Oñatiko Unibertsitatea

Sancti Spiritus Unibertsitatea
Kultura ondasuna
Oñatiko Alde Zaharra
Oñatiko unibertsitatearen aurrealdea. Irudi gehiago
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Probintzia	Gipuzkoa
Udalerria	Oñati
Koordenatuak	43°02′02″N 2°24′55″W / 43.03397°N 2.41536°W / 43.03397; -2.41536
Historia eta erabilera
Eraikuntza	1542 -
Irekiera	1545
Itxiera	1901
Arkitektura
Estiloa	pizkundetar arkitektura arkitektura gotikoa
Ondarea
BIC	RI-51-0000617
6

Oñatiko Unibertsitatea, ofizialki Sancti Spiritus Unibertsitatea, gaur egun ikaslerik ez duen arren, 1545etik 1901era arte Euskal Herri osoan martxan egon zen unibertsitate libre bakarra izan zen. Rodrigo Mercado Zuazola oñatiar apezpikuaren ekimenari esker, 1542an hasi ziren hamar urte iraungo zuten eraikinaren lanak, baina 1545ean jarri zen abian jarduera akademikoa, aldamenean zegoen Hernani jauregian, bi arlotan, letrak eta zientziak.^[1]

Zuazola Euskal Herriko lehen mezenas errenazentista izan zen, eta ondorioz Rodrigo Gil de Hontañon arkitektoari agindutako eraikina estilo errenazentistan eta platereskoan burutu zuen. Eskulturak eta artelan gehienak Pierre Picart eskultorearenak dira, eta egitura Domingo Gerra hargin-maisuarena. Nabarmentzekoak dira Unibertsitateko ataria eta kaperako erretaula.^[2]

Estatuan bi motatako unibertsitateak zeuden, handiak eta ertainak, eta gehienek Koroaren finantziazioa jasotzen zuten baina ez Oñatikoak. Ertaina zen eta fundazio baten bitartez pribatua, zerbitzu publikoa ematen zuena. Zuazolak testamentuan utzitako ondasunekin, ikasleek ordaindutako matrikulekin eta Oñatiko udalaren ekarpenekin finantzatzen zen hasieran. Gerora, zailtasun ekonomikoak zituela eta, Euskal Aldundiek ere finantziaketan parte hartu zuten.^[3]

Unibertsitatearen hirurehun eta berrogeita hamar urte inguruko ibilbidean bereziki Filosofiaren, Kanonen eta Legeen irakaskuntza izan zen nagusi, Zuzenbide Zibilean espezializatuz. Batezbeste 200/300 ikasle hartu zituen urtero, 1832-1833 ikasturtean bere historiako matrikula-mailarik altuena lortuz: 639 ikasle. Horien artean administrazioan edo politikagintzan, estatu mailako parlamentuan zein Euskal aldundietan nabarmendu ziren ikasle ugarik ikasi zuen bertan, hala nola Esteban Garibai koroaren kronista eta historialaria, edo Pedro Egaña parlamentari gasteiztarra.^[4]

XVIII. eta XIX. mendeetan Unibertsitateak hainbat gorabehera izan zituen, gerrak eta aldaketa politikoak eraginda, eta Euskal Herriak Gerra Karlistak galdu ondoren bi itxiera jasan zituen. Berriz zalbaltzea lortu zuten Aldundiek eta Oñatiko udalak, harik eta 1901ean Madrilek Unibertsitate maila kendu arte. Ondoren ikasketa apalagoko jarduerak egon ziren eraikinean, baina erreferente izan zen Eusko Ikaskuntzako eta Euskaltzaindiako kongresua bertan egiteko 1918an, edo Mondragon Unibertsitateko MEDUO proiektua gauzatzeko Unibertsitate berria sortuz 1961-1997 aldian.^[5] Gaur egun, Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea–ren egoitza da.^[6]

Unibertsitateak eta Ikastetxe Nagusiak Erdi Aroan sortu ziren, batez ere goi-mailako irakaskuntza ematen zuten katedraletako eskoletatik. Lehenengoak Bolonian, Oxforden, Parisen, Salamancan, etab. sortu ziren. Ondoren, XV. eta XVI. mendeetako Errenazimenduan Europa osora zabaldu ziren, batez ere laiko eta elizgizon aberatsek sustatuta. Adibidez, Mendoza kardinalak 1486an Santa Cruz ikastetxea sortu zuen Valladoliden, Cisneros kardinalak Alcalako Unibertsitatea 1498 eta 1508 artean, eta Alonso de Fonseca artzapezpikuak 1519an Fonsecako Ikastetxe Nagusia sortu zuen Santiago de Compostelan.^[7] Bere garaiko ildo orokor horri jarraituz, Zuazola apezpikuak Salamancako Unibertsitatean ikasi ondoren, 1542an bere jaioterriko Oñatin Sancti Spiritus Unibertsitatea eraikitzeari ekin zion.^[8]

Oñatin jaio zen 1460an, bost anai-arreben artean hirugarrena, eta elizgizon egin ondoren, apaizgo bat lortu zuen 1480an San Migel parrokian. Ondoren, Kalonje eta Zuzenbide Zibila ikasi zituen Salamancako Unibertsitatean, eta XV. mendearen amaieran, Inkisidorea izan zen Valentzian, Gaztelako Inkisizioaren Kontseilu Gorenean sartuz.^[9] Han, Errege Katolikoek judu talde bati konfiskatutako ondasunak emanez landu zuen bere hasierako ondasuna. 1499an doktoretza amaitu zuen, eta Fernando erregearen enkarguz Napolira joan zen, Aragoiko Koroakoa zena Sizilia eta Sardiniarekin batera, eta aberastasun handiak ekarri zituen itzuleran diru eta bitxikerietan.^[10]

1507an Astorgako zistertar monasterioko abade izendatu zuten, eta 1509an Leongo San Isidoro eta Salamancako Santa Maria de la Vegako priorea, zegozkien errentekin. 1510ean Valentziako elizako Prepositu eta Fernando erregearen Kontseilari izendatu zuten, bere jarduera politikoa ofizialki aitortzen zuena.^[11] Horren ondorioz, Mallorcako elizbarrutiko apezpiku izendatu zuten 1513an,^[12] baina ezin izan zen bertara joan, Fernando erregeak 1912an izendatu baitzuen Nafarroako Gobernadore, Albako Dukearen tropek Gaztelara anexionatu berritan. Irtenbidea izan zen bere anaia Sancho Mallorcako bikario nagusi eta Zuazolaren ordezkari bilakatu zela, urtero lau mila dukaten errentarekin.^[13] Era berean, Vatikanoak bere Komisario eta Nuntzio Apostoliko izendatu zuen, eta 1515ean Gurutzada Santuko eta Aragoiko erreinuko Inkisizio Kontseiluko komisario.^[14]

1516an Fernando erregea hil ondoren, Espainiako Karlos I.a gaztea (Germaniako Erromatar Inperio Santuko Karlos V.a ere bazena) Flandriako kontseilariz inguratuta iritsi zen. Eta 1517an Cisneros kardinala erregeordea hil zenean, eragin politikoa galarazi zioten Zuazolari, eta Valentziara itzuli zen, Errege Kontseilari eta Estatu Gizon papera berreskuratzen alferrik saiatu arren.^[15] Eta Mallorcako elizbarrutitik eskatu bazioten ere, osasun arazoak argudiatu zituen penintsulatik ez irteteko. Era berean, kapilautza bat sortu zuen Oñatiko San Migel parrokian, bere arbasoen arimen alde.^[16]

1525ean Granadako Kantzelaritzako Presidente izendatu zuten, baina 1530ean utzi behar izan zuen Avilako apezpiku izendatu zutenean, Klemente VII.a aita santuaren bulda baten bidez. Horri esker, Gortearekin harremanetan egon zen berriro, eta Valladolidera joan zen bizitzera Errege Kontseilari kargua betez. Bestalde, 1532an San Migel parrokian bere hil-kapera eraikitzen hasi zen.^[15] Zuazolak Avilako apezpikutza hemezortzi urtez bete zuen, 1530etik 1548an hil zen arte.^[15] Hala ere, bere kezka nagusietako bat Sancti Spiritus Unibertsitatea sortzea eta eraikitzea izan zen, baina ez zuen lortu amaituta ikustea. Zituen ondasun guztiak utzi zizkion, hil baino lau egun lehenago Valladoliden egindako testamentuan.^[17]

Gebara familiaren eta Oñatiko hiribilduaren arteko lotura ez dago garbi zehatz-mehatz noiz hasi zen, nahiz eta familiak bere balizko eskubideak defendatzeko beti argudiatu haren jabetza “betidanikoa” zela. Dokumentuetan ostera, 1149 urteko bat agertu zen Gebaratarren eskutik, baina bere zinezkotasuna zalantzan dagoenez, ziurtzat jotzen den lehena 1284ko agiri bat da, non “Oñatiko Jaunen” izenean dagoen.^[18] Haien maiorazkoak ondasun ugari zituen, hala nola bizi ziren Zumeltzegi dorrea, herriko lur, mendi eta korta ugari beren errentekin, burdinolak eta errotak. Bestalde, eskubideen artean parrokiaren eta monasterioaren patronatua, jurisdikzioa eta justizia zeuden.^[19] Botere handia izan arren, Gebaratarren anbizioak ez zuen mugarik, eta maiz izaten zituzten liskarrak maiorazkoekin zein herritarrekin. Behin Araotzetik zetorren Artia ibai emankorrean arrantza egin zezakeen bakarra izan nahi izan zuen,^[20]e ta oinaztar zein ganboatar bandoen buruek beraien arteko lehia eten zuten, kondearen aurka jotzeko.^[20]

XV. mendean, Victor Velez de Gebarak Errege Katolikoen tropekin borrokatu zuen, eta ordainez Valladolideko Kantzelaritzatik Oñatiko Konde eta Jaun tituluak jaso zituen.^[21] Baina Bazako setioan hil ondoren, 1489ko testamentuak bere lau urteko seme Pedrori uzten zion titulua, amaren tutoretza-pean. Adin nagusitasunera iristean, Pedro Velez de Gebarak Oñatiko Bigarren Kondearen titulua hartu zuen, laster hasiz auzitan herritarrekin eta Kontzejuarekin.^[22] Kondea San Migel parrokiako patronoa zen,^[23] eta Alkate Nagusia zein Bigarren Instantziako Epailea izendatzen zituen; herritarrek berriz, Alkate Arrunta eta Lehen Instantziako Epailea aukeratzen zituzten.^[24] Alkate Arruntari zegokion justizia-makila gordetzea eta kontzejuko buru izatea, baina Kondeak nahi zuen botere osoa.^[25]

Auzi garrantzitsuenetako bat 1517. urtean izan zen, Kondea Flandriara Karlos I.a Errege berriari Espainiarako lehen bidaian laguntzera joateko aukeratu zuten nobleetako bat izan zenean. Kondea eta bere segizioa Oñatin egon ziren zenbait egunez bidaia egin aurretik, eta Alkate Arruntak harropuzkeriak leporatu zizkien, edaten eta mozkortzen baizik ez zekitelako. Kondeak errepresaliak hartu eta atxilotu egin zuen Alkatea, mihia moztu eta ondasun guztiak kendu zizkion. Epaia eman zenean, Valladolideko Kantzelaritzak Alkateari bere ondasunak itzultzeko agindu zuen.^[26]

Karlos I.aren erregealdian, Kondeak zeregin esanguratsua izan zuen erregearen zerbitzura, eta bere lerroetan borrokatu zuen Komunitateen Gerran, Simancasko guduan, Tordesillasen aurkako erasoan, etab. Horrek zekarren Kondearen presentzia Oñatin eskasa zela, nahiz eta auzi ugari abiatu. 1540ko maiatzean Kontzejuak Valladolidera jo zuen, Kondearen prerrogatiba guztiak zalantzan jarriz, bere buruari Konde edo Oñatiko Jaun deitzeko eskubiderik ez zuela esanez, ezta bertako biztanleei zergak eta hamarrenak kobratzeko, edo parrokiari egindako eskaintzez jabetzeko.^[27]

Zuazolak ondo ezagutzen zuen Valladolideko Kantzelaritza, eta harreman ona zuenez Oñatiko Kontzejuarekin, errekurtsoa kentzea gomendatu zion, legezko bidea oso motela eta bihurria zelako. Ondorioz, Kondearekin akordio bat sinatzea gomendatzen zion. Horrela egin zen, eta auzia amaitzeko Kontsejuak 4.000 dukat eman zizkion Kondeari, ikatzaren gaineko zergari eta "txerri ezkurbesteari" (kondearen basoetan ezkurrekin hazitako urdalde bakoitzetik urtero txerri bat berari ematea) uko egitearen truke, eta konpromisoa hartu zuen herriak aukeratutako Alkate Arrunta besterik gabe berresteko, pikota nahi zuen tokian jartzen uzteko, eta hiribilduaren gobernuan ez sartzeko, nahiz eta Konderri izaten jarraitu.^[28]

1510ean, Kondeak ukatu egin zion Juan Lopez de Lazarraga oñatiarrari, Isabel erreginaren diruzaina zenari, San Migel parrokiako Pietatearen Kapera lagatzea familiaren panteoi bat eraikitzeko, 2.000 dukaten truke. Baina 1525ean Zuazolari eman egin zion diru kopuru handi baten truke, Kondeak Karlos I.a erregearekin Mediterraneoan egin zituen kanpaina militar ugariak ordaintzeko. Era berean, Zuazolak parroki ertzean ibaiaren gainean klaustro bat egiteko konpromisoa hartu zuen.^[29]

