Fernando de Magalhães

Varias localidades portuguesas, como Sabrosa, Ponte da Barca, Vila Nova de Gaia ou Porto, afirman ser berce de nacemento de Magalhães^[10]. Aínda hai un quinto posíbel lugar de nacemento, Figueiró dos Vinhos, unha tese que nunca coñeceu grande fortuna, revitalizada coa descuberta dun documento que parece confirmar que o pai do navegante chegou mesmo a desempeñar funcións na casa de João Rodrigues de Vasconcelos, señor de Figueiró. O achado non demostra, de modo ningún, que Fernando de Magalhães nacese naquela vila do distrito de Leiria, mais suxire que a súa familia tivo ligazóns coa rexión^[2].

A vila de Sabrosa outrora reclamou ser o berce do navegante^[11] e así consta en moitas obras. No entanto, hoxe sábese, máis alá de calquera dúbida razoábel, que esa presunción se baseou en documentación falsificada por António Luís Alvares Pereira, señor da Casa da Pereira, en Sabrosa, residente en Madrid e casado cunha sobriña do poderoso político español Manuel Godoy, primeiro ministro de Carlos IV. En 1795 decidiu que valía a pena mover algunhas influencias e presentarse como descendente de Magalhães. O móbil da fraude era máis obvio: apropiarse da fortuna á que o navegante tería dereito, na base do contrato celebrado co emperador Carlos V, se non tivese morto antes de poder recibila^{[2][nota 4]}.

A idea de que Magalhães podería ter nacido no Porto parte dun documento xenuíno: o contrato asinado entre o rei de Castela e o navegante en marzo de 1518, onde este último se intitula "vizinho do Porto". Ademais, no seu verdadeiro testamento, o que redactou en 1519 en Sevilla, antes de iniciar a viaxe que lle custaría a vida, Magalhães fai unha doazón ao mosteiro de S. Domingos do Porto, ou parece que a fai. O historiador Amândio Barros acha que a pasaxe foi mal interpretada. O mosteiro de "santo domyngo de las dueñas de la ciudad del puerto", que o texto refire, é, afirma, o de S. Domingo das Donas do Porto, ou sexa, o convento do século XIV que hoxe se chama do Corpus Christi e que fica, non no Porto, mais en Vila Nova de Gaia. O feito de se saber que dúas parentes do navegante vivían entón no convento de Gaia, como freiras, xa abondaba en favor desta identificación. A descuberta no acervo do mosteiro dun documento de 1513 no que se refire un "caminho que vai ter ao lugar de Rui de Magalhães", parece confirmar a presenza da familia nas inmediacións do Porto. Sería nesta cidade, onde varios parentes seus representaban ao rei en cargos importantes, onde Magalhães foi desenvolvendo o seu proxecto, mobilizando ao cartógrafo Rui Faleiro e ao piloto Estêvão Gomes, e negociando con intermediarios casteláns o futuro contrato con Carlos V. Mais o estatuto de "vizinho" non presupón naturalidade, e incluso é dubidoso que fose "vizinho" no sentido legal do termo, pois para telo sido, tería que ter requirido oficialmente esa condición, moi ambicionada mais difícil de alcanzar, e non hai documentación que demostre que algunha vez a solicitou. Aínda máis improbábel é que o navegante teña nacido no Porto arredor de 1480, cando a cidade loitaba ferozmente para conservar o seu privilexio de non permitir a permanencia dos nobres dentro dos seus muros^[2].

Os principais argumentos para situar en Ponte da Barca, ou alí preto, o nacemento de Fernando de Magalhães parten dunha premisa: a de que o navegante era parente dos señores da Nóbrega, unha unidade territorial na que se encontraba Ponte da Barca, fundada polo quinto titular da Nóbrega, João de Magalhães^{[nota 5]}. Ademais, a pesar de ter partido cando era un mozo das propiedades da familia, o navegante nunca quebrou os lazos que o prendían ás terras limiás^{[nota 6]}. O documento máis relevante para atestar o parentesco de Fernando de Magalhães cos señores da Nóbrega e, por esa vía, consolidar a tese de que tería nacido na rexión, foi redactado coa mesma intención que deu orixe ás referidas falsificacións do final do século XVIII. Trátase dun requirimento presentado en 1567 por un Lourenço de Magalhães, que pretendía reclamar a herdanza do navegante. O candidato incluía no proceso, entre outras, as testemuñas de diversos familiares entón residentes en Ponte da Barca e en Ponte de Lima, que atestaban o seu parentesco con Fernando de Magalhães. Un dos inquiridos foi Manuel de Magalhães e Meneses, cuarto señor da Barca, que entón contaba máis de 70 anos de idade, e que, ademais de ter recoñecido a Lourenço como seu parente, explicaba que este era neto dun irmán do pai do navegante; e dado que os descendentes máis próximos de Fernando de Magalhães estaban mortos, Lourenço dispuña de bos argumentos para reclamar a herdanza.^{[nota 7]}. O que Lourenço non tiña, como tivera o fidalgo de Sabrosa, era un Godoy a quen puidese meter unha cuña, de modo que, farto dos obstáculos que lle ían sendo colocados pola burocracia xudicial española, e despois de ter esgotado a fortuna en tentar facer valer os seus dereitos, acabou por desistir da causa^[2].

