Pompaelo

Pompaelo
Gazteluko enparantzako indusketetan aurkitutako Teseoren mosaikoa, Pompaeloko termetatik datorrena
Datuak
Eskualde historiko	Hispania
Erromatar Inperioko probintziak	Hispania Tarraconensis
Conventus iuridicus	Komentu zesaraugustoarra
Eskualdea	Nafarroa Garaia
Koordenatuak	42°49′10″N 1°38′30″W / 42.81949361°N 1.64180238°W / 42.81949361; -1.64180238
Historia
Garaia	Erromatar Inperioa
Kultura	Baskoia eta erromatarra

Pompaelo edo Pompelo egungo Iruñea hiriaren antzinako erromatar garaiko hiri aitzindaria izan zen. Hispania Tarraconensiseko probintziako, Komentu Zesaraustoarrean zegoena. Askoren ustez, Gneo Ponpeio Magno erromatar politikari eta militarrak sortu zuen K.a. 75 eta K.a. 74. arteko neguan. Sertorioren kontra borrokatzen ari zela, jeneralak bere kanpamendua baskoien artean eraiki eta bertan pasa zuen negua, urtaro horretan, ez baitzuten gerrarik egiten antzinatean. iruñarrak, Ponpeioren aliatuak izanik, jeneralak segurtasuna bilatuko zuen baskoien artean. Kanpamendu militar hori ondorengo Pompaelo hiriaren jatorria izan omen zen. Francisco Pina Polo historialari aragoiarrak beste interpretazio bat egiten du iturri klasikoak irakurriz: gerra horien amaiera aldean fundatu zela hiria, eta zigor moduan egin zutela erromatarrek, iruñarrak, Sertorioren aldekoak izango baitziren^[1].

Beste ikerlari batzuentzat, ordea, harrigarria litzateke Julio Zesarrek bere etsai porrokatua izan zenaren izena eramatea hiri batek, eta baliteke, hiriak izen hori hartzea, Ponpeioren kliente (lagun, menpeko) izandako jendea bertara bizitzera joan zelako^[2]. Gorago aipatutako Francisco Pina Polok, uste du Ponpeiok bere izena eman zila berak irabazitako komunitate baten gainen sortutako hisi bati, eta Julio Zesarrek, gero Ponpeioren aurka borrokatu eta menderatu zuenak, ez zuela izana aldatuko, ez baitzen beti besteen aurrean barkabera moduan agertzen baitzen^[1].

Autore batzuek, iturri literario eta epigrafikoetan oinarrituta, non pompaeolonense hiria Pompelo izena izan zuela diote^[3], Pompelok "-ilu/-iru" euskal atzizkiak, hiria edo herria esan nahi du^[4]. Estrabonen ustez, Pompeiopolis (antzinako grezieraz "Ponpeioren hiria" esan nahi du) haren izenaren sinonimoa da.^[5]

Pompaelo erromatar garaiko baskoien hiri edo herri bat izan zen, Asturica Augusta eta Burdigala lotzen zituen errepidean kokatua,^[6] Arga ibaiaren ondoko muino baten gainean^[7]. Bere kokapen estrategikoak, mendebaldeko Pirinioetako pasabideak menderatuz, jatorria arrazoi ekonomiko eta militarrei zor diela adierazten du^[8].

Nolanahi ere, Pompelo edo Pompaelo latinezko izenetik sortuko ziren Pamplona eta Pampelune izenak.

Iruñean egin diren ikerketek frogatu dute erromatar garaiko hiriaren aurretiko Burdin Aroko herria ez zela oso handia^[2]. Horregatik, askok uste dute eskualde horretan beste hiri garrantzitsuagoa bat behar zuela. Javier Armendarizek, adibidez, uste du Lakidainen dagoen Irulegiko herri harresitua garrantzitsuagoa zela, eta horregatik eta haren ondoan kokatu zutela erromatarrek inguruko kanpamendu erromatarra, Zarbetakoa, Arangurengo udalerrian^[2].

