteur". New Scientist (1221). pp. 30–32. 
  97. ↑ Sternberg, George M. (1901). A Textbook of Bacteriology. Nova York: William Wood and Company. pp. 278–279. pasteur loir anthrax. 
  98. ↑ Artenstein, Andrew W., ed. (2009). Vaccines: A Biography. Springer. p. 75. ISBN 978-1-4419-1108-7. 
  99. ↑ 99,0 99,1 99,2 Smith, Kendall A. (2012). "Louis pasteur, the father of immunology?". Frontiers in Immunology 3: 68. PMC 3342039. PMID 22566949. doi:10.3389/fimmu.2012.00068. 
  100. ↑ "Este camiño, que o xenio de Pasteur abrira e que chegou a ser tan frutífero, pronto resultou estar pecho no que se refire á vacinación antipasteurílica da galiña. Xurdiron dificultades na regularidade da atenuación e o mantemento da virulencia nun grao definido e fixo." (G. Lesbouyries, La pathologie des oiseaux, París, 1941, p. 340; citado por Hervé Bazin, L'Histoire des vaccinations, John Libbey Eurotext, 2008, p. 155.)
  101. ↑ Keim, Albert; Lumet, Louis (1914). Louis Pasteur. Frederick A. Stokes Company. pp. 123–125. 
  102. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. London: Constable & Company. pp. 303–305. Consultado o 3 de xullo do 2024. 
  103. ↑ Tizard, Ian (1998). "Grease, Anthraxgate, and Kennel Cough: A Revisionist History of Early Veterinary Vaccines". En Schultz, Ronald D. Veterinary Vaccines and Diagnostics. Academic Press. pp. 12–14. ISBN 978-0-08-052683-6. 
  104. ↑ 104,0 104,1 Bazin, Hervé (2011). Vaccinations: a History: From Lady Montagu to Jenner and genetic engineering. John Libbey Eurotext. pp. 196–197. ISBN 978-2-7420-1344-9. 
  105. ↑ Pasteur, L.; Chamberland, C.; Roux, E. (1881). "Le vaccin de charbon". Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l'Académie des Sciences (en francés) 92. pp. 666–668. Arquivado dende o orixinal o 4 de marzo de 2017. Consultado o 3 de xullo do 2024. 
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 106,3 Pasteur, Louis; Chamberland; Roux (2002). "Summary report of the experiments conducted at Pouilly-le-Fort, near Melun, on the anthrax vaccination, 1881.". The Yale Journal of Biology and Medicine 75 (1). pp. 59–62. PMC 2588695. PMID 12074483. 
  107. ↑ Smith, Kendall A. (2005). "Wanted, an Anthrax vaccine: Dead or Alive?". Medical Immunology 4 (1). p. 5. PMC 1087873. PMID 15836780. doi:10.1186/1476-9433-4-5. 
  108. ↑ Plotkin, Stanley A., ed. (2011). History of Vaccine Development. Springer. pp. 37–38. ISBN 978-1-4419-1339-5. 
  109. ↑ 109,0 109,1 Giese, Matthias, ed. (2013). Molecular Vaccines: From Prophylaxis to Therapy 1. Springer. p. 4. ISBN 978-3-7091-1419-3. 
  110. ↑ Loir, A (1938). "A l'ombre de Pasteur". Le mouvement sanitaire. pp. 18, 160. 
  111. ↑ Artenstein, Andrew W., ed. (2009). Vaccines: A Biography. Springer. p. 10. ISBN 978-1-4419-1108-7. 
  112. ↑ Bazin, Hervé (2011). Vaccinations: a History: From Lady Montagu to Jenner and genetic engineering. John Libbey Eurotext. pp. 66–67, 82. ISBN 978-2-7420-1344-9. 
  113. ↑ Vallery-Radot, René (1919). The Life of Pasteur. Traducido por Devonshire, R. L. Londres: Constable & Company. p. 332. 
  114. ↑ 114,0 114,1 De Paolo, Charles (2006). Epidemic Disease and Human Understanding: A Historical Analysis of Scientific and Other Writings. McFarland. pp. 103, 111–114. ISBN 978-0-7864-2506-8. 
  115. ↑ Ullmann, Agnes (agosto de 2007). "Pasteur-Koch: Distinctive Ways of Thinking about Infectious Diseases". Microbe 2 (8). pp. 383–387. Arquivado dende o orixinal o 10 de maio de 2016. Consultado o 5 de xullo do 2024. 
  116. ↑ Plotkin, Stanley A., ed. (2011). History of Vaccine Development. Springer. p. 39. ISBN 978-1-4419-1339-5. 
  117. ↑ Bazin, Hervé (2011). Vaccination: A History. John Libbey Eurotext. p. 211. ISBN 978-2-7420-0775-2. 
  118. ↑ "959.025 | Collections Online". collections.thackraymuseum.co.uk. Consultado o 5 de xullo do 2024. 
  119. ↑ 119,0 119,1 Wood, Margaret E. (3 de xuño de 2016). "Biting Back". Chemical Heritage Magazine 28 (2). p. 7. Arquivado dende o orixinal o 21 de marzo de 2018. Consultado o 5 de xullo do 2024. 