Fernando de Magalhães pertence a unha das ramas da antiga liñaxe dos Magalhães, unha familia nobre do norte de Portugal cuxa orixe se remonta a finais do século XIII^[12]. Aos historiadores cústalles situalo na árbore xenealóxica e ignoran todo sobre a súa mocidade: algúns rastros sospeitosos parecen indicar que os seus pais, Rui de Magalhães, nado cara a 1442, e Alda de Mesquita, nada arredor de 1445, pertencen á nobreza. Rui de Magalhães, quen casou posteriormente con Inês Vaz Moutinho, foi cabaleiro fidalgo da Casa de D. Afonso de Braganza, tamén foi alcaide maior (gobernador) do castelo de Aveiro onde está documentado en 1486. Entre xuño de 1472 e xuño de 1488 está documentado no Porto onde exerce os cargos de xuíz ordinario, procurador da Cámara e vereador^[13][14].

Fernando era irmán de Duarte de Sousa, Diogo de Sousa, Isabel de Magalhães, Leonor ou Xenebra de Magalhães, casada con João Fernandes Barbosa, e Aires de Magalhães, que seguiu a carreira eclesiástica, recibiu ordes de epístola en 1509 en Braga e, no momento da ordenación, dise que os seus pais moraban na Sé do Porto.

Desde unha idade temperá, o seu pai podería levalo de paxe á corte da raíña Leonor de Viseu onde probabelmente aprendeu navegación e astronomía, ensinado en particular por Martin Behaim^[10].

A primeira mención historicamente certa é un documento de arquivo, que o designa como auxiliar e pensionista da casa do rei na frota de Francisco de Almeida, nomeado vicerrei das Indias Orientais portuguesas. Foi a bordo desta armada de vinte barcos que partiu de Lisboa o 25 de marzo 1505.^[15],[16]. Aínda que o seu nome non apareza nas crónicas, sábese que permaneceu alí oito anos e que estivo en Goa, Cochín e Kilwa Kisiwani. Participou en varias accións militares, incluíndo a batalla naval de Cananor (Kerala) onde foi ferido, e na decisiva batalla de Diu. En 1509 partiu na primeira expedición a Malaca mandada por Diogo Lopes de Sequeira, xunto con Francisco Serrão, o seu amigo e posibelmente primo.^[17] Chegados a Malaca en setembro, foron vítimas dunha conspiración e a expedición terminou dándose á fuga deixando atrás dezanove prisioneiros. Magalhães tivo un papel crucial avisando a Sequeira e salvando a Serrão que desembarcara, actos que lle valeron honras e unha promoción.^[18] Durante uns meses dedicase ao comercio da pementa, antes de participar na captura de Malaca no verán 1511 baixo o mando do novo gobernador Afonso de Albuquerque e xunto o seu amigo Serrão^[19]. Despois da conquista da cidade, os camiños dos amigos separáronse: Magallanes, promovido, cun rico botín e en compañía dun escravo adquirido en Sumatra, Henrique de Malaca, regresou a Europa. Serrão partiu na primeira expedición enviada ás «illas da especiaría», as Molucas onde se estableceu despois de gañar os favores do rei local.^[20]. Alí permaneceu e casou cunha muller da illa de Ambón, volvéndose conselleiro militar do sultán de Ternate. Antes de saír de Malaca o 11 de xaneiro 1513 para volver á Portugal, Magalhães recibirá por correo as novas do seu amigo Francisco Serrão. As súas cartas a Magalhães serían decisivas, pois delas obtivo informacións sobre a situación dos lugares produtores de especias.