Kondeak eta Kontzejuak auzitan jarraitu arren, Zuazolak Unibertsitatearen eraikuntzaren zati bat Kontzejuak ordaintzea lortu zuen, eta Kondearen aldetik eraikuntzarako orube bat lortu zuen 1534an, Ubao ibaiaren ondoan kokatutako parrokiari zegozkion baratze batzuk utzita. Horixe izan zen kondearen esku-hartze bakarra Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatearen sorreran. Bestalde, 1540ko apirilean Paulo III.a aita santuak sorrerako "Cum Attendi" bulda eman zion Zuazolari.^[30] Eta Kondearen eta Kontzejuaren arteko auzietan eskubide eta titulartasunei buruz izandako desadostasunak ikusita, antzeko egoerak saihesteko 1545ean Zuazolak Karlos I. Erregearen eta haren ondorengoen esku utzi zuen Unibertsitate berriaren patronatua.^[31] Era berean, izendapen horrekin Zuazolak Espainiako Unibertsitate handien balizko erasoetatik defendatzea nahi zuen, Oñatikora euskaldun eta penintsulako iparraldeko jende asko erakarriko ote zuen beldurrez, gertuago egoteagatik, merkeagoa izateagatik, eta ikasleen kontrol handiagoa egoteagatik. Xehetasun horiek, ziur asko, eragina izan zuten Ameriketako euskaldun etorkinek beren seme-alabei edo ilobei, Oñatira joatea gomendatzeko, eta ez Salamancara edo Alcalara.^[32]

Unibertsitatea Monumentu historiko-artistiko Nazionala da. M H-A: Do 265 M (299) eta Probintziako Monumentu historiko-artistikoa. M H-A: Do 596 Mp (77). (1964ko urtarrilaren 17ko Agindua. 1964ko otsailaren 29ko BOE)^[33]

Avilako apezpikuak bere jaioterrian Unibertsitatea sortzeko zuen asmoari buruz dauden lehen albiste dokumentalak 1534ko irailaren 24koak dira. Orduan, Zuazolak Oñatiko Kontzejuari gutun bat idatzi zion bere jaioterrian bertakoek letrak ikasteko aukera izango zuten Unibertsitate bat eraiki nahi zuela adierazteko, eta horiei esker berari gertatu zitzaion bezala aurrera egiteko.^[34] Era berean, eraikuntza pertsonalki bere gain hartu nahi zuela gaineratzen zuen, testamentu-betearazleen esku utzi ordez.^[35]

Zuazolak lortu zuen 1537an Oñatiko kondeak San Migel parrokiakoak ziren Ubao ibaiaren ertzeko baratze batzuk uztea. 1539an, Valladoliden Zuazolaren eta Oñatiko Kontzejuaren arteko hitzarmen-eskritura bat egin zen, eta horren bidez apezpikuak ondasun eta errenten ondasun guztiak ematen zituen. Bertan, Gasteizen, Agurainen, Dulantzin eta Oñatin kobratzen zituen zentsu edo errenten 297.687 marabedi, urrezko hamabi mila dukat, urrezko zilar landuzko gurtza-objektuak eta erromatar erara zizelatutako objektu ugari, bitxiak, urrezko eta zetazko oihalak, alfonbrak, eta Santa Anako monasterioan zituen liburu guztiak agertzen ziren.^[34] Bestalde, Kontzejuak zimenduak irekitzeko, materialak garraiatzeko eta bostehun urrezko dukat emateko konpromisoa hartu zuen.^[36]

Sancti Spiritus Unibertsitatearen sorreraz pentsatu zuenean, Zuazolak proiektuaren aurka egon zitezkeen unibertsitateen erresistentzia aurreikusi zuen, eta bere dohain diplomatiko eta politikoak erabiliz, oztopoak trebetasunez saihesten jakin zuen, bulda baten eta fundazio baten bidez. Horrela, 1540an Paulo III.a aita santuarengandik erekzio-bulda lortu zuen, kristau munduko unibertsitate nabarmenenen pareko eskubide eta salbuespenekin, hala nola Paris, Bolonia, Salamanca, Valladolid eta Alcalá de Henares. Hurrengo urtean erekzio-agiria egin zuen, eta 1542an bere ondasunak hari eman zizkion, obrei hasiera emanez. Baina Unibertsitateak legez jardun ahal izateko, benetako onespena behar zen. Gutun bat bidali zion Oñatiko Kontzejuari, buldaren kopia bat erantsiz, eta isilean eta zuhurtasunez jokatzea aholkatu zien, aipatutako hiru unibertsitateen aurkakotasunaren beldur baitzen. Eta erregearen laguntza irabazi ondoren Unibertsitatearen etorkizuna babesteko, fundazio bat sortu zuen. Horrela, 1545eko abuztuan fundazioaren patronatua Karlos I.a erregeari eta bere ondorengoei eman zien. Bere erabakia harrian betikotzeko, errege-armarria sarrerako fatxada nagusian ezarri zuen, eta Karlos I.a eta Isabel Portugalgoaren irudiak unibertsitateko patioko bi medailoitan zizelkatzeko agindu zuen. Unibertsitatearekiko benetako lotura pasiboa zen, inolako ekarpen ekonomikorik gabea, baina bere garaian fundazioak premiazko fruituak eman zituen.^[37]

Kontzejuak patronatu-kide izatea eskatu zuen, baina azkenean titulua koroaren esku geratu zen.^[38] Hala ere, erregea hil ondoren erregeordeek ez zuten Unibertsitate hau oso aintzat hartu, eta ondorioz Kontzejua bilakatu zen benetako ahaldun.^[39]

Errenazimentuko garaian, irakaskuntzarako eraikinak jaso zirenean, elizetan eta, batez ere, monasterio eta komentuetako klaustroetan eskolak emateko Erdi Aroko ohituratik eratorritako eredu bat agertu zen. Horrela, normalean karratua den eraikin bat sortzen da, solairu bat edo biko erdiko patioarekin eta klaustroko oroigarri argiarekin, lokalak bere inguruan zeudela. Orokorrean hauek ikasgelak ziren, irakasleak testuliburua irakurri eta ikasleen aurrean interpretatzeko, errektorearentzako eta irakasleentzako bulegoak, areto nagusia, ikasleei alokatzen zitzaizkien testuliburuen denda, liburutegia eta kapera. Irakasleentzat barnetegia zeukanean, sukaldea, jangela, biltegiak eta logelak gehitu behar zitzaizkion.

Egiturari dagokionez, zurezko sabaiak zituzten harrizko eraikuntzak ziren, kaperan izan ezik; bertan, nerbio-ganga gotikoak zeuden. Dekorazio eskultorikoa fatxadan, patioan eta goiko solairuetara sartzeko eskaileran biltzen zen. Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitateak eredu horri jarraitzen dio. Oinplanoa, 1.732 m2-ko azalera duena, pixka bat errektangularra da, ekialdeko eta mendebaldeko aldeak beste biak baino luzeagoak dituela, eta erdiko patio arkupeduna du.^[40]

Oñatiko Unibertsitatea mezenas errenazentista tipikoaren fundazio baten ondorio da. Jaioterrian bere pertsonaren garrantzia gogoratu nahi izan zuen, baita ikasketa zentro bat eman ere. Zuazolak, beste kargu garrantzitsu batzuen artean Nafarroako Erregeordearena izan zuenak, eraikina egitea enkargatu zuen. Ondorioz, Euskal Herrian arte errenazentista eta platereskoa sartu zen lehen ekimena bilakatu zen. 1542an hasitako lanek hamar urte iraun zuten. Bertan lan egin zutenen artean zeuden Domingo Gerra hargin-maisua, Pierres Picart eskultorea (Urte batzuk lehenago San Migel parrokian Pietatearen kapera Zuazolako mausoleoarekin egin zuena, eta Lope de Larrea eskultore arabarraren suhia) eta Gibajo maisuak (kasetoiduren egilea eta Avilan jaioa) daude.^[41]

Eraikin osoaren estiloari jarraituz, mukulu biribileko estatuak jarri dira erliebez apaindutako basamentu baten gainean. Sarrerako baoak lagun egiten bi irudi biluzi ditu enjutetan. Konposizio honen gainean, Zuazolaren estatua otoitzen babesten duen arkupe bat dago, emakume baten irudi batez lagunduta. Alboetan, fundatzailearen bi armarri agertzen dira, eta gainean Karlos I.aren armarri inperiala. Portada hori kanpai-horma baten bidez koroatzen da, eta bere tinpanoan, giza irudia duen medailoi bat dago. Hona hemen guztiaren antolamendua:

Bietan agerian geratzen da bertuteak gaizkiari ematen dion garaipena, ikasleak inoiz ahaztu behar ez duena.

• Herkulesen erliebea Neso zentauroaren aurka: Herkulesen irudia behin baino gehiagotan agertzen da basamentuan, Peloponesoko heroi hau Berpizkundean gizon ospetsuen adierazpen bihurtu baitzen bere bertuteagatik.^[42]
• Zaldunaren erliebea. Ezkerreko erliebean zaldizko bat agertzen da, bere zaldiarekin beste irudi bat zapaltzen duena. Erdi Aroko zaldunen estetika bat zen, Alejandro edo Rolandorekin identifikatuta, bertutearen garaipena bizioaren gainetik azaltzen zuena.^[43]

Goiko solairuan, mukulu biribileko bi eskultura daude:

• San Jeronimo: kardinal-kapelua eta lehoia ditu ezaugarri. Bere bizitza erretiratuagatik, beti kastitatearen bertutea galdu gabe biziz, agertu zitzaizkion tentazio lizunak gainditzen jakin zuen gizon kasto eta aszetikoaren erreferentzia izan zen.
• San Agustin: dorre bat du atributu gisa. Arte liberalei buruz zuen ezagutzagatik ospe handia lortu zuen, eta bere garaian erretorikoen artean adierazgarritzat eta filosofoen artean bikainentzat hartua izan zen. Fedearen aldeko bere erudizioa erabakigarria izan zen pentsamendu protestanteari aurre egiteko.
• Sarrerako arkuko enjuten erliebeak: Adam eta Eva; hau sugea dagoen zuhaitzaren ondoan ikusten da, Adani fruitu debekatua eskaintzen. Figurazio hau oso orokorra izan zen XVI. mendearen lehen erdian. Gizakia, bekatuaren bidez, ezjakintasunean erori zen, eta grinek menperatu zuten, horregatik zientzia eta bertutea beharrezko bihurtzen zirelarik.^[44]

• Fundatzailearen otoitzean dagoen figura: fideltasunez irudikatzen du gertu dagoen San Migel Parrokiako Zuazolaren mausoleoa, Diego de Siloek 1529 eta 1532. urteen artean egindakoa. Zuazolaren atzean dagoen emakume-eskultura jakituriaren alegoriarekin lotzen da. ^[45]
• Blasoiak: Zuazolaren armarriak edo enblemak dira. Bi eguzkik osatzen dituzte, marra batez bereizita azur-zelai batean. Berpizkundeak eguzkia jakintzarekin, Jainkoarekin eta Kristorekin lotzen du, eta Itun Zaharretik dator, armarriarekin batera doan lelotik ondorioztatzen dena, “Jesukristo Gure Jainkoa, Justizia Eguzkia irteeratik ilunabarrera” (SOL JUSTITIAE Xpo DEUS NOSTER A SOLIS ORTU USQUE AD OCCASUM).^[46]

• Armarri inperiala: Arkupearen gainean Karlos I.aren armarri handi bat dago.^[47] Hala bermatzen dute bai koroatutako buru biko arranoak, eta Gedeongo belaontziak, Toison ordenako bereizgarria. Baita Herkulesen bi zutabeek, eta “Harantzagoa” (Plus Ultra) leloak. Zuazolak hasieratik nahi izan zuen Unibertsitatea modu pribatuan eraikitzea, baina erregearen patroitzapean, beste unibertsitate handiago batzuen aurrean babestuz.
• Errematea: Erdiko portada koroatzen duen paramentuaren gainean kanpai-horma bat nabarmentzen da, garaieran zeharkatzen duen tinpano batekin. Barruan, giza irudi bat duen tondo bat dago, bere aho irrikatsuarekin eta haizeak eragindako ile eta bizarrekin, Aita Jainkoaren irudi tradizionala irudikatzen duena, konposizio osoa koroatuz.^[48]

Atariko ateburuak inskripzio hau erakusten du: “D. RODERICUS. MERKATUKOAK/EPUS. ABULENSIS. VICEREX. RTEGNI./NSVARAE. IDEMQUE. PRAESES. GRANATENSIS. 7 HOCEREXIT. OPUS. OBIITQUE. ANNO 7 1548, GALEN. FEBRUARII.”^[49]

Frontispizioak eguzkia irteten den zeruertzaren aldera begiratzen du. Eguzkia Zuazolak bere armarri pontifikalari aplikatu zion, bandaz banatutako bi eguzkitako lelo eta dibisa gisa, eta arteen eta ofizioen maisu bezala eskuinean bi zizel eta mailu bat ditu.^[50]

1545eko azaroan, Zuzaolak kontratua sinatu zuen Pierres Picart eskultorearekin lau pilastroiak egiteko, bi dorreen goiko azken herena, Valladolideko Kardinalaren Kolegioaren antzeko kanpandorrea eta Parrokiako Pietatearen Kaperan gotzainaren gorpuzkinak gordetzeko zutabea eta hilobia.^[51]

Frontispizioaren dekorazio-zatiak esanahi teologiko sakona du. Hormak harlangaitz xumez eginak daude, eta erdian eta alboetan harlanduzko lau pilastroi ageri dira, apaindura eta filigranazko ekisaindu oparoarekin. Sendotze-euskarri soilak baino gehiago, zutabe apaingarriak dirudite, baina ez da bere arkitekturaren lerroa eta erliebea garrantzitsuena, zutabe horien iruditeria oparoan zizelkatuta dagoen pentsamenduaren edertasuna baizik.^[52] Lau pilastroiek eraikin osoko gauzarik original eta bereizgarriena izan nahi dute.^[43]

Hamabi erliebek osatzen dute Unibertsitatearen fatxadaren basamentua. Marko angeluzuzen batera egokitzen dira, eta hiruna taldetan banatzen dira, dagozkien pilastren azpian. Gai mitologikoa etengabea da, eta ikasleari irakaskuntza moralak ematea du helburu.