  120. ↑ Hook, Sue Vander (2011). Louis Pasteur: Groundbreaking Chemist & Biologist. ABDO. p. 8. ISBN 978-1-61714-783-8. 
  121. ↑ Corole D, Bos (2014). "Louis Pasteur and the Rabies Virus – Louis Pasteur Meets Joseph Meister". Awesome Stories. Arquivado dende o orixinal o 29 de novembro de 2014. Consultado o 7 de xullo do 2024. 
  122. ↑ 122,0 122,1 122,2 Wasik, Bill; Murphy, Monica (2013). Rabid: A Cultural History of the World's Most Diabolical Virus. New York: Penguin Books. ISBN 978-1-101-58374-6. 
  123. ↑ 123,0 123,1 123,2 123,3 Jackson, Alan C., ed. (2013). Rabies: Scientific Basis of the Disease and Its Management (3rd ed.). Amsterdam: Academic Press. pp. 3–6. ISBN 978-0-12-397230-9. 
  124. ↑ Trueman C. "Louis Pasteur". HistoryLearningSite.co.uk. Arquivado dende o orixinal o 20 de maiode 2015. Consultado o 7 de xullo do 2024. 
  125. ↑ Artenstein, Andrew W., ed. (2009). Vaccines: A Biography. Springer. p. 79. ISBN 978-1-4419-1108-7. 
  126. ↑ Munthe, Axel (2010) [First published 1929]. "V: Patients". The Story of San Michele. Hachette UK. ISBN 978-1-84854-526-7. 
  127. ↑ Melin, Maxwell David (2016). "The Industrial Revolution and the Advent of Modern Surgery". Intersect: The Stanford Journal of Science, Technology, and Society (en inglés) 9 (2). pp. online (1–13). Arquivado dende o orixinal o 25 de agosto de 2021. Consultado o 7 de xullo do 2024. 
  128. ↑ Magerl, Mary Ann (2008). "Operating Room Sanitation: Routine Cleaning Versus Terminal Cleaning". Perioperative Nursing Clinics (en inglés) 3 (2). pp. 143–148. doi:10.1016/j.cpen.2008.01.007. Arquivado dende o orixinal o 26 de maio de 2021. Consultado o 7 de xullo do 2024. 
  129. ↑ Vermeil, T.; Peters, A.; Kilpatrick, C.; Pires, D.; Allegranzi, B.; Pittet, D. (2019). "Hand hygiene in hospitals: anatomy of a revolution". Journal of Hospital Infection (en inglés) 101 (4). pp. 383–392. PMID 30237118. doi:10.1016/j.jhin.2018.09.003. Arquivado dende o orixinal o 19 de febreiro de 2022. Consultado o 7 de xullo do 2024. 
  130. ↑ Larson, E (1989). "Innovations in health care: antisepsis as a case study.". American Journal of Public Health (en inglés) 79 (1). pp. 92–99. PMC 1349481. PMID 2642372. doi:10.2105/AJPH.79.1.92. 
  131. ↑ Geison, Gerald L. (2014). The Private Science of Louis Pasteur. Princeton University Press. p. 3. ISBN 978-1-4008-6408-9. 
  132. ↑ Geison, Gerald L (1995). The Private Science of Louis Pasteur. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01552-1. Arquivado dende o orixinal o 26 de outubro de 2014. Consultado o 26 de outubro de 2014. 
  133. ↑ Altman, Lawrence K (1995). "Revisionist history sees Pasteur as liar who stole rival's ideas". The New York Times on the Web 16: C1, C3. PMID 11647062. Arquivado dende o orixinal o 2 de febreiro de 2017. Consultado o 3 de agosto do 2024. 
  134. ↑ 21 de decembro de 1995 NY Review of Books [1] Arquivado 29 de outubro de 2015 en Wayback Machine., letters [2] Arquivado 2015-09-20 en Wayback Machine. [3] Arquivado 2015-10-29 en Wayback Machine.
  135. ↑ Debré, Patrice (2000). Louis Pasteur. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6529-9. 
  136. ↑ Kauffman, George B (1999). "Book Review: Louis, Louis, Louis". American Scientist. Arquivado dende o orixinal o 27 de outubro de 2016. Consultado o 3 de agosto do 2024. 
  137. ↑ Béchamp, A (1855). "Note sur l'influence que l'eau pure et certaines dissolutions salines exercent sur le sucre de canne". Comptes Rendus Chimie 40. pp. 436–438. 
  138. ↑ Béchamp, A (1858). "De l'influence que l'eau pur ou chargée de diverse sels exerce à froid sur the sucre de canne". Comptes Rendus Chimie 46. pp. 4–47. 

Véxase tamén

editar

Bibliografía

editar

Outros artigos

editar

Ligazóns externas

editar
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Louis_Pasteur&oldid=6891006»