No verán de 1513, Magalhães foi enviado a Marrocos como parte dun poderoso exército que debía capturar Azamor^[21]. Durante os enfrontamentos, segundo os informes, resultou ferido nun xeonllo, feito que o deixou un pouco coxo durante o resto da súa vida.^[22] Despois de marchar sen permiso, é acusado de comercio ilegal cos mouros.^[23] Estes cargos son rapidamente retirados, pero Magalhães é entón un soldado que non goza dos mellores vínculos co seu soberano, o rei Manuel, que se nega a aumentar a súa pensión só en 1/2 cruzado ao mes. Magalhães ten un proxecto secreto para chegar ás illas das especias desde o oeste do que se coida de non falar co seu soberano (xa que realizaba a través dos comerciantes malaios o tráfico de cravo desde as Molucas e de noz moscada desde Banda). Finalmente, simplemente pídelle ao seu rei que o libere das súas obrigacións. Infeliz de non ver recoñecidos os seus méritos en Portugal, Magalhães permanece un ano máis en Lisboa, coñecendo un dos mais ilustres sabios do seu tempo, o matemático e cartógrafo, Rui Faleiro con quen acaba de madurar o seu proxecto e co que se desprazara a Sevilla encontrando no reitor da Casa de la Contratación daquela cidade un adepto do seu proxecto,^[24] entón decide ir ofrecer os seus servizos ao rei de Castela e Aragón^{[25],[nota 8]}, o futuro Carlos V, que neste momento tan só ten 18 anos. O que estaba en xogo non era o descubrimento das illas Molucas, xa coñecidas e colonizadas polos portugueses,^{[nota 9]}, senón que a súa posesión por razón da súa suposta posición no medio do hemisferio definido polo Tratado de Tordesillas, e reservado aos casteláns. Pedro Reinel e Jorge Reinel, cartógrafos portugueses que se uniran a Magalhães, en 1519 debuxarían un espléndido mapa do mundo colocando as Molucas, por instrucións do navegante, ao oeste do Pacífico, pero claramente no dominio da coroa castelá (este mapa, cuxo facsímile está gardado na Biblioteca nacional de Francia.^[26] reprodúcese abaixo no parágrafo Cruzando o Pacífico e morte de Magalhães 1520-1521.)

En outubro de 1517 en Sevilla, Magalhães púxose baixo a protección dun portugués que pasara ao servizo da Coroa de Castela, Diogo Barbosa, ocupando a importante función de alcalde do arsenal sevillano. En decembro de 1517 contrae matrimonio con Beatriz Barbosa, filla de Diogo Barbosa, e con quen tivo dous fillos, Rodrigo, que morreu na infancia, e Carlos, que morreu ao nacer.^[27]

O 22 de marzo de 1518 Carlos I nomea almirantes a Magalhães e Faleiro para que partan á procura das «illas da especiaría», e en xullo elévaos ao grao de comendadores da Orde de Santiago e outórgalles un conxunto de privilexios:^[28]

• O monopolio do itinerario descuberto polo termo de dez anos.
• O nomeamento como gobernadores das terras e illas que atopasen, co cinco por cento das ganancias netas que resultasen.
• Unha vixésima parte das ganancias da viaxe.
• O dereito para reter mil ducados sobre as próximas viaxes, pagando só cinco por cento sobre o excedente.
• A concesión dunha illa a cada un, excepto das seis máis ricas das cales non recibirían máis que unha décima quinta parte.

A expedición estaba esencialmente financiada pola Coroa e estaba provista de cinco carracas (buques caracterizados polo seu casco redondeado e os seus dous altos castelos dianteiros e traseiros) e perfectamente rearmados ^{[nota 10]} e foron equipados con subministracións para dous anos de viaxe.

Comezaron os lentos preparativos para a viaxe, que estiveron infestados de incidentes: insuficiencia de fondos, manobras do rei de Portugal, Manuel I, que procuraba facelos encarcerar, desconfianza dos casteláns cara a Magallanes e os outros portugueses involucrados, sen esquecer o difícil carácter de Faleiro.^[29] Por intermedio do bispo de Burgos, Juan Rodríguez de Fonseca, obteñen a participación do mercador Cristóbal de Haro que fornece unha parte dos fondos e as mercadorías para trocar por especias. O cartógrafo portugués Diego Ribero, ao servizo da Casa de Contratación desde 1518, participou no desenvolvemento dos mapas utilizados na viaxe.

Non sen incidentes e despois da ruptura con Rui Faleiro, Magalhães continuou o aparellamento dos cinco navíos.