XVI. mendeko intelektual kristauentzat, bizitza bertutearen eta bizioaren arteko borroka bezala ulertzen da, itun erlijioso, moral eta politikoek jasotzen duten bezala. Herkulesek, beraz, erliebe gehien ditu, ongian garaile eta beraz, bertutearen jarraitzaile diren gizakien adierazpena baita. Eta XVI. mendeko Unibertsitate kristauan, jakinduria eta bertutea termino banaezinak ziren. Horregatik, bost erliebe Herkulesen lanei dagozkie.

Basamentuko erliebeen banaketa osoa honakoa da:

• Herkules eta Nemeako Lehoia: Hau da Herkulesen lehen lana hilezintasuna lortzeko. Harrokeria garaitzera eta loria irabaztera gonbidatzen du.
• Deyaniraren bahiketa: Neso zentauroak bizkarrean Herkulesen laguntza eskatzen duen izututako Deyanira darama.
• Herkules Hesperidesko lorategiko herensugearen aurka: Herkulesek Ladon herensugea lepotik ito nahi du, egia ezagutzeko.
• Herkules hidraren aurka borrokan: Herkulesek grina lizunak irudikatzen duen buru ugariko Lernako hidra garaitzen du.
• Herkules eta Anteo: Anteo erraldoiak zaharrak hiltzen zituen eta kultura eta zientziaren suntsitzailea zen, Herkulesek garaitu arte.
• Pertseoren garaipena: Pertseok sugeak iletzat zituen Medusa garaitzea, bizioen aurkako garaipenaren adierazgarri da.
• Hidra: Hidraren irudi munstroa gaizkiarekin eta bizioarekin lotzen da, eta ikasleak adorez garaituko du.
• Ponpeio eta lehoiaren aurkako borroka: Ponpeio eredu da, grinaz lehoi basatia suntsitzen baitu.
• Hidraren gaineko garaipena: Gaitza eta bizioa gaindituta, erliebean haur biluzi bat hidraren gainean ageri da.
• Bukraneo eta bertutearen edalontzia: Bukraneoa, edo idi-burua, lanarekin lotzen da, eta ontzia bertuteekin.
• Zalduna: Mazedoniako Alexandro bere zaldi Buzefaloren gainean ageri da, etsaiak garaituz.^[53]

Fatxadako lau estribuak, ezaugarri ezberdineko emakumezko irudiak irudikatzen dituzten hogeita hamar harrizko fardelez beteta daude. Zuazolaren pentsamendua banakako horma-hobietan jarritako janzkera berarekin dauden santen irudi horietan dago zizelkatuta. Unibertsitateko frontispizioaren gainean jarritako Maria Sortzez Garbiaren irudiaren antza izateko, dontzeila santuen emulazioa da. Irudiak lau multzo hauetan bil daitezke:

Bertuteak eta euren izaera moralizatzailea testuinguru sakratu eta profanoan XVI. mendeko eraikin gehienetan agertzen dira. Hauek dira pilastroietan irudikatzen direnak:

• Fedea: esku batean fedearen sinboloa den kaliza darama, eta bestean gurutze bat.
• Itxaropena: aingura bat du oinetan, salbazioaren irudi gisa, eta eskuak elkarturik ditu.
• Karitatea: irudiarekin batera bi haur daude, besteei ematea adierazten duela.
• Zuhurtzia: alegoria hau da erudituena, eta burezur bat eta galbahea ditu eskuetan.
• Justizia: ohiko ezaugarri bereizgarriak ditu: balantza eta ezpata.
• Sendotasuna: zutabe bat du euskarri irudiak, ongiaren garailea zutabe baten sendotasunarekin asimilatuz.
• Neurritasuna: esku batean pitxer bat ur dauka, eta bestean baso bat ardo.^[54]

Irudia erlaxatuta eta eskuak elkartuta agertzen da, basilisko bat zapaltzen duen aldi berean. Ikasleek, Batxilergoko gradua lortzeko unean, zin egin behar zuten Maria Guztiz Santuaren kontzepzio hutsean, Erdi Arotik beste Unibertsitate batzuk, Paris, Oxford, Cambridge, Toledo eta abarrek egiten zuten bezala.^[55]

Santak ezaugarri komunak dituzte: apostoliko-garaiko dontzeila gazte eta ederrak dira, bertuteak maila heroikoan bizi izan zituztenak, eta bereziki kastitatea, beren defentsagatik martirioa jasan baitzuten. Horrek Zuazolaren ideia indartzen du, hau da, Unibertsitatea kastitatearen bertutearen kantu gisa aurkeztea, zeren eta Magdalena bera ere, bertute horren aurka agertu zen emakumea izanik, santutasuna lortu zuen grina horren aurrean erakutsitako duintasunagatik. Santa hauek, gainerako estatuak bezala, kapitel korintoarrez koroatutako kolomek inguratzen dituzte.

• Alexandriako Santa Katalina: bere ezaugarriak gurpil horzduna, liburu bat, ezpata bat eskuetan eta errege bat zapaltzeko jarrera dira.
• Santa Barbara: Eskuetan martirioa adierazten duen palmondo bat, eta Hirutasun Santuko hiru leiho dituen dorre bat.
• Santa Apolonia: Kurrikekin irudikatzen da, martirioari erreferentzia eginez. Bere bertuteak garbitasuna eta sendotasuna ziren.
• Santa Ursula: Bere atributuak saeta eta arkua dira, Hunoetatik beste hamaika mila birjinekin batera jaso zuen martirioa.
• Santa Dorotea: Tunika eta palioarekin agertzen da, saski txiki bat daramala. Dioklezianoren agindupean martirizatu zuten III. mendean.
• Maria Magdalena: Birjintasun eta garbitasunagatik nabarmendu ez zen bakarra da, baina bere damuak bekatuaren gaineko garaipena islatzen du.^[56]

Irudi horiek guztiek ikonografia eta antolamendu formal bera dute. Gainerako estatuen osagarri izatea dute eginkizun, eta ezaugarri berberak dituzte: palmondo hostoa eta liburua.

Eraikinaren estalkiaren gaineko erremate gisa, hamar gudari altxatzen dira. Horietatik, zortzi nabarmentzen dira alboko horma-atal bakoitzean, lauko taldetan banatuta. Haizea irudikatzen dute, Zuazolaren izaera humanista islatzen dutenak, tradizio klasikoari eta bere garaiko tratatuei jarraitzen diena.^[57]

Klaustroak bi solairu ditu, erdi-puntuko arkuteria bikoitzarekin, kapitel jonikoko zutabeen gainean. Harrizko balaustre batek goiko solairua zeharkatzen du. Arkutegiak, finki molduratuak, buruen erliebedun toldiloak dituzte, eta horietako batzuk identifikatu egin dira: Karlos I.a, Isabel enperatriza, Felipe II.a eta bere emazte Maria Portugalgoa, etab. Erliebe horiek, ziurrenik, Pierres Picarten eginak dira. Zuazola fundatzailearen armarriak medailoiekin txandakatzen dira, bi pisuetan. Avilako Gijabo maisuak egindako mudejar kasetoidura aberats batek eskailera-zuloa estaltzen du.^[58] Mota bereko beste artisau batzuk areto nagusian eta atarian daude. Kasetoidura xumeago batek, eguzki eta aingeru-buruekin apainduta dagoena, klaustroko bi pisuak estaltzen ditu.^[47]

Zalantzarik gabe Zuazolaren esanari jarraiki, unibertsitateko kaperako erretaulak salbaziorako debozio programa bat hartzen du bere baitan, eta hau, santu, profeta, bertute, Ama Birjina eta Jainko Aitaren imajinetan gauzatzen da. Horrela, narrazio atala Mendekostearen historia titularrera mugatzen da. Bigarren mailako eremuetan, programa profano konbergente batez osatuta dago. Honek itxura neoplatonikoa du, arimaren liberazio zaila eta zeruratzea irudikatzen ditu.^[59]

XVI. mende erdialdeko erretaula, "Lehen Pizkunde" izeneko estilokoa. Zuazolaren babespean egin zen. Egilea, ustez, Pierre Picart eta haren eskola dira. Nahiko erretaula handia, egitura etxetxotakoa eta fatxadakoa. Azpiko bankua, bankua, hiru atal eta atikoa ditu. Bankuan eta lehen atalean, hiru kale eta tarteko lau kale ditu, eta goiko ataletan, berriz, hiru kale eta tarteko bi kale.^[60]

Etxetxoak pilastra artean sarturik daude. Pilastra horiek hainbat elementu platereskoz apaindurik daude eta zutabe bana dute aurrean, erretaulatik aparte eta balaustredunak bigarren ataletik aurrera. Atal arteko taulamenduak lodiak dira, tarteko kaleen gainean errezel modukoak, eta zutabeen gainean doaz aurrera. Beheko frisoetan gai paganoak ageri dira, eta goikoetan aingeru-buruak eta serafinak. Erretaula honetan eskultura besterik ez dago, erliebe handiko tailak dira nagusi. Etxetxoek txirla bana dute, denak ere diferente apaindurik eta txanga goialdera dutela. Apainketaren aldetik gauza bera gertatzen da altzari guztian: oso aberatsa da, kalitate handikoa eta era askotakoa.^[60]

Erretaula San Mikeli eta Espiritu Santuari eskainita dago, eraikuntza osoaren titularra baita. Mukulu biribileko tailak eta kalitate artistikorik handieneko erliebeak erdiko kalean daude: San Mikel eta Espiritu Santuaren etorrera lehen atalean; eta Ama Birjinaren Jasokundea gero. Azpiko bankuan, profeten erliebe handi batzuk daude. Bankuan, erdiko hobian San Mikelen irudia da nagusi: adierazgarritasun bizikoa da eta apainketa platereskoa dauka. San Joan Bataiatzailea eta San Lukas alde banatara, eta bankuko gainerako lau irudiak santu fundatzaile batzuenak dira. Lehen atalean, alboko kaleetan, San Marko eta San Mateo daude. Gainerako kaleetan, San Anton eta San Agustin Ebanjelioaren aldetik, eta San Blas eta beste santu bat epistolaren aldetik. Atal horrek giza irudi eta aingeru batzuk ditu amaieran, muturretan. Azken ataleko etxetxoak txikiagoak dira, eta erdian, Zuazola apezpikuaren ezkutua bi aingeruk eutsia dago, eta profeta batzuen buruak alboetan. Atikoa borobila da eta goian Aita Betikoa dago, serafinez inguraturik. Alboetan buru batzuk, eta baita aingeru biluzi batzuk ere hobi txikietan.^[60]

Polikromia ere garai berekoa da, Jeronimo Rojas eta Cristobal Bustamante pintoreek egina 1548 eta 1550 bitartean. Erromatar erako pinturaren ohiko ezaugarriak ditu, eta baita urrearen eta koloreen arteko kromatismoa ere. Ezaugarri formalei begira, erretaula euskal Lehen Pizkundeko erretaularik interesgarrienetako bat da. Apainketa eta polikromia aberatsagatik da bereziki aipagarria, eta baita eskulturen kalitateagatik.^[60]

1968an Oñatiko alkatea zen Reyes Korkostegik Madrileko Arte Ederren ministerioari erretaulan lehenbailehen zerbait egitea eskatu zion, erabat suntsitzeko arriskuan zegoelako. Lagin batzuk aztertu ondoren ikusi ahal izan zuten Unibertsitateko zurezko elementu guztiak, ez soilik erretaulakoak, “reticulitermes lucifugus” izeneko intsektu xilofago batek jaten zituela. Izen arrunta termita du, eta bere aurka egiteko frisoa, aldarea eta erretaula piezaz pieza desmuntatu zuten, tratamendu kimiko zehatz batekin izurritearekin amaitzeko.^[61]

Bestalde 2001etik 2005era bitartean, Gipuzkoako Foru Aldundiaren Ondare Historiko-Artistikoaren zaharberritze lantegiak erretaularen errestaurazio orokorra gauzatu zuen, Xabier Martiarena Lasaren zuzendaritzapean.^[62]

1542an hasitako eraikinaren lanek hamar urte iraun zuten, baina klaseak 1545 abiatu ziren Oñatiko parrokiaren aurrealdean dagoen Hernani jauregian.^[63] Unibertsitateko jatorrizko eskuz egindako Konstituzioak (Constitutio Prima. De numero Collegialium & creatione Rectoris) Zuazola hil ondoren ezarri ziren.^[64] Bere testamentuaren betearazleak hiru izan ziren, Miguel Muñoz Cuencako apezpikua, Kantzilertzako burua eta Erregearen kontseilaria. Bertan soilik Eskola aipatzen da, baina 1569an Filipe II.aren Errege Hornidura batek^[65] eman zion nortasun propioa Unibertsitateari, hainbat katedra izateko aukera gehituz, hala nola Teologiakoa, Kanonetako bi, Dekretuetakoa, Gramatikakoa, Arteetakoa eta Medikuntzakoa.^[66]

1589an, Esteban Zabala gernikarrak, gorteko mediku postuari esker aberastuta, San Esteban Ikastetxe Txikia sortu zuen, Unibertsitateari erantsia, 1695 arte mantendu ziren jesulagunek betetako lau katedrekin. Baina XVII. mendean zehar krisi ekonomiko orokorrak Unibertsitatearen errentei ere eragin zien, bere katedrak zazpira murriztuz: Teologiako hirura eta Jurisprudentziako laura. Mendearen bigarren erdian Arte eta Teknologiako irakaskuntza kendu zen, nahiko ikasle ez zegoelako. Izan ere, ikasle kopuru orokorra berrehun baino gutxiagora jaitsi zen.^[67]

Lau ikasturte behar izaten ziren Batxilergo titulua lortzeko,^[68] eta goi mailako tituluetan sei, Lizentziatu bilakatzeko, eta beste bi gehiago doktorego gradua lortzeko. Azken hauek etorkizuna irakaskuntzara bideratzeko asmoa zutenak izaten ziren, honako arloetan:^[69]

Oñatiko Unibertsitatean ikasketa arlo hauek zeuden:

Letrak:

• Teologia, Teologia tradizionala, Eskola berria, Teologia humanistikoa.
• Filosofia: Ikasleek Kintiliano eta Zizeronen testu klasikoak jarraitzen zituzten, bereziki “Trivium”-a burutzeko, hau da, Gramatika, Erretorika eta Dialektika, horiek ezinbestekoak baitziren geroago Filosofia ikasteko.^[70]
• Historia, Esparru hau ezin zen falta ikaslearen prestakuntza integralean, batez ere Suetonio, Plutarko eta Plinio ikasiz.^[71]
• Zuzenbidea, Humanismo kutsuko Zuzenbidea.
• Erdi Aroko kutsuko Zuzenbidea, Zuzenbide erromatarra, Corpus Juris Civiiis-en glosatzaileak, Corpus Juris Civilis-en iruzkingileak.
• Zuzenbide arrunta, Gaztela, Katalunia.
• Zuzenbide Kanonikoa, Zuzenbide Kanonikoaren iturri berriak, Kontzilioak eta apezpikuen konstituzioak, Corpus Juris Canonicis-en iruzkingileak.
• Nazioarteko Zuzenbidea.