Hiria K. a. 75 eta K. a. 74 Ponpeiok bitartean sortu omen zuen. Sertorioren gaineko bere garaipena formalizatzeko eta eskualdean bere bezeroak gehitzeko, aurretik zegoen antzinako baskoi herrixka bat berrizendatuta: Iruña edo Bengoda. Badirudi arkeologiak azken puntu hori berresten duela, erromatarren aurreko eta Italiako aztarnak baitaude^[9].

Erromatarrek Galia Akitania antolatu zutenetik, haren garrantzia ez zen gutxitu eta bere udal garapena, bere jatorri ponpeiarragatik atxilotua egon ahal izan zen. Beste aldetik, baskoien lurraldean hiririk garrantzitsuena bezala kokatu zen, eta horrela bere hiriburu bihurtu. Ordutik, bere hiriburutza denboran zehar mantendu du, bai Iruñeko erresuman, bai Nafarroako erresuman, Nafarroan eta Euskal Herrian.

Hiria Antoninoren Ibilbidean, mansio moduan agertu zen.^[10]

Pompaeloren gutxi gorabeherako hedapena, Jose Maria Jimeno Jurioren arabera

Gaur egungo Nabarreriaren bihotzean dago hiri erromatarraren gainean eraiki zena. Egunotako Erredin pasealekuak, Karmen, Caldereria eta Xabier kaleek eta Barbazan Apezpikuaren ingurubideak mugatzen dute, arkeologo gehienen arabera^[11].

Hiri-trazadurari dagokionez, Pompaeloren perimetroa Erdi Aroko Nabarreriaren hiriaren antzekoa izan zela ezagutzen da. 1980an harresi-mihise bat aurkitu zen Iruñeko Andre Maria Erreginaren katedraleko klaustroaren lurretan. Gehienezko hedadura 14 hektareakoa bide zen. Egungo egituraren bidez eta dauden datu arkeologikoekin, ondoriozta daiteke Kuria kaleak decumanus (decumanus maximus) baten antzeko trazadura duela. Bestalde, erromatar foroa katedraleko plazan kokatuta, macellum edo merkatu publiko baten inguruan aurkitzeak erakusten duen bezala. Horren ondorioz, cardoa (cardus) Dormitaleria kalea izan liteke.^[12]

Caesaraugustako jurisdikzioan zegoen eta civitas stipendiara estatutua izan zuen, eta hiri "peregrina" zen, hau da "Erromatar Eskubidetik kanpo dagoena, atzerritarra^[1]. Beharbada oraindik II. mendean mantentzen zuena, Vespasianoren garaian municipium estatutua lortu ahal izan zuen arren. Herritar gehienak baskoiak izan zitezkeen.^[13]

Gutxienez, II. mendetik aurrera, Duovirak udal gobernuaren buru ziren, Tiberio Klaudio Cuartino Tarraconense probintziako legatus uiridicus-a^{[oh 1]} izan zenaren laburpen batean agertzen denez^[14].

Erromatar garaiko lehen aurkikuntza arkeologikoak XIX. mendekoak dira; Nabarreria eta Kuria kaleetan aurkituak, elementu arkitektonikoak, brontzezko eskulturak (Pompeloko togatus-a aipagarriena), inskripzioak eta mosaikoak izan ziren. Artetatik zetozen urak bideratzeko egindako lanetan, 1895ean, Argarai herrian nekropoli bisigodo bat ere aurkitu zen, Florencio Ansoleaga eta Joan Iturralde Suit induskatu zutena.