O 10 de agosto de 1519 saíron desde Sevilla descendendo polo río Guadalquivir para atracar no porto de Sanlúcar de Barrameda onde durante as seguintes semanas, terminaron de avituallar a escuadra e resolveron outros asuntos. Mentres o propio Magalhães outorgou testamento en Sevilla o 24 de agosto, nomeando herdeiros ao seu fillo Rodrigo e ás criaturas a que dese a luz a súa esposa, á que deixaba embarazada.^[33]

O 20 de setembro a expedición partiu finalmente de Sanlúcar, coa intención de atopar o paso marítimo cara aos territorios das Indias Orientais e buscar o camiño que, percorrendo sempre mares casteláns (segundo o Tratado de Tordesillas), chegase ás illas das especias, o que era a chamada ruta cara ao oeste que xa buscara Cristovo Colón. A tripulación, composta por 239 homes, compoñíase de mariños de moi distintas orixes, cun importante número de portugueses e vascos. Entre os primeiros, ao redor de corenta, contábanse Álvaro de Mezquita, primo irmán de Magalhães, Duarte Barbosa, primo da esposa de Magalhães, Juan Serrano, primo ou irmán de Francisco Serrão e Esteban Gómez. Acompañaba tamén a Magalhães o seu escravo Henrique de Malaca,^{[nota 12]} quen segundo algunhas fontes sería a primeira persoa en circunnavegar o planeta.^[34]

Antonio Pigafetta, cronista e xeógrafo veneciano, que participou da expedición ás súas propias expensas, escribiu un diario completo da viaxe, posibilitado polo feito de ser un dos poucos viaxeiros en retornar vivo a Europa. Desa forma, legou á posteridade un raro e importante rexistro de onde se pode extraer moito do que se sabe deste episodio da historia. É grazas a el que non só recibimos o relato completo da viaxe, xa que foi un dos 18 sobreviventes que regresaron o 6 de setembro de 1522, senón tamén información sobre os amotinados. De feito, dos cinco capitáns da expedición, parecería que polo menos tres non comparten a opinión de Magalhães, ata o punto de que algúns queren desfacerse del.

Tras unha breve estancia nas Canarias, pasaron catro meses e a flotilla, que enarboraba bandeira de Castela e León, chegou, en decembro de 1519, preto da costa de Brasil, que era colonia portuguesa. Despois dunha breve escala para encher en Ponta de Baleia, preto do arquipélago de Abrolhos, Magalhães decidiu fondear o 13 de decembro de 1519 na baía de Santa Lucía,^[35] agora coñecida como Río de Xaneiro, que un dos seus pilotos, João Lopes Carvalho, coñece ben, estando alí sete anos antes, este atopa a Juanillo, de 7 anos, o fillo que tivo cunha india, e ao que embarcará no Concepción.^[36]

A finais de decembro de 1519, despois dunha escala de catorce días, a frota dirixiuse ao sur para tentar sortear Sudamérica, pasando en marzo de 1520 polo río da Prata (xa descuberto por Juan Díaz de Solís en 1516), O 31 de marzo de 1520, a frota atopou refuxio nunha ría abrigada á entrada do estreito, na extremidade da actual costa da Arxentina a que chamaron baía San Julián e que exploraron en busca dun posible paso. Magalhães, en vista da chegada do inverno, decidiu hibernar alí ata a primavera.

O desexo de regresar no que se consideraba un fracaso por non achar o paso cara ás Molucas, unido ao inhóspito da paraxe e as condicións de navegación provocaron descontento entre a tripulación. Apenas fondearon no porto de San Julián, cando os capitáns das outras catro naves tramaron un motín para matar o comandante en xefe. É aquí onde estala o "motín de Pascua", Magalhães sairá del pero con graves consecuencias. As tripulacións quedarán o 1 de abril baixo o liderado de Juan de Cartagena, veedor; Luis de Mendoza, tesoureiro; Antonio de Coca, contador; Gaspar de Quesada, capitán da Concepción que están preocupados polo xiro que toma a viaxe, dubidan da existencia da pasaxe cara ao oeste e especialmente das súas posibilidades de supervivencia nestas frías rexións e desertas.

Magalhães e os mariñeiros que lle seguiron fieis derrotan habilmente aos amotinados.^[37] Fracasado o complot, Magalhães condenou á morte a Gaspar de Quesada, e mandou descuartizar o seu cadáver xunto ao de Luis de Mendoza, asasinado por sorpresa polo preboste (alguacil) Gonzalo Gómez de Espinosa. Juan de Cartagena xunto co clérigo Sánchez de Reina son abandonados na beira patagónica cunha espada e un pouco de pan,^[38] ao partir a expedición o 21 de agosto de 1520 do porto de San Julián, sen que nada se soubese despois deles.^[39] A sentenza á que foron condenados outros corenta amotinados, incluído Juan Sebastián Elcano, foi finalmente amnistiada. Algúns, incluído o cosmógrafo Andrés de San Martín, aínda soportan o doloroso tormento da garrucha. A clemencia de Magalhães non debería sorprender pois necesitaba que todos continuasen a súa viaxe como narra Stefan Zweig :"Como continuar a viaxe, se, en virtude da lei, mandaba executar a unha quinta parte das súas tripulacións? Nestas rexións inhóspitas, a miles de leguas de España, non pode privarse de cen armas."^[40]