Zientziak:

• Kosmografia. Kopernikok XVI. mendearen amaieran bere obrak argitaratu aurretik, astronomiari buruzko obra klasikoa Juan Sacrobosoren “Sphaera mundo” izan zen, Ptolomeoren idatzietan oinarritutako laburpena. Baina testu horrek ez zuen oihartzun handirik izan unibertsitateetan.
• Medikuntza. Galeno II. mendeko medikuak defendatutako dotrina tradizionalak zutik jarraitzen zuten. Unibertsitate batzuetan berrikuntzak ematen hasi ziren anatomia irakasteko metodoetan, giza gorpuen disekzioak eginaz. ^[69]

XVI. mendearen hasieran bi joera daude irakaskuntzan: eskola Eskolastikoa eta Humanistikoa. Lehenengoan Filosofia eta beste zientzia guztiak teologiaren menpe jartzen dira, eta errebelazioko egiak arrazoitzen saiatzen da. Jakintzako gai guztiak Teologiaren itzalera laburbiltzen ziren. Jarduera intelektual guztia fedearen oinarri izan zitekeen zientzia. sortzera zuzenduta zegoen. Humanisten metodoak ordea, kritikatu egiten ditu Erdi Aroko heziketaren metodoak. Baina mendebaldeko kulturaren funtsezko iturriak ez zituen alde batera uzten. Testuen argitarapena, filologia, latina, grekera eta hebraiera ikastea izan zen irakaskuntza humanistaren kezkarik handienetako bat, Kintilianoren “Institutio oratoria” obraren aurkikuntzak bultzaturik. Halaber, kultura humanistaren ezaugarrietako bat bizitzeko estilo berria eta pentsatzeko beste era bat zekarren guztia ezagutu eta aztertzeko joera zen, eta natur zientziak kontuan hartzen hasi ziren.^[72]

Irakaskuntzako metodologia, berriz, katedradunak ematen zuen klase magistrala zen ohikoena. Testua esplikatu egiten zuen, iruzkinak eginaz, eta ikasleek buruz ikasten saiatzen ziren. Ondoren irakasleari zituzten zalantzei buruz galdetzen zioten. Ia-ia ezinezkoa zen testu osoak irakurtzea, eta hautatutako paragrafoak soilik ikasten zituzten buruz. ^[73]94

Estatuko Unibertsitateetan bi katedradun mota zeuden: biziarteko katedraren jabetza zutenak, eta agintaldiko katedrak, aldi baterako zirenak eta ondoren eskubide guztiak galtzen zituztenak. Katedradunez gain, ordezkoek ere ematen zituzten klaseak, baina ez zuten parte hartzen erabakiak hartzerakoan, nahiz eta lan esko egin irakaskuntzan.

Unibertsitatea klaseak emateko eta Kolegioa katedradunak ostatua hartzeko bereizita mantentzeko errentak urriak zirenez, Zuazolak izendatutako testamentu-betearazleak 1550eko Konstituzioetan 87 xedapen ezarri zituzten. Horrela, katedradunak Unibertsitatearen esparruan bizi behar ziren, eta han, hegal batean beren gelak egokituko ziren Kolegioa osatzeko. Hala, garaiko dokumentazioan katedratiko-kolegial eta kolegial-katedradun terminoak erabili ziren, bai eta Unibertsitatea-Kolegio edo Kolegio-Unibertsitate terminoak ere.^[74]

Hasierako Sancti Spiritus, katedradunek, kapilauek eta otseinek osatzen zuten, eta Konstituzioetako 87 atalburuetan beraien zereginak zehazten ziren:

• Klaustroa 12 katedradunek osatzen zuten, honako banaketarekin: bi Oñatikoak, bina Arabakoak, Gipuzkoakoak eta Bizkaiakoak, eta bana Nafarroakoa, Gaztelakoa, Leonekoa eta Aragoikoa.
• Katedradunak 20 urtetik gorakoak izan behar ziren, eta kargua oposizioz lortzen zen, Salamanca, Compostela eta Valladolideko Unibertsitateetan iragarri ondoren.^[75]
• Gehienez zortzi urte egon zitezkeen Oñatin, eta horren ondorioz eta aipatutako beste unibertsitateetan baldintza ekonomiko hobeagoak zeudelako, ohikoena izaten zen urte batzuk bertan eman ondoren alde egitea promozio bila.
• Hautatuak izateko, beren ezagutzak ebaluatzen zituen epaimahai aztertzaile batetik igaro behar zuten, eta horren ondoren, komisario bat beren jatorrira joaten zen, jaiotza agiria egiaztatzera eta baita beren gurasoenak ere. Hiru baldintza bete behar zituen: ezkongabetasuna, noblezia eta odol-garbitasuna. Azkenik, behin betiko izendapenaren proposamena erregeak sinatzen zuen.
• Konstituzioek katedradunen betebeharrei buruzko arau zehatzak ematen zituzten: klausuran bizitzea, bertara joan behar ziren lotara beti, jokabide bikaina edukitzea, debekatuta zuten diru-apustuak zeuden jokoetan parte hartzea, mezetara joatea goizero, eta arratsaldean Salbea abestera. Era berean, janzkerari eta elikadurari buruzko arauak zeuden, Kolegiotik irteteko beharrezko baimenak, etab.^[76] Denborarekin, arau horiek guztiak lasaitu egin ziren, Estatuko beste unibertsitateetan bezala.^[77]

Katedradunen kopurua aldatzen joan zen, ikasle kopuruaren arabera. XVI. mendea amaitu orduko, hamabi izatetik zortzira jaitsi zen, eta XVII. mendeko erdialdean Europan egon zen krisi orokorrak eragindako ikasle kopurua ehundik beherakoa zenez, lauan geratu ziren, bi Zuzenbidekoak, bat Teologia Humanistikoa eta bestea Filosofiakoa. Medikuntzan eta Arteetan ez zen inoiz katedradunik egon, nahiz eta urte batzuetan ikastaro espezializatuak eman matrikulatutako ikasleei.^[78]

Unibertsitatea sortu zen garaian auziak ugariak ziren Kondearen eta Udalaren artean, herritarren eskubideen eta zerga bilketaren inguruan bereziki. Kondea parrokiako nagusia zen, eta Alkate Nagusia zein Bigarren Auzialdiko Epailea izendatzen zituen. Udalak berriz, Alkate Arrunta eta Lehen Auzialdiko Epailea izendatzen zituen. Eta Unibertsitate berriarekin, Errektorearen eskuduntzak gehitu zitzaizkien auziei.

Katedradunek aukeratutako Errektorea, Unibertsitateko barne-agintari gorena zen, bere Alkate propioarekin. Gainera, bere Kantzelarioa zen, hau da, graduak emateko eskuduntza zuena, pontifizeak eta erregeordeak emandakoa. Halaber, Epaile Apostoliko kargua zuen, Oñatiko agintariek parte hartzen zuten ekitaldi erlijioso ofizialetan lehentasuna izanik, eta gainera, eskumikatzeko ahalmena zuen. Eta azkenik, Unibertsitatearen balioen eta printzipioen Kontserbatzailea zen.^[79] Ikasleek ostatuetan eta etxe partikularretan bizi ziren, eta Unibertsitateko hiri eta hiribildu guztietan gertatzen zen bezala, jaiegunetan, inauterietan eta bestelako ospakizunetan liskarrak sortzen ziren ikasleen artean, eta haien eta bertako gazteen artean. Halaber, Oñatiko neskeekin ere maitasun-tirabirak sortzen ziren, liburutegian artxibatutako auzi ugarietan jasotzen den bezala.^[80] Errektorea eta bere Alkatea ziren auzi horiek Unibertsitatean bertan ebazteko ahalmena zuten bakarrak,^[81] Alkate Nagusia eta Arrunta eskumikatzeko mehatxupean jarriz sarri, baldin eta ikasleren bat beren kabuz atxilotzen bazuten epaitua izateko.^[82]

Garai hartan Unibertsitateak elitistak ziren, eta gutxi batzuk besterik ez ziren matrikulatzen, hainbat arrazoiengatik:

• Herritar gehiengoarentzat garestiak ziren, matrikulaz gain etxetik kanpo bizi behar zirelako,
• Lehen mailako ikasketak eskatzen ziren sartzeko, eta gizartearen %85ek ez zekien idazten edo irakurtzen,
• Soilik mutilak ziren onartuak,
• Ziurtagiriak eskatzen ziren, judu edo mairuak ez zirela baieztatzeko,^[79]
• Ezinbestekoa zen latina jakitea, klaseak eta liburuak hizkuntza horretan ematen zirelako.^[83]

Unibertsitateko hastapenetan matrikulak 200 ikasletik gora izan ziren, Oñatin guztira 5.000 pertsona inguru bizi zirela. Hasieratik biztanleria osoaren ehuneko nahiko handia izan arren, denborarekin ikasle kopurua ez zen asko hazi, nahiz eta Oñatiko kontzejuak diru ekarpen garrantzitsuak egin.^[84] Baina ez zuen inoiz lortu Erregeek finantzatzen zuten Estatuko beste Unibertsitate "nagusien" indarra eta ospea.^[85] Bestalde XVII mende hasieratik krisi ekonomiko handia egon zen Europa mailan, eta Unibertsitate gehienak jasan zuten ikasleen beherakada.

Unibertsitate nagusietan, ikasturteak urriaren 18tik hurrengo urteko urriaren 18ra bitarteko iraupena zuen, eta Oñatiko Unibertsitatean berriz, abuztuaren 15a aipatzen da ikasturte baten eta bestearen arteko muga ezartzen duen data gisa. Ikasleen mugikortasunari dagokionez ("peregrinatio academica" ere esaten zaio), Oñatiko Unibertsitateari ere eragin zion, eta Salamancatik eta Valladolidetik hainbat etorri ziren ikasturteren bat egitera, bereziko euskal jatorrikoak.

1640tik aurrera Unibertsitatearen gainbehera gertatu zen. Matrikulatuen beherakada ia etengabekoa izan zen urtez urte, 1641-42 ikasturtean 126 pertsona matrikulatu zirenetik. 100eko maila 1647-48 ikasturtean galdu zen, eta mende osoan ez zen berreskuratu. Azken batean, Oñatiko Unibertsitateak Europako unibertsitateen joera orokorra jarraitu zuen. Hala ere, Unibertsitate txikiek mende osoko zailtasun ekonomiko eta politikoengatik jasateaz gain, Unibertsitate handien graduak gustukoagoak ziren hainbat gazteentzat, Administrazioaren edo Erregearen edo Elizaren zerbitzurako lanaren aurrean hobeto koka zitzaketelako. Era berean, 1623an emandako xedapenak ere eragina izan zuen, aurrerantzean Gaztelako Kontseiluak erabakitzen zuelako hornidura.

Inflazio handiak, Hogeita Hamar Urteko Gerraren ondorioek, Frantziarekin 1659ra arte izandako gatazkaren jarraipenak, Cromwellen Ingalaterrarekin izandako arazoek, edo Karlos II.a erregea oinordekotzarik gabe hilko zen beldurrak ere eragina izan zuten. Baina kontuan hartu behar da halaber, euskal probintziek bizi izan zuten geldialdi demografikoa, edota siderurgiaren krisiak, arrantza-sektorearen beherakadak edo merkataritza-harremanen narriadurak eragindako depresio ekonomikoa.

Ikasleen ikasketei dagokienez, 70eko hamarkadatik aurrera eskaria beste unibertsitateen antzekoa zen: ikasketa juridikoekiko lehentasuna, abokatutzan soilik aritzea edo Eliza zein Estatuko lanpostuetan aritzea ahalbidetzen zuten ikasketa kanonikoetara bideratzen bazen ere.

Ikasleen jatorri geografikoari buruz berriz, Zuazolak bere herritarrak letren bidez sustatzeko sortu zuen Unibertsitate honen erakarpen esparrua, Oñati barnean zuen Calahorrako elizbarrutiko ikasle kopurua zen nagusi, zalantzarik gabe, eta Iruñea, Burgos eta Santanderren gazteek ere aukeratzen zuten, hegoaldeko beste Unibertsitate batzuetara joatea baino, bidaia luzeak eta gastu handiagoak ekiditeko.^[86]

Esteban Garibai Zamalloa historialaria Arrasaten jaio zen 1533an, eta Felipe II.aren liburuzaina eta kronista erreala izan zen. Zuzenbide zibila eta kanonikoa ikasi zituen Oñatiko Unibertsitatean.^[87]  

Salamanca, Valladolid edo Alcala bezalako Unibertsitate “handietan” Koroaren eta Elizaren hamarrenetatik ateratzen ziren diru sarrera nagusiak, XIX. mendearen hasiera arteko diru-sarreren % 70 hain zuzen. Oñatikoan aldiz, ez zen inoiz hamarrengatik dirurik jaso. Alde hori garrantzitsua zen, adibidez Salamancak urtero 300.000 erreal jasotzen zituelako, hau da, Oñatiko Unibertsitatearen aurrekontu osoaren halako hamar. Baina Gebarako kondeak uko egin zion hamarrenaren bilketan zuen eginkizun nagusia mugatzeko saiakeraren aurka zegoen. Horrek esan nahi zuen autofinantzatu egin  behar zela, honako eran:

• Zuazolaren testamentutik 12.000 urrezko dukat eraikina jasotzeko erabili ziren, eta gainerakoa unibertsitatearen funtzionamendurako.
• Testamentuko ondasunen zilarrezko piezak, hala nola, gurutzeak, kalizak, ardogileak, ostiario bat, argimutilak, iturriak, etab., Santa Ana komentuko dohatsuek zaintzen zituztenak, Unibertsitatera bideratu ziren.
• Testamentuko ondasunen errentak. Horien artean zeuden zortzi baserri, hiru errota, bi etxalde, eta bi hiri-etxe.  