1956tik 1983ra arte, indusketa sistematikoak egin dira, eta, horien bidez, hiri-trazadura eta antzinako hiriaren bilakaera kronologikoa zehaztu dira. Katedraleko muinoa, Brontze Aroaren amaieratik, eta Burdin Aroetan bizi izan zela ezagutzen da, K. a. I. mendearen hasieran erromatar garaiko lehen aurkikuntzak datagarriak izan zirelarik. K. a. 36an, horien artean, Italian egindako kanpai zeramika, legionario edo merkatari erromatarrek hirira ekarri zutena. Graccurrisekin, beraz, Ebroko haraneko establezimendu erromatar baten sorkuntza ofizialetako bat da, hauei, jeneral fundatzailearen izena eman zitzaielarik, kasu honetan, −Estrabonen etimologia egia bada− Ponpeio Handian, K. a. 74an eta K. a. 75ean.^[12]

K. a. I. mendearen amaierarako aurkikuntzek, jada, erromatar bizimoduei buruzko datuak eman dituzte. Hiriaren loraldia ere ikusten da II. mendean. Oso ondo zolatutako bide publikoak eraikitzea. Hurrengo mendearen amaieran suntsipen masibo bat gertatu zen, IV. eta V. mendeko berreraikuntzak aurkitu zirelarik. VII. mendera arte datagarriak izan ziren hiri bisigodoaren aztarnak ere aurkitu dira. Gainera, brontzezko ehunka txanpon aurkitu ziren, ninfen gurtzan ninfeoan eskaintza bezala erabiliak, ziur aski Kuria eta Dormitaleria kaleen arteko elkargunean dagoen iturri bati (decumanus eta cardo, hurrenez hurren).

Gazteluko enparantzako lanetan, erromatar terma batzuen aztarnak aurkitu ziren. Atentzioa ematen zuen haren azalerak, 2 000 metro karratu baino gehiagokoa, eta bere kokapena, erromatar urbs-etik urrun zegoena eta, beraz, erromatar hiria uste zena baino handiagoa izan zitekeela susmatzen da.^[15]

• Mezquíriz, María Angeles. (1954). «Notas sobre la antigua Pompaelo» Príncipe de Viana 15. urtea, 56-57 Zk: 231-248. ISSN 0032-8472..

• (Ingelesez) Alföldy, G.. (2000). The Cambridge Ancient History. The High Empire, A.D. 70-192. Cambridge University Press ISBN 9780521263351..
• Castiella Rodríguez, Amparo. (2003). Por los caminos romanos de Navarra. ISBN 9788495746689. (Noiz kontsultatua: 2019ko maiatzaren 5).
• Churruca Arellano, Juan de. (2010). «Estrabón y el País Vasco, II: El valle medio del Ebro y los Pirineos Occidentales, y la administración romana» Iura Vasconiae 7: 511-578. (Noiz kontsultatua: 16 de marzo de 2023).
• |García-Barberena Unzu, María. (2016). El urbanismo de la ciudad de pamplona entre los siglos VII a.c. y VIII d.c.. Universidad de Navarra (Noiz kontsultatua: 16 de marzo de 2023).
• Iturralde y Suit, Juan. (1895). «Descubrimiento de antigüedades romanas en Pamplona» Boletín de la Comisión de Monumentos Históricos y Artísticos de Navarra 8: 175-180..
• Jover Hernando, Mercedes. (2023). «El Togado de Pompelo: del foro romano al Museo de Navarra» Pregón siglo XXI 67: 69–73. ISSN 1696-1161. (Noiz kontsultatua: 2023ko apirilaren 6).
• Mezquíriz de Catalán, María Ángeles. La excavación estratigráfica de Pompaelo. Campaña de 1956. I Pamplona: Diputación Foral de Navarra - Institución Príncipe de Viana ISBN 978-84-00-01436-0..
• Mezquíriz de Catalán, María Ángeles. (1978). La excavación estratigráfica de Pompaelo. II Pamplona: Nafarroako Foru Aldundia - Vianako printzea ISBN 978-84-235-0348-3..
• (Ingelesez) Romero Novella, Luis; González Montoya, Rubén. (2015). «A rediscovered togatus from "Pompelo"» Cuadernos de arqueología de la Universidad de Navarra 23: 279–289.  doi:https://doi.org/10.15581/012.23.279-289. ISSN 1133-1542. (Noiz kontsultatua: 2022 urriak 14).

• Euskal Herria erromatarren garaian
• Iruñea
• Alde Zaharra
• Nabarreria