Durante o verán (inverno no hemisferio norte), Magalhães decidiu enviar un dos seus barcos en recoñecemento para atopar a pasaxe que conduza cara á costa oeste americana, cara ao océano Pacífico. Lamentablemente o Santiago naufragou o 3 de maio de 1520 aínda que todos os membros do barco forón rescatados.^[41] Tres meses máis tarde, Magalhães decidiu ir cara ao sur cos catro barcos restantes. O 21 de outubro de 1520 Magalhães viu un cabo ao que chamou cabo Vírgenes que é o punto que marca a entrada do estreito. Comezou a súa exploración descubrindo unha pasaxe cara a occidente. No labirinto de fiordes, rodeado de cantils "ameazando" as augas "sinistras", unha zona que lles levaría máis dun mes cruzar, os relatos indican que ao cruzar o estreito, os mariñeiros observaron moitas fumaredas cara ao interior. A Terra do Fume que reflectiron nos mapas despois da viaxe como Terra de Fogo. O estreito, nomeado en primeiro lugar "Canle de Todos os Santos", rapidamente cambiou o seu nome a Estreito de Magalláns en honra ao explorador.

No medio do estreito, Esteban Gómez piloto do San Antonio, rebelouse xunto cos seus homes e encarcerou ao capitán Álvaro de Mesquita,^[42] un curmán de Magalhães. Deuse a volta e desertou, sen que soubese nada o seu capitán maior, e iniciou a viaxe de volta camiño de Sevilla coa súa carga de comida e mercadoría para intercambiar. Despois de cruzar o Atlántico, o barco chegou a Sevilla o 6 de maio de 1521 con 55 homes a bordo (espallando ofensas contra Magalhães nos dominios casteláns).^[43]

Na época de Magalhães, a circunferencia da Terra aínda non se coñecía con precisión, a pesar do traballo de Eratóstenes que a calculara case 18 séculos antes. Pero Magalhães non subestimou o tamaño do océano Pacífico, como suxire a opinión actual. A súa memoria xeográfica, que deixou ao rei antes de marchar así o demostra^[48]

En efecto, a interpretación gráfica, feita polo historiador portugués José Manuel García, das medidas sinaladas por Magalhães na memoria xeográfica ("Lembrança geográfica") que o navegante portugués déralle a Carlos V en setembro de 1519,^[49] documento citado in extenso por este historiador,^[50] desafía a sabedoría convencional de que Magalhães ignoraba a inmensidade do océano Pacífico,^[51] levando así ás mesmas conclusións que a obra de Xavier de Castro (pseudónimo de Michel Chandeigne.^[52]), Jocelyn Hamon e Luís Filipe Thomaz sobre a cuestión^{[53] [54] [55]}.

En novembro a escuadra atravesou o estreito, a fortuna fixo que a travesía se fixera en calma e non se atoparan con ningunha tempestade, feito polo que bautizarón o mar do Sur como océano Pacífico (nome que permanecería e quedaria para a historia). Por contra, tiverón a desventura de non achar terra firme ata pasado máis de tres meses. No Pacífico avistarón as nebulosas que hoxe ostentan o seu nome: as nebulosas de Magalhães.

Despois de cerca de catro meses, a fame, a sede e as doenzas, principalmente o escorbuto e o beriberi que atacaban á tripulación, comezaron a decimar a tripulación, pero sen mermarla. Un estudo recente mostra que só houbo nove mortos durante a viaxe de tres meses e medio e isto é probablemente debido ao apio silvestre cultivado amplamente no Estreito.^[56] A auga non era potable, as racións minguaban, incluso as galletas esgotáronse, a tripulación debe sobrevivir comendo ratas. Antonio Pigafetta escribiu: "Só comiamos galletas vellas que se convertian en po, cheas de vermes e fedor, lixo dos ouriños das ratas e bebiamos unha auga amarela infectada."^[57]

O 6 de marzo de 1521 a frota chegou ás illas Marianas. A primeira terra que avistaron foi probablemente a illa Rota, pero os barcos non puideron atracar alí e, en cambio, botaron áncoras trinta horas despois en Guam, onde poden repostar parcialmente despois de ser saqueados polos nativos que os recibirón a bordo de canoas.