• Zuazolaren anaia Sancho Saezen testamentutik, bi hiri-etxe eta bi etxalderen errentak,
• Esteban Fenix Zabalaren testamentutik, Karlos I.a eta Filipe II.aren familia-mediku gernikarra zena, San Esteban ikastetxe txikiaren eraikuntza,
• Zuazolak emandako maileguek urtero interesak sortzen zituzten, bai eta gorteko zor-kupoiak zein Caracasko Konpainia Gipuzkoarraren akzioak ere.
• Eraikinaren atzealdean etxalde bat zuen fruta-arbolak eta baratzearekin, eta baita eskorta bat oiloak, txerriak, untxiak eta abar gordetzeko.

• Katedradunek ikasleen matrikula-eskubideak eta horien graduko eskupekoak eskudirutan kobratzen zituzten.
• Idazkariak, Maiordomoak (Unibertsitateko kudeaketa ekonomikoaren arduraduna zenak) eta Aguazilak eskudirutan kobratzen zuten ikasleen azterketen protokolo-ekitaldietan egindako lanengatik.
• Idazkariak ikasleen eskudirutan kobratzen zuen emandako Ikastaroaren Lekukotza bakoitzeko, eta baita pergaminoko titulua emateagatik Batxilergoan, Lizentziaturan eta Doktoretzan.
• Oñatiko udalak hasieratik urtero egiten zuen ekarpen bat.

• Unibertsitatean, katedradun guztiak Kolegioaren barruko kideak ziren, eta eraikin berean bizi ziren, bertan ostatua eta mantenua doan izanik.
• Irakasle ez zirenen mantenuaz ere arduratzen zen, hau da, Idazkaria, Etxezaina, Aguazila, Bedela, Liburuzaina, sukaldaria eta morroiak,
• Liburutegiko liburuak eta bestelako material akademikoa erosi behar zuen,
• Eraikinaren mantentze-lanak argia, berogailua, konponketak eta garbiketa eskatzen zituen.^[88]

Rodrigo Merkado Zuazola bere garaiko humanista handienetako bat izan zen. Liburutegi partikular handia osatzen zuten berrehundik gora liburuak, Unibertsitateari testamentuan eman zizkion. Liburu garrantzitsuenen atalkako sailkapen bat honako hau litzateke:

Klasikoak: Horazio, pergaminoz komentatua. Valerio Maximo, pergaminoan. Makrobio, pergaminoan, gorputz bat. Zizeronen Epistolak, pergaminoan gorputz bat. Kintiliano bat, tauletan iruzkina duena. Kintiliano bat, pergaminoan. Plutarko grezieraz, pergaminozko zenbait lanekin. Plinioren Epistolak paper handian. Zizeronen Lanbideak paper handian. Zizeron De Oratore, pergaminoan. Laktantzio, pergaminoan. Ovidio, pergaminoan. Suetonio, pergaminoan. Juvenal, pergaminoan iruzkinekin.

Teologia eta Filosofia: Santo Tomasen Zatiak, lau liburukitan. San Jeronimoren Epistolak, pergaminoan. Agustin de Civitate Dei, pergaminoan. Aristoteles Filosofiaz, pergaminoan. Platonen Opera, pergaminoan. Aristotelesen Etikak, gorputz bat. Fedearen Direktorioa, paper handian. Teologiako Terminoak, pergaminoan. Itun Berria, grezieraz. Honcalako Taula San Jeronimori buruz, zurezko tauletan. Stefanus Aqueus, Filosofia natural historikoari buruzkoa, pergaminoan.

Mitologia: Zurean Ondo Txigortu, hogeita hiru gorputz. Giovanni Boccaccioren Genealogia, tauletan. Alziatoren Paradoxa, pergaminoan.

Astronomia: Ptolomeo, paper handian. Sferea Mundi et Teorica Planeta, bolumen bat pergaminoan. Kosmografiarako Sarrera, pergaminoan. Elucidatio Astrolabii, paper handian. Astrologiae Praedictiones, pergaminoan. Kronika Mundi, gorputz bat tauletan. Liburuekin batera testamentuan uzten du baita: metalezko Astrolabio bat bere larruzko kaxarekin. Metalezko Esfera bat bere larruzko kaxarekin. Metalezko Globo bat, oina eta larruzko kaxa dituena. Bi Mapa, bata paper atxikikoa mihisean eta bestea pergaminozkoa makila eta zorroarekin.

Garaiko tratatu idazleak: Lingua Erasmi, paper handian. Erasmoren Lanen Katalogoa, pergaminoz. Erasmo Aukeramen Askean, paper handian. Lorencio Valla, pergaminoan. Juan Pico Mirandolakoa, gorputz bat pergaminoan. Francisco Pico Mirandolakoa, bere iloba, beste gorputz bat pergaminoan. Martin Luteroren Akatsen Aurkako Bulda, pergaminoan.

Kastitatearen bertuteari buruzko tratatuak: De Conceptione Beatae Mariae Virginis, pergaminoan. Filipo Franco, seigarrenaren gainean paper handian. Dominico, seigarrenaren gainean paper handian. Martino, seigarrenaren gainean paper handian. Juan Andres, seigarrenaren gainean pergaminoan.

Legeak: Rotako Erabakiak, pergaminoan. Rotako Forua, paper handian. Forus Novus, paper handian. Partidak, pergaminozko hiru ataletan. Konstituzio Inperialak, paper handian. Kataluniako Konstituzioak. Toroko Legeak Gaztelako glosarekin. Aragoiko Forua, pergaminoan. Siziliako Konstituzioak, pergaminoan. Jaengo Sinodalak. Madrilgo Legeak. Liber Inquisitionis. Salamancako eta Tarragonako Konstituzioak, pergaminoan. Pandektak.^[89]

Adituek 1500. urtea aukeratu zuten muga bezala liburuak inkunable bezala sailkatzeko, eta horrelako 50 zeuden liburutegian, batzuk fraideek eskuz kopiatutakoak eta beste batzuk Johannes Gutenberg alemaniarrak Mainzen 1445ean asmatutako inprentarekin argitaratuak.

XVI. mendeko amaieran guztira 760 liburu zeuden, 17 Alemanian inprimatutakoak, 1 Austrian, 14 Belgikan, 193 Espainian, 264 Frantzian, horietatik 5 inkunableak, 127 Italian, horietatik 35 XV. mendekoak, 1 Portugalen, eta 20 Suitzan. Liburutegiak espainiar 5 inkunable zituen, Bartzelona, Sevilla, Valencia eta Zaragozan inprimatuak, eta interes handikoak ziren gaiagatik (foruak), eta hizkuntzagatik (katalana).

XVII. mendean ondare hori handituz joan zen, bereziki partikularrek egindako emakiden bidez, hala nola Kolindres Doktoreak 1622an testamentuan utzitakoak.^[87]

Humanismoaren funtsezko alderdietako bat herriko hizkuntzak aintzak hartzekoa izan zen, batez ere erromanikoak, eta hizkuntzen mailara igo zituen. Latina izan zen ohiko hizkuntza argitarapen zientifiko eta teknikoetan 1540. arte, horrela nazioarteko ikasle, irakasle eta zientzialarien harremana eta higikortasuna bermatuz. Mendea aurrera zihoan heinean, gaztelaniazko idatziak ugarituz joan ziren.

Goi klase ikasia (nobleak, kapareak, eskribau eta apaizak) elebiduna zen. Herritarrak euskaraz hitz egiten zuten, eta gutxi batzuk gaztelaniaz jakingo zuten, batez ere nobleekin harremanak izatera behartuta zeudenak.

Bestalde, euskararen presentzia oso dokumentu gutxitan ageri da, eta lehen hitz solteak 1508an Iñigo de Mendozak gaztelaniaz argitaratutako “Atsoek suaren ostean esaten dituzten atsotitzak” errefrauen liburuan datoz: “zatico” eta “galdu da”. Era berean, 1513 eta 1518 urteen artean inprimatutako "Tinelaria" komedian, inprimatuta ezagututako lehen euskal esaldia agertzen da, hain zuzen ere: “bai, fe dea!”

Unibertsitatearen liburutegian 1530an argitaratutako Lucio Marineo Siculo humanista eta historialari italiarraren idatzi baten latinezko hitz batzuk euskararen itzulpenarekin ageri dira: coelum = cerúa, solem = egúzquia, stellam = içarra, vinum = ardaóa, maritum = senarra, mulierem = emaztéa, comedere = ian, euro = laster egiten dòt, centum = eun.^[90]

1701ean Borboiak tronura iritsi zirenean, ideia ilustratuak garatu ziren, Herriaren Adiskideen Elkarteek eta Merkataritza Batzordeek sortutako erakunde zientifikoak sortuz. Horixe izan zen 1769an sortutako Bergarako Errege Mintegiaren kasua, Karlos III.ak herrialdetik kanporatu arte jesulagunena izan zen eraikin batean kokatuz. Beraz, kulturaren irradiazioa Unibertsitateetatik kanpo gertatu zen, irakaskuntza zientifiko berriak ez sartzeagatik gainbehera jasan baitzuten. Horrek Sancti Spiritus Unibertsitateko ekonomiari ere eragin zion, eta ondorioz Oñatiko Kontzejuak Teologia Eskolastikoa eta Filosofiako lau katedrak mantentzeko ardo-azunbrearen zergak erabili zituen. 1767an Gaztelako Gorteak unibertsitate guztiei katedra kopuruei, dotazioei eta hornitzeko metodoei buruzko informazioa eskatu zien. Bidalitako txostenean zazpi katedradun zeudela adierazten zen: Instituta Zibileko bi, Zuzenbide Kanonikoko bi, Filosofiako bi eta Teologia Moraleko bat. Txostenarekin batera, Erregeari erregu egiten zitzaion Unibertsitatea bere iraganeko eskubideen erabileran gordetzeko.

Hala ere, eskaera hori ez zen aintzat hartu, eta 1772ko Errege Agindu batek, katedradun kopuru txikian oinarrituta, Unibertsitateari debekatu egin zion gradu handienak ematea, hau da, Doktoregorenak lege eta kanonen fakultateetan, ordura arte egin izan zen bezala, eta Batxilergoko gradua ematera murrizten zuen. Horrek ondorio larriak ekarri zituen, berehala ikasle-kopurua jaitsi zelako; izan ere, ordutik ikasleak Gaztelako goi mailako unibertsitateetara joan ziren. Kontzejuak laguntza ekonomikoa eskatu zien Batzar Nagusiei, eta eskuzabaltasunez erantzun zuten, euskal unibertsitate bakarrari laguntza emanaz. Ondoren, 1777tik aurrera, Unibertsitateak berriro doktorego graduak eman ahal izan zituen.

Lasaitasun garai horrek gutxi iraun zuen, Frantziako Iraultzaren eztandak (1789-1799) Gipuzkoako biztanleak bi bandotan banandu zituelako: alde batetik Donostiako burgesia merkataritza, etorkizuneko liberalak, eta bestetik probintzia barneko tradizionalistak, etorkizuneko karlistak. Horrela, Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian piztu zenean (1793-1795), Frantziako tropek Hondarribia eta Donostia okupatu zituzten 1794an, eta probintziaren barruan aurrera egin zuten Bergararaino. Beldurrez, Errektoreak eta zenbait irakaslek Oñati utzi eta Gasteizera joatea erabaki zuten, ikasle ugari zeramatzatela. Basileako bakearen sinadurarekin, 1795eko urrian iheslariak Oñatira itzuli ziren, Unibertsitatea normaltasunera bueltatuz^[91]

1777ko ikasketa-plana honakoa zen:

• Filosofiako 1. ikasturtea, Logikaren hastapenak eta Logika ikasgaiekin.
• Filosofiako 2. ikasturtea, Filosofia morala ikasgaiarekin.
•   Filosofiako Batxilergo titulua
• Lege eta Kanonen 1. ikasturtea, Erakunde zibilak- 1 ikasgaiarekin.
• Lege eta Kanonen 2. ikasturtea, Erakunde zibilak-2 ikasgaiarekin.
• Legeen 3. ikasturtea, Digesto ikasgaiarekin.
• Kanonen 3. ikasturtea, Erakunde kanonikoak eta Dekretuak ikasgaiekin.
• Legeen 4. ikasturtea, Kodea eta Zuzenbide erreala ikasgaiekin.
• Kanonen 4. ikasturtea, Antzinako Eliz Zuzenbidea eta Dekretua irakasgaiekin.
•   Legeetan eta Kanonetan Batxilergo titulua
• Legeen 5. ikasturtea, Bilduma eta Toro-ko legeak ikasgaiekin.
• Kanonen 5. ikasturtea, Kontzilio orokorrak eta Kontzilio nazionalak ikasgaiekin.
• Lege eta Kanonen 6. ikasturtea, Zuzenbide publikoa, naturala eta pertsonena ikasgaiekin.
•   Legeetan eta Kanonetan Lizentziatu titulua^[92]

Oñatiko Unibertsitatean matrikula kopurua oso txikia izan zen Zazpiehungarren mendearen hasieran, aurreko mendean hasitako joerarekin jarraituz. Hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran, 1772ko ikasketa-planek ekarri zuten bultzadarekin eta, batez ere 1777an katedrak handitu zirenean, ikasle-kopuruak gora egin zuen: 1778-79 ikasturtean ehun baino gehiago izan ziren, eta zazpi ikasturte geroago 240tik gora. Baina Napoleonen tropa frantsesen etorrerak goranzko joera eten zuen.

