Izarbeibarrera
| Izarbeibarrera (†) | |
|---|---|
| izarbeibarrera — euskera | |
 Izarbeibarrera, eremu euskaldunaren barruan | |
| Sailkapena | |
| Euskalkia | Nafarrera |
| Zati-euskalkia | Hegoaldeko goi nafarrera |
| Kokapena | |
| Eskualdea | Izarbeibar eta Orbaibar, Nafarroa Garaia |
| Egoera | |
| Estatus | berehalako desagerpena |
Izarbeibarrera hegoaldeko goi nafarrera euskalkiaren hizkera bat da, Nafarroa Garaiko Izarbeibar (Izarbeibarra) eta Orbaibar (Orbaibarra) ibarretako berezko euskara. Azpieuskalki gisa ere hartzen da.
1935ean, ez zegoen izarbeibarrerazko euskaldun gutxienik, eta, beraz, hizkera hilda da.
Herriko hizkeraren aztarna anitz dago ibarretako toponimian, esaera zaharretan eta eguneroko hainbat hitzetan.
Historia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Gareis, Obanos, Legarda, Uterga, Muruzabal, Adiotz, Eneritz, Ukar, Añorbe, Biurrun, Olkotz, Tirapu, Untzue, Barasoain, Garinoain eta Orisoain udalerriak eta Munarrizketa, Artariain, Iratxeta, Iriberri, Bariain, Etxague, Oloritz eta Orizin lekuak sailkatu zituen, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkiko Izarbeibarrera azpieuskalkian.[1] Azpieuskalki horretakoak ziren, euskararen intentsitate txikiko eremuan, herri guztiak. Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 1 600 izarbeibarrerazko euskaldun inguru egongo ziren hiru ibarretan.[2]
1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, oso Izarbeibarrera hiztun gutxi geratzen ziren. Dokumentu horren arabera, euskara jada ez zen komunikazio hizkuntza nagusia bailarako inongo herritan.
1935ean, euskaldunen errolda berria egiteko orduan, jada ez zen horrelako Izarbeibarrerazko euskaldunik geratzen.[2]
Kokapena
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Gaur egun, ez dago izarbeibarrera hiztunik. Hala ere, 1870an, hiztunak erregistratu dira, honako udalerri hauek barne:
Ezaugarriak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hizkerak eta aldaerak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Izarbeibarrera hizkera ez da inongo azpieuskalkitan sartzen, ez sortaldeko ez sartaldeko goi-nafarrera, eta azpieuskalki independente bat mantentzen da, nahiz eta beti hegoaldeko goi nafarreraren barruan egon. Sailkapen horretara eraman duten aldeak izan aditzean ikus daitezke. Orainaldia gainerako azpieuskalkien antzekoa den bitartean, zuek zarate (zuek zarete) forman, sartaldekoa bezalakoa, eta zu zare (zu zara) forman, sortaldekoa bezalakoa, lehenaldiak bere berezitasunak ditu, eta horien artean ni niza (ni nintzen) nabarmentzen da.
Azpieuskalki hau ere berezia da, bere barruan hizkera ezberdinik ez duelako, baizik eta etengabe bat osatzen duelako. Hala ere, kontuan hartzen badugu azpieuskalki horren azkartasun azkarra, beste bien aldean, eta Luis Luziano Bonapartek 1863an aztertu zuenean zuen egoera kaskarra, pentsa genezake informazio faltagatik gertatzen dela, eta informazio gehiago izanez gero, hizkerak eta aldaerak ere identifika zitezkeela.
Hiztegia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Herri gehienek izarbeibarreraz dute izen tradizionala, eta gaur egungoak, euskara batuaz:
- Adios: Adiotz
- Basongaitz: Basongai
- Ekoien: Ekoian
- Eristain: Iristain
- Etxarren: Etxarrentxulo
- Gares: Gareis
- Gomaziain: Gomazin
- Izarbeibar: Izarbeibarra
- Orbaibar: Orbaibarra
Hiztunak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Hizkera hori ziurrenik desagertua dago 1935etik. Hauxe da hiztun kopuruaren bilakaera historian zehar:
| Hiztunak aldaeraren arabera | Hiztunak guztira |
|---|---|
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
|
Konparaketa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Luis Luziano Bonapartek, XIX. mendean, Izarbeibarrako herri batzuetako euskararen aditz forma batzuk bildu zituen. Goiz desagertu zenez, ez da datu askorik ezagutzen, nahiz eta beste aldaera batzuetatik jasotako datuek hurbileko hizkerekin alderatzeko aukera ematen duten, hala nola Oltzakoarekin edo Eguesibarrekoarekin, adibidez:[3]
| Euskara batua | Izarbeibarrera | Oltzako hizkera | Zizurko hizkera | Eguesibarrera | Artzibarrera | Gulibarrera |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Hegoesteribartar | Txulapain | |||||
| naiz zara da gara zarete dira |
naiz zare da gare zarate dire |
naiz zada da gada zate dere |
naiz zare ? ? ? ? |
naiz zara da gara zarate dere |
neiz zera de gera zete dire |
naiz zara de gara zarate dire |
| nintzen ziren zen ginen zineten ziren |
niza zinda ze ginda zindate zire |
nitze zinde ze ginde ziñete zere |
? ? ? ? ? ? |
nitza zina ze gina zinate zere |
nintze zine ze gintze zinete ziren |
nitzen ziñen zen giñen ziñeten ziren |
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Izarbeibarko euskara (Garesko Udala, 1993).
- Diccionario Castellano-Vasco de Valdizarbe (2009).
- Izarbeibarko hiztegia (Nafarroako Gobernua, 2002).
- Hegoaldeko goi-nafarrera. Izarbeibarko aldaera Hiztegia (Hiria, 2005).
- Aitor Arana: Izarbeibarko Euskara. Ikasliburua eta Hiztegia (2010).
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Euskaltzaindia. Hegoaldeko goi-nafarrera. Izarbeibarrera.
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ a b Pedro Irizar. «Los dialectos y variedades de la lengua vasca. Variedades desaparecidas y variedades amenazadas de rápida extinción. Su evolución en el transcurso de un siglo» [Contribución a la Dialectología de la lengua vasca, t. I, pp.241-267. Batez ere: pp.251, 257, 260-261]
- ↑ Luis Luziano Bonaparteko lanak
Ikus, gainera
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q116285676
| Euskarari buruzko artikuluak |
| |||||||
 Egizu klik euskalki bakoitzaren lurraldean haren orrialdera joateko.
|