Foron recibidos polos nativos nun tipo de canoa entón descoñecida para os europeos. Decenas de nativos subiron a bordo e comezaron a sacar artigos do barco, incluídos aparellos, coitelos e calquera artigo feito de ferro. Nalgún momento, houbo un enfrontamento físico entre a tripulación e os nativos, e polo menos un nativo resultou morto. Os nativos restantes fuxiron cos bens que obtiveran, tomando tamén, mentres se retiraban, a barca auxiliar do Trinidad.^[58][59] Por este acto, puxerón de nome o arquipélago, segundo Antonio Pigafetta, "Islas de los Ladrones ", (Illas dos ladróns).^[60][61]

Ao día seguinte, Magalhães tomou represalias e enviou a terra un grupo de asalto que saqueou e queimou corenta ou cincuenta casas e mataron a sete homes.^[62] Recuperaron a barca auxiliar e deixaron Guam ao día seguinte, 9 de marzo, continuando cara ao oeste.^[63]

A frota chegou a Filipinas o 16 de marzo e permanecería alí ata o 1 de maio. A expedición representou o primeiro contacto europeo documentado con Filipinas.^[64] ás que Magalhães chamou «illas de San Lázaro». Atopan paisaxes idílicas, especias, aves multicolores, nativos que parecen pacíficos. Para Magalhães era moi importante manter unha paz estratéxica cos indíxenas e convertelos ao cristianismo, e para iso utilizaba entre outras cousas o argumento de que serían máis fortes e mostráballes as súas armas de fogo. Como testemuño da súa intención de converter aos nativos en cristiáns está a Cruz de Magalhães, unha cruz de madeira colocada en Cebú polo explorador.

Aínda que o 16 de marzo avistaron a illa Samar que foi a primeira illa das Filipinas avistada por Magalhães, non desembarcaron nela e seguiron navegando cara ao sur ata que finalmente, o 17 de marzo de 1521, desembarcaron na illa de Homonhon, que entón estaba deshabitada.^[65] Pasaron case dúas semanas en Homonhon, descansando e recollendo comida fresca e auga, antes de partir o 27 de marzo.^[66] Na mañá do 28 de marzo, achegáronse e fixeron a primeira escala na illa de Limasawa onde atopáronse con algúns nativos en canoas. Por primeira vez na viaxe, Henrique de Malaca, o escravo de Magalhães, descubriu que podía comunicarse cos nativos en malaio (desta forma Magalhães e os seus homes descubriron que chegaran ao Extremo Oriente, cumprindo o proxecto de Cristovo Colón.).^[66] Intercambiaron agasallos cos nativos (recibindo xerras de porcelana pintadas con deseños chineses), e máis tarde ese mesmo día foron presentados ao seu líder, Rajah Kolambu.^{[nota 13]}. Magalhães convertirase en "irmán de sangue" de Kolambu, someténdose ao ritual local de pacto de sangue con el.^[67] Magalhães e os seus homes observaron que a illa era rica en ouro e descubriron que os habitantes da zona estaban ansiosos por trocalo por ferro á par. Mentres estaba en Limasawa, Magallanes deu a algúns dos nativos unha demostración de armaduras, armas e artillería castelás, polo que aparentemente quedaron impresionados.^[68]

O domingo 31 de marzo, día de Pascua, Magalhães e cincuenta dos seus homes chegaron a terra en Limasawa para participar na primeira misa católica nas Filipinas, dada polo capelán da armada. Kolambu, o seu irmán (que tamén era un líder local) e outros habitantes da illa uníronse á cerimonia e expresaron o seu interese pola súa relixión. Despois da misa, os homes de Magalhãe levantaron unha cruz cruzada no outeiro máis alto da illa e declararon formalmente a illa e todo o arquipélago das Filipinas (ás que chamou Illas de San Lázaro) como posesión de Castela.^[69]

O 2 de abril, Magalhães celebrou unha reunion para decidir a seguinte singladura de acción da frota. Os seus oficiais instárono a dirixirse cara ao suroeste rumbo as Mollucas, pero en vez diso decidiu introducirse aínda máis nas Filipinas. O 3 de abril, a frota navegou cara ao noroeste desde Limasawa cara á illa de Cebú, da que Magallanes soubo por Kolambu. Algúns dos homes de Kolambu guiaron a frota a Cebú.^[70] Avistaron Cebú o 6 de abril e tocaron terra ao día seguinte. Cebú tiña un contacto regular con comerciantes chinos e árabes e normalmente requiría que os visitantes pagasen tributo para comerciar. Magalhães convenceu ao líder da illa, Rajah Humabon, para que renunciase a este requisito.