Ikasketa teologikoak ezabatu egin ziren matrikula faltagatik. Oñatiko Unibertsitateak bi Zuzenbide Fakultatetara mugatu zuen bere eskaintza: Zibila eta Kanonikoa, Arteak edo Filosofia prestatzeko ikasketek lagunduta. Zuzenbide Zibila Unibertsitatearen erdigune bilakatu zen, XVII. mendean izan ziren Kanonen lekua hartuz.

Mendearen lehen erdian, Oñatiko Unibertsitateak bereziki Calahorrako elizbarrutian jaiotako ikasleak zituen, % 80 inguru. Bigarren erdian gehitu egiten dira matrikulak, eta Iruñea, Burgos, Santander, Palentzia eta abarretako elizbarrutiek presentzia handiagoa dute. Noizean behin aurkitzen diren elizbarrutien artean Toledo, Valladolid, Leon eta Zamora daude. Eta baita Ameriketako ikasleen ordezkaritza ere, 1780tik aurrera etengabe: Lima, Buenos Aires, Maracaibo, Espainia Berria, Cartagena de Indias, Manila, Mexiko, Habana, etab. Azken batean, Unibertsitatea eskualdekoa izan bazen ere, ez zion uko egin nolabaiteko izaera unibertsalari.^[93]

1772ko Ikasketa Plan berriak katedradun gehiago eskatzen zituen, eta beraz, Oñatiko Udalak Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Aldundien laguntza lortu nahi zuen. Erantzunak positiboak izan ziren, eta hiru katedra berri sortu ahal izan ziren, urtean 4.500 errealekin hornituak. Kopuru hori 9.000 errealetara igotzen joan zen Konbentzioko gerra amaitu ondoren, eta 1842an Unibertsitate gisa ezabatu zen arte. Udalak bere aldetik, ardoaren zerga berri bat ezarri zuen, guztia Unibertsitateari bideratuz.^[94]

Politikan izandako gorabeherek Espainiako Independentzia Gerra (1808-1814) baino lehen, 1807ko uztaileko Errege Dekretua ekarri zuten. Horren arabera, funts ekonomikorik ez zegoenez estatu mailan, irakaskuntza publikoa 11 unibertsitatera murriztu zen, horien artean Salamanca, Alcala, Valladolid eta Santiago zeudela. Beste 11 unibertsitate baliogabetu egin ziren, horien artean Toledo, Oñati, Avila eta Iratxe. Horrek kezka eta harridura handia sortu zuen Oñatin; izan ere, alegatutako ekonomia-eskasiaren arrazoiak ez ziren Sancti Spiritus Unibertsitatean ematen, Diputazioen eta Kontzejuaren diru-laguntzak jasotzen jarraitzen baitzuen.

Berehala hasi ziren Erregearen aurrean Oñatiko Unibertsitatea Dekretutik kanpo uzteko gestioak, baina Gerra amaitu arte ez zen ia jarduera akademikorik izan. 1814ko maiatzean Dekretu berria eman zenean hasi zen jarduera berriro.

Baina 1822ko erreforma berri batek ikasketa-plan desberdinak ezartzen zituen, eta Unibertsitateak ez zuen ez irakaslerik, ez liburukirik bere liburutegian, zientziak, fisika, kimika, botanika eta beste espezialitateei buruz aritzeko. Beraz, 1822ko azaroko Gobernuko Agindu batek Ikastetxe kategoriara jaitsi zuen.^[95] Hala ere, Fernando VII.aren eta absolutismoaren itzulerak hirurteko liberalaren legedi osoa deuseztatzea ekarri zuen, eta Oñatiko Unibertsitatearen gorakada eta oparotasunaren hasiera. Hamarkada absolutista osoan zehar matrikulen eta irabazitako ikastaroen etengabeko hazkundea izan zuen.^[96]

Fernando VII.a erregea hil ondoren hasi zen Lehen Karlistaldia (1833-1839). Gerra zibileko egoera horren ondorioz, karlistek Oñati okupatu zutenean zenbait irakaslek Maria Victoria erregeordeari eskatu zioten Ikastetxea Gasteizera eramateko. Baina Karlos V.a Erregegaiaren aldeko irakasleak geratu egin ziren, eta 1836ko martxoko bere Errege Aginduak Oñatiko Unibertsitatea berrezarri zuen, “Errege- eta Pontifikal-Sancti Spiritus Unibertsitatea” izena hartuz, eta lehen Unibertsitate karlista bilakatuz. Bertan Legeak, Kanonak, Filosofia eta Teologia irakasten ziren. Lehen ikasturtea 186 ikaslerekin ireki zen, eta bigarrenean maila 321era igaro zen.^[97]

Karlisten porrotarekin gerra amaituta, Espartero jeneral isabeldarra boterera igo zen, eta 1842ko irailean dekretu bat argitaratu zuen, non Oñatiko Unibertsitatea Valladolideko Unibertsitateari atxikitako Bigarren Hezkuntzako Institutu bihurtu zuen. Neurri hori oso kaltegarritzat jo zen euskal probintzientzat, txosten baten arabera:

“Probintzia hauetako biztanleek beren etxeetatik hurbil egiten zituzten Filosofia, Lege eta Kanonen karrerak, beren gurasoen edo interesdunen zaintzapean, diru-aurrezpen handiarekin eta beren ohiturak galdu gabe, estimu handiko balio positiboak gordez. Gaur egun, gazteek Valladolidera, Zaragozara edo Madrilera joan behar dira ikasketak egitera...”^[98]

Espainiako 1868ko Iraultzak irakaskuntza-askatasuna ezarri zuen, eta ondorioz, Oñatiko Unibertsitatea berrezarri zen. Ikasturtea 1869ko irailean hasi zen, 235 ikaslerekin. Hiru urte geroago sortu zen Bigarren Karlistaldia (1872-1876), eta Oñatiko Lazarraga dorrea eta jauregia Karlos VII.a Erregegaiaren egoitza ibiltarietako bat izanik, Sancti Spiritus berriro “Errege- eta Pontifikal-Unibertsitatea” izan zen. 1874ko urrian hasi zen lanean, Euskal Herriko Unibertsitate Barrutiaren buru izateko proiektuarekin. Baina 1876ko otsailean karlistek gerra galdu zutenean, tropa liberalak Oñatin sartu ziren, Unibertsitatearen eraikinean kokatuz. Bertan jarraitu zuten 1883an lekualdatu arte, eta Unibertsitateko eraikinean Seminario Txiki bat ezarri zuten arte, Letrango Kalonje Erregularren eskutik. Apaizgaitegiak zortzi urtez funtzionatu zuen, eta 104 ikasle izatera iritsi zen garairik oparoenean. Hala ere, 1892an itxi egin zen, eta eraikina gaixotasun kutsakorretarako ospitale bezala erabili zen.^[99]

Unibertsitatea 1820an berrezarri zenean, eraikin bertan bizi ziren 7 katedradun zeuden, 371 ikasleri klaseak emateko, gai hauetan:

• Atarikoak: Matematikako Hastapenak, Logika eta Metafisika, Filosofia Morala.
• Legeak: Zuzenbide naturala eta Jendeena, Zuzenbide erromatarraren Historia eta Hastapenak, Zuzenbide espainiarraren Historia eta Hastapenak, Konstituzioa eta Zuzenbide Politikoa, Ekonomia Politikoa, Auzitegi-praktika eta Erretorika.
• Kanonak: Nozio kanonikoak, Erakunde kanonikoak, Historia Eklesastikoa, Kontzilio Orokorrak.^[100]

Ignacio Luis Astarloa-1814/15, Andraca-1815/16-1823/24, Juan Manuel Tellería-1816/17, Juan Pablo Fruniz-1817/18-1821/22-1824/25-1826/27, Jose Benito Moreno-18181/19, Juan Antonio Oronoz-1819/20-1822/23-1825/26, Goitia-1820/21, Juan Krisostomo Etxeberria-1827/28, Formerio Ramirez de la Piscina-1828/29, Jose Domingo Zuzaeta-1829/30-1834/35-1837/38-1840/41, Juan Antonio Andonaegui-1830/31-1836/37-1838/39-1839/40, Juan Inocencio Heredia-1831-32, Juan Martin Gangoiti-1832/33, Miguel Sanz Lafuente-1833/34-1841/42, Dionisio Umerez-1835/36.^[101]     

Hamarkada absolutistaren amaieran, 1832-1833 ikasturtean Oñatiko Unibertsitateak bere historiako matrikula-mailarik altuena lortu zuen: 639 ikasle. Horrela, karlistaldiaren aurreko bosturtekoan, 532 matrikulekin batez beste, Salamancako (602) eta Oviedoko (566) unibertsitateetara hurbildu zen, Alcalá-Madril (455) gaindituz.

Oñatiko Unibertsitateko biztanleriaren hazkundea 1814 eta 1833 artean, Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako Batzar Nagusien laguntza ekonomikoaren ondorio izan zen batetik, finantza-egoera hobetzeaz gain, Unibertsitatearen irudia bere gizarteko kideen aurrean nabarmentzeko ere balio izan zuelako. Bestalde, Fernando VII. erregearen eta bere gobernuaren babesa izan zuen. Eta azkenik, lehia nabarmen murriztu zen, 1824ko Planak 14 unibertsitate bakarrik utzi baitzituen: 1807ko Planak mantentzen zituen hamaikak (Salamanca, Valladolid, Alcalá, Valentzia, Cervera, Santiago, Zaragoza, Huesca, Sevilla, Granada eta Oviedo), gehi Mallorca, Toledo eta Oñati.^[102]

Foru Aldundietan: 1772tik 1807rako ikasleak, 1808 eta 1876 artean diputatu nagusi edo aholkulari izandakoak:

• Araba: Blas Domingo Lopez Torre, C., Salustiano María Arana, C., León Samaniego, C.
• Bizkaia: Jose Maria Loizaga, D.-1814/16, Domingo Eulogio de la Torre las Casas, D.-1818/20-1841/44, Santiago Unceta Loperena, D.-1806/08, Pedro Antonio Ventades Evia Quiñones, D.-1831/33, Francisco Aranguren Sobrado, C.-1789-1808, Rafael Fernandez Las Heras Lopez Castro, C.-1823/33, Casimiro Loizaga Vildósola, C.-1819/41.
• Gipuzkoa: Rafael Palacios, D., Manuel María Acedo, D., Luis Arocena, C.-1819/23-1850, Jose Guerra, C.-1808, Manuel Bernardo Larrondobuno, C.-1823/44, Juan Bautista Arrizabalaga, S.-1824/33. 
• Nafarroa: Juan Crisóstomo Vidaondo, D., Angel Sagaseta, C.^[103]

Parlamentuan: 1772tik 1807rako ikasleak, 1808 eta 1876 artean parlamentari izandakoak:

• Araba: Manuel Ezequiel Etxebarria-1836, Blas Domingo Lopez Torre-1837,1850/51.
• Bizkaia: Jose Apoita Mallagaray-1821, Migel Gordoa Urkijo-1813, Martin los Heros Barcenas-1834/36, Casimiro Loizaga Vildosola-1820, Domingo Eulogio La Torre-1821-1841.
• Gipuzkoa: JoseTxurruka Ecenarro-1843/44, Jose Joakin Garmendia-1821, Jose Joakin Mariategi-1834.
• Nafarroa: Agustin Armendariz Murillo-1836/37/39/40/44, Jose Francisco Goienetxe Junmartirena-1836/41/43, Miguel Jose Irigoien-1837, Manuel Jose Lombardo Tejada-1813, Anjel Sagaseta Ilurdoz-1821, Juan Krisostomo Bidaondo Mendinueta-1844.^[104]

Foru Aldundietan: 1814tik 1842rako ikasleak, 1834 eta 1876 artean diputatu nagusi edo aholkulari izandakoak:

• Araba: Pedro Egaña, D., Jose María Olano, D., Ramon Ortiz de Zarate, D., Benito Maria Vivanco, D., Adrian Herran, C., Mateo Benigno Moraza, C.
• Bizkaia: Antonio Jose Arginzoniz, D.-1844/46, Jose Migel Arrieta Maskarua, D.-1856/58, Juan Etxebarria la Llana, D.-1854/56, Manuel Gogeaskoetxea, D.-1858/60, Rafael Joakin Guardamino, D.-1850/52, Romualdo Landetxo, D.-1829/31, Antonio Lopez Calle, D.-1862/64, Nikolas Anbrosio Anitua, C.-1848/64, Kasimiro Ariz, C-1841/58, Jose Migel Arrieta Maskarua, C.-1844/48, Domingo Jose Ezenarro, C.-1858/66, Jose Maria Lanbarri, C.-1864/66, Pantaleon Saratxu, C.-1866/70, Juan Nikolas Tollara, C.-1866/70, Jose Antonio Olaskoaga, C.-1866/72, Pedro Lemonauria Putx, Juan Domingo Zabalburu, Gabriel Maria Ibarra.
• Gipuzkoa: Jose Manuel Agirre Miramon, D., Eustasio Maria Amilibia,D., Migel Dorronsoro,D., Pablo Gorosabel, D., Agustin P. Iturriaga, D., Francisco Lersundi, D., Ramon Lizarzaburu. D., Migel Teodoro Garmendia, C., Sinforiano Urdangarin, C., Ramon Gereka, C.
• Nafarroa: Facundo Jarauta, D., Valentin Urra, C.^[105]

Parlamentuan:1814tik 1842rako ikasleak, 1834 eta 1876 artean diputatu nagusi edo aholkulari izandakoak:

• Araba: Pedro Egaña Diaz del Carpio-1839, Mateo Benigno Moraza Ruiz de Garibai-1867, Ramon Ortiz de Zarate Martinez de Galarreta-1858, Pedro Tercero-1836, Ladislao Belasko-1872, Benito Maria Bibanko Ortiz de Bustamante-1844.  
• Bizkaia: Jose Luis Antuñano-1872, Antonio Jose Arginzoniz Izkoa-1865, Jose Miguel Arrieta-Maskarua Saratxaga-1943, Juan Etxebarria-1872, Rafael Guardamino de la Tejera-1841, Pedro Lemonauria Putx-1836, Antonio Maria Murua-1858.
• Gipuzkoa: Jose Ramon Agirre Miramón-1865, Eustasio Maria Amilibia Egaña-1853, Klaudio Anton Luzuriaga-1939, Juan Jose Arakistain-1857, Migel Maria Artazkoz Plaza-1858, Joakin Kalbeton Legarra-1839, Juan Esteban Izaga Beltran de Gebara-1834, Francisco Sales Lersundi-1850, Ramon Maria Lizarzaburu-1843, Meltxor Santxez Toka Saenz de Lobeza-1846, Juan Jose Unzeta Urkijo-1867, Juan Belasko Villa Antoniako markesa-1864.
• Nafarroa: Gaspar Elordi-1837, Fakundo Goñi-1853, Pablo Ilarregi Alonso-1841, Jose Migel Irigoien-1837, Pedro Jabier Izko-1867, Eusebio Muzkiz-1872, Rafael Nabaskues Bobadilla-1846, Juan Pablo Ribed-1840, Luis Sagastigarzia Herreros-1841.^[106]

María Antonia de Cortázar, 1806-1807 ikasturtean Oñatiko Unibertsitateko ikasleen zerrendetan egon zen lehen emakumea izan zen. Oso egoera berezia, emakumeak ez baitziren unibertsitateetan sartzen.^[107]

1807an, Unibertsitatea lehen aldiz kentzerakoan eta Valladolidekora atxekitzerakoan, Artxiboa eta biblioteka guztia hara eraman ziren. 1814an berriro irekitzerakoan, komisionatu bat izendatu zen liburu haien bila joan zedin. 1821ean, estatuko Instrukzio Publikoak bidalitako inkesta katedratikoek emandako erantzunean garbi adierazten zen liburutegiko ondarea aberasteko, bitarteko ekonomikoak behar zirela. Liburutegian jurista, kanonista eta zenbait teologoren 1.500 ale bazeuden ere, Historia, Bibliografia, Filosofia, Kimika, Arte Ederrak eta Letrak bezalako gaietan zeuden hutsuneak handiak ziren, duintasunez irakatsi nahi bazen.

Lehen Karlistaldiaren ondorioz, bai eraikuntzak, ondasunek eta liburutegiko ondareak kalte larriak eta galera handiak izan zituzten, bertako dependentziak arras hondaturik gertatu zirelako. Liburutegia erarik tamalgarrienean geratu zen, salbatu ziren obrak deseginda eta elkarren gainean edonola pilatuta utziz. Bertako ondarea Valladolideko Unibertsitatera bidaltzea agindu zuten. ^[87]      

1894. urtearen amaieran, Udalak, Gipuzkoako Foru Aldundiak eta irakasle izango zirenek batzorde bat sortu zuten Unibertsitatea berriz irekitzeko oinarriak egiteko, hierarkia katolikorako orientazio konfesionalarekin eta ekimen pribatukoa izateagatik izaera askearekin. Espainian ordea, estatuak unibertsitateen monopolioa zuen, eta altxor publikotik emandako dirulaguntzen bidez kontrolatzen zituen.^[108]

Aldundiaren, Udalaren eta errenta propioen finantzaketarekin, irakasleen klaustroa 1895eko irailean eratu zen, ikasturtea hurrengo hilabetean hasteko. Baina Madrilgo Ministerioaren baimena falta zen Unibertsitatea ofiziala izateko. Hori lortzeko Gipuzkoarekin eta Donostiarekin lotura handia zuen Maria Cristina erregeordeari egin zitzaion eskaera, eta 1896ko martxoan dekretu bat eman zuen, aurrerantzean Oñatiko Unibertsitate Katolikoa izango zenak, Filosofia eta Letrak zein Zuzenbidea fakultateak sortzeko baimena ezarriz. Baina fakultate horiek akademikoki Zaragozako Unibertsitatearen menpe egon beharko ziren.^[91]

Sei ikasturteko jardunaldi horretan zehar, ika-mikak sortu ziren katedradunek beren eskubideak unibertsitate publikoen parekoak nahi zituztelako, Udalak Unibertsitateko patroia bera zela zioen bitartean. 1901eko apirilean, Errege Dekretu batek Oñatiko Unibertsitate Katolikoaren erregimen berezia deuseztatzea proposatu zuen, bere estatutuak eta irakasleen egoera araudi ofizialera egokitu ezean. 1901eko abuztuan, Ministerioak 1896ko martxoko baimena iraungitzat jo zuen.^[109]

1898-1899ko Memorian ikasturte horretako azterketen estatistika bat agertzen da, ikasleen noten araberako banakapen honekin:

• Zuzenbidea, Prestakuntza: Bikainak: 13, Nabarmenak: 15, Onak: 15, Gaindituak: 20, Suspentsoak: 6, Guztira: 69
• Filosofia eta letrak, Lizentziatura: Bikainak: 11, Nabarmenak: 10, Onak: 11, Gaindituak: 12, Suspentsoak: 3, Guztira: 47
• Zuzenbidea, Lizentziatura: Bikainak: 73, Nabarmenak: 51, Onak: 53, Gaindituak: 43, Suspentsoak: 8, Guztira: 228
• Notariotza: Bikainak: 1, Nabarmenak: 1, Onak: 1, Gaindituak: 2, Suspentsoak: 2, Guztira: 7
• Iksleak guztira: Bikainak: 98, Nabarmenak: 77, Onak: 80, Gaindituak: 77, Suspentsoak: 19, Guztira: 351

1899-1900 ikasturtean hirurehun eta hamasei ikasle izan ziren. Matrikula-eskubideez gain, irakasgai bakoitzeko 25 pezeta ordaintzen ziren urtean, eta 2,50 pezeta ikasgai azterketa bakoitzeko. Memoria horretan bada Oñatiri buruzko propagandarik: “Biztanleen zintzotasun eta erlijiotasun ezagunak, ekoizpenaren barietate aberatsagatik eta klimaren egokitasunagatik oso leku atsegina egiten dute herri hau, bizitza akademikorako oso egokia, eta kanpoko ikasleak bertan ostatu eroso eta ekonomikoa aurki dezakete.”^[110]

Euskal Herrikoak 114 izan ziren, honela banatuta jatorriz:

• Araba-13: Ramon Apraiz Lopez de Alda-Gasteiz, Amadeo Bañares Perez-Eltziego, Aurelio Concha Diaz de Mariako-Gasteiz, Daniel Fernandez de Añastro Lejarreta-Gasteiz, Luis Fernandez Landa del Hoyo-Gasteiz, Pablo Lazarraga Ortiz de Zarate-Gasteiz, Manuel Lete San Pelayo-Gasteiz, Regino Mendoza Salazar-Bachicabo, Guillermo Montoya Eginoa-Gasteiz, Enrique Rodriguez de Llamas Cigarron-Gasteiz, Jenaro Saenz de Navarrete Gil-Eltziego, Valentin Saenz de Santamaria Uriarte-Guardia, Luis de Zumarraga-Gasteiz.
• Bizkaia-54: Manuel Alonso Agirre Sarasua-Bilbo, Pedro Amezaga Aresti-Algorta, Victorio Anasagasti Alvan-Bermeo,  Cesar Arana Mendibil-Bilbo, Camilo Arana Victoria de Lezea-Bilbo, Arturo Aranda Fernandez-Bilbo, Roberto Areitio Gardoi-Durango, Adolfo Arenaza Serra- Bilbo, Julian Asua Mendia-Balmaseda, Francisco Azpiazu Bilbao-Markina, Jose Maria Bratxo Arana-Durango, Julian Campo Ranero-Karrantza, Sergio Castaño Aranguren-Bilbo, Alfredo Etxeberria Bengoa-Bilbo, Ramon Etxeberria Ordeñana-Zeberio, Tomas Elorrieta Artaza-Bermeo, Eustakio Erkiaga Amezaga-Alonsotegi, Pedro Errazkin Obieta-Bilbo, Jose Luis Errazkin Obieta-Bilbo, Juan Gallano Bengoetxea-Amorebieta-Etxano, Pio Garagorri Truzios-Balmaseda, Jesus Goiri Eizaga-Mundaka, Ignacio Goiri Eizaga-Mundaka, Joakin Gomez de Miguel-Bilbo, Jose Guimon Egiguren-Bilbo, Joakin Ibarguengoitia Gortazar-Zeanuri, Mariano Laita de la Rica-Bilbo, Adolfo Larrañaga Arana-Portugalete, Florentino Larrondo Bengoetxea-Algorta, Felix Lekuena Etxeberria-Bilbo, Juan Jose Madaria Madaria-Orduña, Jose Markina Ugarte-Mallabia, Alejandro Moronati Moronati-Bilbo, Jose Maria Murga Arana-Bilbo, Jose Maria Muro Solloa-Bilbo, Jaime Olartua Arana-Gernika, Adolfo Ortiz de la Riva Arana-Bilbo, Angel Perez Zuazo-Abando, Jose Maria Pertica Mazo-Gernika, Manuel Retuerto Quintana-Potugalete, Alberto Sagardui Irarragorri-Bilbo, Jose Maria Sagastizabal Olaran-Durango, Juan Jose Sainz Sainz-Durango, Julian Silva Abaitua-Bilbo, Francisco Suarez Ugarte-Portugalete, Arturo Taramona Diaz de Entresotos-Bilbo, Fernando Taramona Diaz de Entresotos-Bilbo, Jose Antonio Uriarte Renteria-Bermeo, Francisco Urizar Zabala-Busturia, Florencio Luis Urrengoetxea Agirre-Amorebieta-Etxano, Federico Uztara Gobillar-Bilbo, Joakin Zabala Eizagirre-Bilbo, Jose Maria Zaldunbide Bengoa-Bilbo, Jesus Zameza Obieta-Gernika.
• Gipuzkoa-33: Gonzalo Atxa Roteta-Bergara, Jose Araiztegi Sarasola-Bergara, Javier Arizmendi Irastorza-Donostia, Angel Arizmendi Irastorza-Donostia, Felipe Azkona Eulate-Bergara, Ignacio Belaustegi Iturbe-Urretxu, Fermin Diaz Ripalda-Donostia, Fernando Diaz Ripalda-Donostia, Angel Egaña Arbulu-Bergara, Miguel Egaña O’Lavolor-Bergara, Jose Eizagirre Aiestaran-Tolosa, Modesto Elortondo Gisasola-Oñati, Fruktuoso Elorza Aizpuru-Azpeitia, Migel Elorza Altube-Donostia, Julian Lojendio Garin-Donostia, Jose Luariz Ayerdi Arrizabalaga-Donostia, Juan de la Mata Etxague-Donostia, Enrique Ocio Lopez de Haro-Arrasate, Valentin Oiarbide Berastegi-Asteasu, Jose Maria Pascual Serra-Tolosa, Eugenio Pena Ortiz-Donostia, Vicente Pena Ortiz-Donostia, Francisco Rivilla Oteiza-Donostia, Jose Maria Sanz Gomendio-Oñati, Luis S. Soroeta Anabitarte-Donostia, Luis Urreiztieta Gerriko-Donostia, Jose Urreiztieta Gerriko-Donostia, Pedro Vargas Gerendiain-Irun, Fernando Vargas Gerendiain-Irun, Antonio Zabala Garai-Bergara, Jose Manuel Zuazola Urdanpilleta-Donostia, Sandalio Zumalabe Sarasola-Bergara.
• Nafarroa-13: Fidel Astiz Iriarte-Uitzi, Francisco Astiz Lopez de Goikoetxea-Iruña, Migel Beunza Arrillaga-Iruña, Alfonso Gaztelu Maritorena-Irurita, Jose Joakin Hermoso de Mendoza Leoz-Arguedas, Fermin Illundain Iriarte-Iruña, Antonio Lapuerta Zapatero-Iruña, Nicolas Mangado Erce-Iruña, Jose Maria Martin Iratxeta-Azkoien, Manuel Otxoa Jaen-Lizarra, Constantino Pascual Sanchez-Caparroso, Frantzisko Perotxena Zibiburu-Lesaka, Eduardo Rodriguez Juguera-Iruña, Joaquin Rodriguez Juguera-Iruña, Asterio Unzue Undiano-Erriberri, Jerardo Valcarlos Egiguren-Bera, Eduardo Zapateria Ruiz-Lodosa.
• Lapurdi-1: Vicente Gaitan de Aiala Artazkoz-Donibane Lohizune.