Do mesmo xeito que en Limasawa, Magalhães fixo unha demostración das armas da frota para impresionar aos aldeáns. Novamente, tamén predicou o cristianismo aos nativos, e o 14 de abril, Humabon e a súa familia foron bautizados e déuselles unha imaxe do Neno Xesús (máis tarde coñecido como Neno Xesús de Cebu). Nos días seguintes, bautizáronse outros xefes locais e, en total, convertéronse 2.200 habitantes de Cebú e outras illas próximas.^[71]

Cando Magalhães soubo que un grupo na illa de Mactan, liderado por Lapu-Lapu, resistíase á conversión cristiá, ordenou aos seus homes que queimaran as súas casas. Como continuaron resistindose, Magalhães informou ao seu consello o 26 de abril de que levaría un continxente armado a Mactan e faría que se sometesen baixo ameaza de forza.^[72]

Lapu-Lapu, o rei da pequena illa de Mactan, fronte a de Cebú, négase a someterse aos invasores. Magalhães lidera unha expedición contra el, estimando que sesenta homes armados con arcabuces poden derrotar aos nativos espidos aínda que trinta veces máis numerosos. Algúns homes cebuanos seguiron a Magalhães ata Mactan, pero Magalhães indicoulles que non se unisen á loita, senón que simplemente observasen. [87] Primeiro enviou un enviado a Lapu-Lapu, ofrecéndolle unha última oportunidade de aceptar ao rei de España como o seu gobernante e evitar o derramamento de sangue. Lapu-Lapu negouse. Magalhães levou a 49 homes á beira mentres quedaban 11 para protexer os botes. Pero o ataque a Mactan o 27 de abril de 1521 fracasou: aínda que tiñan o beneficio de armaduras e armas relativamente avanzadas, as forzas de Magalhães estaban moi superadas en número polo que os españois foron rexeitados polos aldeáns e tiveron varias baixas nas súas filas unha delas a do propio Magalhães que tamén morreu. Segundo os informes do seu cronista Pigafetta (que estivo presente no campo de batalla), foi xunto a outros seis compañeiros un dos últimos en caer mentres permanecía de pé na auga para cubrir a retirada dos seus. Unha frecha envelenada feriuno atravesandole a coxa; pouco despois foi abatido por dúas lanzas, unha feríndolle na cara e a outra debaixo do brazo dereito.^{[73],[nota 14]}. A crónica de Antonio Pigafetta ofrece detalles esenciais sobre este episodio: os guerreiros de Lapu-Lapu fixeran escudos de madeira extremadamente dura, resistentes aos arquebuces, ao tempo que se armaban de frechas envelenadas cuxo veleno tiña un efecto case inmediato.

Tras a morte de Magalhães, os homes restantes levaron a cabo unha elección para seleccionar un novo líder para a expedición. Seleccionaron a dous co-comandantes: Duarte Barbosa, cuñado de Magalhães e Juan Serrano. Catro días despois da derrota en Mactan o 1 de maio, o rei de Cebú emboscou aos recentemente chegados nunha cea, á que asistiron unha trintena de homes, na súa maioría oficiais, entre eles Serrano e Barbosa, durante a que di querer dar aos oficiais da frota "xoias e agasallos que prometera enviar ao rei de España". Cara ao final da comida, cebuanos armados entraron ao salón e asasinaron os europeos. Morreron vinte e sete homes. Juan Serrano, un dos co-comandantes recentemente elixidos, foi deixado con vida e levado á beira fronte aos barcos españois. Serrano rogou aos homes a bordo que pagasen un rescate aos cebuanos. Os barcos casteláns saíron do porto e Serrano (presuntamente) foi asasinado. No seu relato, Pigafetta especula que João Carvalho, quen se converteu no primeiro ao mando en ausencia de Barbosa e Serrano, abandonou a Serrano (o seu antigo amigo) para poder permanecer ao mando da frota. En palabras de Pigafetta^[74] era simplemente que o rei de Cebú queria devolver o favor aos señores veciños que querían desfacerse dos europeos. Segundo Pietro Martire d'Anghiera a orixe desta vinganza está relacionada coa violación de mulleres.^[75] Os que quedaron a bordo dos barcos fondeados fuxiron. Segundo a testemuña presencial de Antonio Pigafetta, cronista da viaxe de Magalhães, foi Henrique, o servo de Magalhães, natural das illas de fala portuguesa, o que se uniu ao rei de Cebú, Humabon. De feito, no seu testamento, Magalhães estipulara que á súa morte, o seu fiel servo debería ser posto en liberdade. Pero o xenro de Magalhães, Duarte Barbosa, rexeitou a disposición testamentaria cara a Henrique e pediulle que seguise a bordo. Henrique sublevouse contra este sistema de detención inxusto e ilegal e uniuse a Humabon. O rei de Cebú, informado por Henrique da debilidade dos europeos que quedaran sen líder tras a morte de Magalhães, considera o momento oportuno para desfacerse deles polo que atraeu aos europeos a unha trampa na que 35 deles morreron. O resto deles escaparon por pouco e decidiron abandonar Cebú e na illa Bohol acordaron, ao só quedar 108 homes para gobernar as tres naves, queimar a que en peor estado atopábase, que era a Concepción, distribuíndose entre as outras dúas. Tamén se decidiu nomear como xefe da expedición a Juan López de Carvalho, ata entón piloto maior da frota^[76] que asumiu inicialmente o mando do Victoria e capitán do Trinidad e Gonzalo Gómez de Espinosa.