Euskal Herritik kanpokoak 77 izan ziren, honela banatuta:

• Logroño-10: Angel Apellaniz Brieba-Logroño, Felix Arbaiza Urretxo-Haro, Pedro Arza Ubis-Logroño, Tomas Fernandez Lagunilla-Cenicero, Jose Garcia Camba Saez-Cenicero, Juan Paternina Salinas-Haro, Juan B. Polo Ortigosa-Logroño, Luis Rubio Guardia-Nafarruri, Rosendo Santiago-Calahorra, Enrique Tosantos Miranda-Navarrete.
• Burgos-10: Jose Maria Cuesta Cobo de la Torre-Burgos, Ramon Cuesta Cobo de la Torre- Burgos, Jose Espeso Gonzalez-Miranda de Ebro, Manuel Fernandez Novales-Santa Maria, Eduardo Martínez Añibarro-Burgos, Alfonso Pelayo Oria-Espinosa de los Monteros, Luis Polo Gongora-Burgos, Francisco Rodriguez Tobes-Miranda de Ebro, Lucas Saiz Sevilla-Burgos, Prudencio Zorrilla Gutierrez-Villasana de Mena.
• Santander-9: Jose Maria Agirre Escalante-Santander, Gonzalo Agirre Escalante-Santander, Emilio Alvear Agirre-Santander, Luis Escalante de la Colina-Santander, Jose Gandarillas Estrada-Santander, Alberto Goikoetxea Barrasa-Comillas, Alberto Lopez Doriga Blanco-Santander, Marcelino Obregon del Castillo-Esles, Joaquin de la Rosa Heredia-Santander.
• Zaragoza-9: Jose Maria Aladren Guedea-Zaragoza, Jose Maria Castellon Nadal-Zaragoza, Carmelo F. Garriga Aznar-Borja, Carlos Mercadal Velilla-La Almunia, Carlos Manuel Reverter Alegria-Zaragoza, Mariano Ribo Arcillero-Cariñena, Isidro Rufas Vallés-Zaragoza, Manuel Salterain Rodriguez-Zaragoza, Jose Maria Vargas Lavigne-Zaragoza.
• Madril-5: Manuel Bañegil de la Madrid-Madril, Francisco C. Iturrioz Aguirre-Madril, Eugenio Moriones Bautista-Madril, Nicolas Peña Peña-Madril, Fernando Travesedo Silvela-Madril.
• Bartzelona-4: Baltasar Bacardi Rivas-Bartzelona, Carlos Castillo Ponsa-Bartzelona, Baltasar Puig Bacardi-Bartzelona, Francisco de P. Soler Soler-Bartzelona.
• Ingalaterra-3: Gregorio Eizaga Albizuri-Liverpool, Dionisio Eizaga Albizuri-Liverpool, Luis Maria Olano Abaitua-Greenwich.
• Oviedo-3: Domingo Alvarez Casariego-Avilés, Lorenzo Alvarez Alvarez de la Campa-Avilés, Pedro Menendez Prendes-Gijón.
• Lleida-3: Pio Coll Soldevilla-Lleida, Jose Farra Duat-Pobleta de Bellvehi, Carmelo Fenech Muñoz-Lleida.
• Huesca-3: Jose Millaruelo Durango-Huesca, Vicente Mur Castillon-Puebla de Castro, Ricardo Otal Navascues-Huesca.
• Tarragona-2: Francisco Alaman Biscarri-Tortosa, Luis Cruells Aragonés-Tortosa.
• Murcia-2: Guillermo Ramon Lopez Mancisidor-Cartagena, Pedro Rodriguez Rada Hacor-Murtzia.
• Teruel-2: Manuel Fuertes Correa-Burbaguena, Joaquin Sanzas Barberan-Calanda.
• Malaga-2: Francisco Atienza Reynoso-Ronda, Alfredo Lowell Saiz de Aja-Marbella.
• Argentina-1: Francisco Verdaguer Corominas-Mendoza / Paris-1: Juan Ibarguengoitia Gortazar-Paris / Mexiko-1: Eusebio Baranda Icaza-Mexiko / Cuba-1: Migel Zabala Ansina-Matanzas / Sevilla-1: Eugenio F. Creagh Balló-Morón de la Frontera / Almería-1: Francisco Lucas Salmeron-Berja / Palencia-1: Ambrosio Martinez Espinosa-Palentzia / Soria-1: Ricardo Tejerizo Ayuso-Burgo de Osma / Cadiz-1: Eduardo Vega de Seoane Etxebarria-San Fernando / Guadalajara-1: Santiago Vigil de Quiñones de la Muela-Molina.^[111]

Unibertsitateak jasan behar izan zuen guztiek jasanda ere, eta 1902titk aurrera Unibertsitate bezala ez aritu arren, bi ondare garrantzitsu utzi ditu: artxibategikoa eta bibliografikoa. Lehena hiru sailetan sailkatuta dago:

• A saila, fundazioaren historia, gertakizun, xehetasun, eraikuntza eta Konstituzioei buruzkoa;
• B saila, kolegiatze eta errektoradutzarako lehiaketa espedienteei buruzkoa;
• C saila, ikasle eta administrazioari buruzkoa.

Bestalde, ondare bibliografikoari dagokionez, gaur egun Liburutegiak 1.500 bolumen inguru ditu, horietatik 50 inkunableak, 600 XVI. mendean inprimatutakoak, eta gainontzekoak XVII. eta XIX. mendeen artean inprimatutakoak.^[112]

• Unibertsitate maila galdu ondoren, eraikinaren geletan Karitateko Alabak ezarri ziren, umezurtz eta zaharrei arreta ematen zietenak 1864an jasotako eraikin hurbil batean.^[113]
• Udalak 1903an Marista Anaiei utzi zien eraikina, oinarrizko eta lehen hezkuntzako ikastetxe bat sortzeko. 1913tik aurrera batxilergoa ere emateaz gain, Arte eta Lanbideen Gaueko Eskola sortu zen.^[113]
• 1918an, Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresua egin zen, "Eragina" atalean jasotzen den bezala. 1928az geroztik, bigarren hezkuntzako Institutua egon zen eraikinean.^[113]
• 1932an, Espainiako Bigarren Errepublikako Dekretu batek eraikina Oñatiko Udalaren patronatutik Gipuzkoako Foru Aldundiari transferitu zion.^[114]
• Gerra Zibilaren ondoren (1936-1939) ikastetxe izaera galdu zuen, eta 1942an Gipuzkoako Notario Protokoloen Artxiboaren egoitza bilakatu zen. ^[115]
• 1956an Marista Anaiak itzuli ziren, eta 1963an Institutua ezarri zen berriro.^[116]
• 1970ean Institutua ondoko eraikin berri batera aldatu zen, “Rodrigo Mercado de Zuazola Institutua” izenarekin. ^[117]
• 1981ean IVAP- Administrazio Publikoaren Euskal Institutuaren egoitza bertan jarri zen.^[118]
• 1989an Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea egoitza bertan jarri zen^[119]
• 2002an Mondragon Unibertsitateko lehenengo Doktore tesia Sancti Spiritus eraikineko areto nagusian irakurri zen.^[120]
• Topaketak: Euskal Herriko unibertsitateetako eta beste kultura- eta ikerketa-erakundeetako ikertzaileen hainbat topaketa egiten dira urtero.^[121]

Bigarren Karlistaldia 1872an hasi zen, eta Karlos VII.a Erregegai karlistak 1874an Oñatiko Unibertsitatea 1838 eta 1839. urteetan zegoen bezala berrezarri ondoren, berezko Euskal-Nafar Unibertsitate-Barruti bat sortzea proposatu zuen. Horretarako, 1874ko urriaren 21ean “Errege Agindu bat eman zuen, Oñatiko Unibertsitatea erdigune eta buru izango zuen Unibertsitate Barrutia sortuz, eta Unibertsitatearen eta Barrutiko Irakaskuntza Ikastetxeen arteko kontzertu eta harmoniarako arauak ezarriz.”^[122]

Nafarroako Iratxeko monasterioak ere unibertsitate maila izan arren 1569tik 1824ra, ez zen kontutan hartu, soilik fraide beneditarren formakuntzari zuzenduta egon zelako.^[123]

Karlos VII.aren Errege Aginduak Sarrera bat eta 11 Artikulu zituen eta horietan, besteak beste, honako gai hauek zehazten ziren:

1. Artikulua.- Lau Euskal-Nafar Probintziek, helburu akademikoetarako Unibertsitate Barruti bat osatuko dute. Barruti horren erdigune eta buru Oñatiko Unibertsitate zaharra izango da, azken otsailaren 12ko Errege Aginduaren bidez berrezarri zena, Filosofia edo Bigarren Hezkuntzako Ikasketekin eta Teologia, Kanon eta Jurisprudentziako Fakultate Nagusiekin.

2. Art.- Gaur egun Unibertsitate Barruti horretan dauden edo aurrerantzean behar bezalako baimenarekin sortuko diren Bigarren Irakaskuntzako edo Lanbide Irakaskuntzako ikastetxe guztiak Oñatiko Errege eta Aita Santuaren Unibertsitateko Errektorearen eta Klaustroaren mende egongo dira, eta bertan txertatuta egongo dira.

5. Art.- Bigarren Irakaskuntzarako Unibertsitate Barruti osoan Unibertsitaterako hartzen den ikasketa-plan bera hartuko da; izan ere, plan horren eta berari eransteko betekizunak betetzen ez badira, ez dute balio akademikorik izango egindako ikasketek, ez eta lortutako tituluek eta graduek ere.

6. Art.- Fakultate Nagusiak eta Irakaskuntza Profesionala ikasteko, dagoeneko eratuta dauden edo aurrerantzean ordenaz eratuko diren planak arautuko dira, Erregearen onarpenarekin.

7. Art.- Barrutiko ikastetxeetan egindako ikasketei dagozkien mota guztietako titulu akademikoak eta lanbide-tituluak Oñatiko Unibertsitateko Errektoreak eta Klaustroak emango ditu, ariketak bertan egin izan balira bezala.

10. Art.- Oñatiko Unibertsitateko Errektorea Karlos VII. Erregeak izendatuko du, Klaustroak proposatutako bertako katedradunen artetik.^[124]

1918 urte hasieran, Bizkaiko jeltzaleek kudeaturiko erakunde publikoen babesean, euskal kulturari buruzko hitzaldi ziklo bat antolatu zen Bilbon.^[125] Lortutako arrakasta ikusita, Gipuzkoako Diputazioak, Oñatin euskal ikasketei buruzko kongresu bat egiteko deia luzatu zuen. Eta Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako Aldundien patronatuek 1918ko irailaren 1etik (igandea) 8ra Eusko Ikaskuntzaren I. Kongresura deitu zuten,^[126] XVI. mendean sortutako Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitatean egiteko.^[127]

Partehartzaile gehienak herriko etxe partikularretan hartu zuten ostatu, eta Oñatiko Unibertsitatean aretorik ez zegoenez 900 pertsonentzat, Garay fabrikako pabiloi nagusitik makinak kendu eta kongresuko Areto Nagusia izateko prestatu zuten, hasiera eta amaiera ekitaldi nagusiak bertan egiteko. Halaber, kongresuko jatetxe bat antolatu zen.^[128]

Kongresua antolatzen hasi zirenean 200 partehartzailera ailegatuz gero arrakastatsua izango zela zioten. Azkenean bakarkako 783 kongresu-kidek ordaindu zuten matrikula, gehi 96 babeslek, horien artean 67 udaleko ordezkarik. Han egon ziren baita 54 txostengile eta hainbat gotzain. Eta lau Ahaldun Nagusiak mikelete, forale, miñoi, mazolan, danbolintero eta musikoekin joan ziren.^[129]

Oñatiko alkateak euskaraz eman zien ongi etorria bildutakoei, ondoren Gipuzkoako Diputazioko presidentea aritu zen, gero Gasteizko eta Baionako gotzainak, eta amaieran Alfontso XIII Espainiako erregeak hitzaldi enpatiko batekin inauguratu zuen Kongresua. Ondoren Sancti Spirituseko unibertsitateko klaustroko euskal artisten margolanen erakusketa zabaldu zuten.^[130]

Arrasateko Kooperatiben sustatzailea izan zen Jose Maria Arizmendiarrietak beti eman zion garrantzi handiena heziketari, eta horrela 1943an baldintza eskasetan Eskola Profesional bat sortu zuen. Jadanik 1947an, lehen kooperatiba sortu baino bederatzi urte lehenago, honela idazten zuen ,”haurra gizon egiteko jaio da, eta adinak baino, heziketa eta prestakuntza dira gakoak”^[131]

1961eko urtarriletik martxora bitartean, Arizmendiarrietak MEDUO - Oñatiko Unibertsitateko Hezkuntza Mankomunitatea (Mancomunidad Escolar de la Universidad de Oñati) proiektu berria ondu eta Madrilgo Hezkuntza Ministerioan aurkeztu zuen. Debagoieneko Haraneko hainbat herriren ekintza bat zen, 50.000 biztanle batzen zituena, Oñatiko Sancti Spiritus Unibertsitate zaharraren tradizio historikoari jarraituz, Unibertsitate Zentro Kooperatibo autokudeatuen sare bat sortzeko. Arizmendiarrietak bilera eta solasaldi ugari izan zituen tokiko eta probintziako agintariekin, eta babesa eman zioten.^[132] Baina proiektuak ez zuen fruiturik eman, Espainiako diktaduran zeuden aukera mugatuengatik. ^[133]

1968. urtean Euskal Herrian berpiztu egin ziren bertako Unibertsitatea lortzeko aspaldiko asmoak, eta Arizmendiarrietak langileriaren eta justizia sozialaren interesen ikuspegitik hitz egin zuen gaiaz. Horretarako, hezkuntza-aukera berdintasunaren printzipioaren aplikazio praktikoari erreparatzen zion.^[134]

1989an Espainiako gorteek unibertsitate pribatuak sortzeko legea eman zuten, eta eskumen hori Eusko Legebiltzarrari transferitzean, Arizmendiarrietaren hasierako MEDUO ekimenean oinarrituta, Mondragon Unibertsitatea sortzeko proiektua aurkeztu zen Legebiltzarrean, irabazi-asmorik gabeko eta onura publikoko unibertsitate kooperatibo pribatu gisa, Debagoiena haraneko irakaskuntza-egitura deszentralizatua osatzen zuten hiru zentroen estatus berarekin: Arrasateko Eskola Politeknikoa, Oñatiko Enpresa Zientzien Fakultatea eta Eskoriatzako Giza Zientzien Fakultatea.^[135] 1997an Unibertsitate berria gauzatu zen, Eusko Legebiltzarreko alderdi guztiek aho batez onartuta.^[136]

AEK-k antolatu zuen lehen Korrika 1980ko azaroaren 29an Oñatiko Unibertsitatearen ate aurrean hasi zen.^[137] “0” kilometroaren dortsala Jose Maria Satrustegi euskaltzain nafarrak eraman zuen, eta metro batzuk egin ondoren ikastolako lau haurrei eman zien lekukoa. Hauek enparantzara sartu ziren, eta bertan “1” kilometroa Oñatiko alkatea zen Eli Galdos jeltzaleak egin zuen. Abenduaren 7an amaitu zen Bilbon, Euskal Herriko zazpi probintziak igaroz eta 1820 kilometrotako ibilbidea eginda.^[138]

• Lege Soziologiako Nazioarteko Erakundea
• Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoa
• (Ingelesez) Erdi Aroko unibertsitateen zerrenda (1088 Bolonia– 1499 Valencia) 
• (Ingelesez) Unibertsitateen zerrenda estatuka
• (Gaztelaniaz) Estatuko Unibertsitateak Urrezko Mendean

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Gipuzkoa

• (Gaztelaniaz) Oñatiko Unibertsitateaz "hiru.com" webgunean
• Erretaula: Kultura Ondasun izendapena EHAAn