Con Carvalho como novo capitán xeral, os dous buques restantes, o Trinidad e o Victoria, pasaron os seguintes seis meses serpenteando polo sueste asiático en busca das Molucas. No camiño, detivéronse en varias illas incluíndo Mindanao e Brunei. Durante este tempo, participaron en actos de piratería, incluíndo roubar un xunco (tipo de embarcación a vela propia de Asia) con destino a China desde as Molucas.^[77]

A finais de setembro de 1521, os membros da expedición acordaron destituír a Carvalho como capitán xeral da frota por mala conduta, nomeando a Gonzalo Gómez de Espinosa o seu novo xefe. Tamén se acordou nomear a a Juan Sebastián Elcano capitán da Victoria.^[78]

Espinosa dispuxo continuar a navegación cara ás illas das especias. Segundo o cronista Antonio Pigafetta, Espinosa chegou ás illas Molucas o 7 de novembro de 1521, atracando na illa de Tidore ao día seguinte. Alí pediron permiso ao seu rei al-Mansur (coñecido polos oficiais co nome castelán de Almanzor), para comerciar.^[79] O 18 de decembro de 1521, coas dúas naves cargadas de cravo, dispuxéronse para partir de regreso á Península Ibérica. Con todo, ese mesmo día descubriron unha vía de auga no Trinidad, facendose necesaria unha longa reparación. Acordouse que a Victoria volvese a Castela pola ruta da India e que a Trinidad quedase no porto de Tidore para ser reparada e regresar polo Pacífico ata Panamá. O día 21 o Victoria partiu en solitario cara ao oeste.^[80][81] O 5 de febreiro de 1522 desertaron o mozo grumete da Victoria, Martín de Ayamonte, e o soldado Bartolomeu Saldaña, que abandonaron “sen ser sentidos” a Victoria na illa de Timor, onde a nave estaba fondeada. Ao ser apresado polos portugueses, o grumete fixo unha relación da viaxe que foi recentemente descuberta e contén detalles ata o de agora ignorados.^[82]

Espinosa completou a reparación do Trinidad o 6 de abril de 1522 e fíxose á mar, pero os continuos temporais impediron o seu avance, e unha forte tormenta dano gravemente a nave. Pediu auxilio ao capitán portugués António de Brito que se atopaba preto, o que ocasionou que os dezasete homes que quedaban na embarcación fosen feitos prisioneiros polos portugueses. Cinco deles, entre os que se atopaba Espinosa, regresaron a Europa e foron liberados en 1527.^[83]

Tras atravesar o océano Índico e dar a volta a África, Juan Sebastián Elcano completou a primeira circunnavegación do globo, conseguindo levar a termo a expedición e chegar ao porto de partida, Sevilla, o 8 de setembro de 1522 na nave Victoria, xunto con outros 17 sobreviventes, o que supoñía o logro dunha impoñente fazaña para a época.

A expedición chegou só coa Victoria de regreso a Sevilla en setembro de 1522, ao cabo de case tres anos de travesía. En total, 216 homes pereceron durante a viaxe, e só 18, entre eles Juan Sebastián Elcano, puideron sobrevivir. Unhas semanas máis tarde, outros 13 homes (12 europeos e unha das Molucas), que estaban cativos en Cabo Verde, regresaron a Sevilla, completando así tamén a circunnavegación.^[84][85] Outros catro homes dos 55 da tripulación orixinal da Trinidad, que emprendera unha ruta de regreso distinta desde as Filipinas e que foi capturada polos portugueses, regresaron finalmente á Península Ibérica en 1525.^[86]

Referencias

• Estreito de Magalláns
• Juan Sebastián Elcano

• Biografía de Magallanes
• Tripulación da Expedición de Magallanes — Elcano
• Primeira circunnavegación a Terra. Crónica dunha odisea
• Relazione del primo Viaggio intorno al Mondo, por Antonio Pigafetta, crónica radio en 15 episodios da primeira viaxe ao rededor do Mundo. En francés, segundo o texto orixinal de Pigafetta. CD-MP3.
• A relación da primeira viaxe ao rededor do mundo, do viaxeiro italiano Antonio Pigafetta
• Sito oficial do museo Nao Victoria
• Ruta da Primeira Volta o Mundo en Google Maps e Earth