Ιστορία της Πάτρας

Η πόλη της Πάτρας έχει σπουδαία και μακραίωνη ιστορία τεσσάρων χιλιάδων ετών. Η Πάτρα κατοικήθηκε ήδη από τα προϊστορικά χρόνια και αποτέλεσε σημαντικό κέντρο της μυκηναϊκής εποχής. Στην αρχαιότητα υπήρξε πρωταγωνιστικό μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας ενώ τη μεγαλύτερή της άνθηση γνώρισε στα Ρωμαϊκά χρόνια, οπότε και υπήρξε αυτοκρατορική αποικία. Στη Βυζαντινή εποχή παρέμεινε εμπορική πόλη. Γνώρισε αλλεπάλληλες κατακτήσεις από Λατίνους, Ενετούς, Φράγκους, Βυζαντινούς και Τούρκους. Ακόμη πρωτοστάτησε στην Ελληνική επανάσταση του 1821, η πρώτη σπίθα της οποίας στην Ελλάδα, άναψε στην Πάτρα. Στην Ελλάδα του 19ου αιώνα αποτελούσε τη δεύτερη σε πληθυσμό πόλη της χώρας, το αδιαφιλονίκητο κέντρο της Πελοποννήσου, σπουδαίο εξαγωγικό λιμάνι και πεδίο ανάπτυξης της πρώτης ελληνικής αστικής τάξης. Στον 20ό αιώνα αναπτύχθηκε ως εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο και παρότι σε οικονομικό μέγεθος υποσκελίστηκε από την Αθήνα, παραμένει τρίτη πόλη της Ελλάδας και σημαντικότερος οικονομικός πόλος της Πελοποννήσου και της Δυτικής Ελλάδας.

Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί. (Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 14/06/2022)

Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης στην Πάτρα χρονολογούνται από την 3η χιλιετία π.Χ., στη σύγχρονη Αρόη. Κατά τη διάρκεια της Μέσης Ελλαδικής Περιόδου (το πρώτο μισό της 2ης χιλιετίας π.Χ.) ένας ακόμη οικισμός ιδρύθηκε στην περιοχή. Η Πάτρα άκμασε για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της Υστεροελλαδικής ή Μυκηναϊκής περιόδου (1580–1100 π.Χ.). Η αρχαία Πάτρα σχηματίστηκε από τη συνένωση τριών Μυκηναϊκών πολιχνών, της Αρόης, της Άνθειας και της Μεσάτιδας. Η ίδρυση της Πάτρας χρονολογείται από τα προϊστορικά χρόνια, με τη μυθολογική εκδοχή να αναφέρει ότι ο Εύμηλος, έχοντας διδαχτεί από τον Τριπτόλεμο πώς να καλλιεργεί σιτάρι στο πλούσιο έδαφος της κοιλάδας του Γλαύκου ίδρυσε τρεις πολίχνες^[1]: την Αρόη (δηλαδή εύφορη), την Άνθεια (ανθισμένη) και τη Μεσάτιδα (που βρισκόταν στη μέση) που τις ένωνε η κοινή λατρεία της Τρικλαρίας Αρτέμιδος στο ιερό της^[2], στον ποταμό Μείλιχο.

Η Μυθολογία αναφέρει ακόμα ότι ύστερα από την κάθοδο των Δωριέων, μια ομάδα Αχαιών από τη Λακωνία, με αρχηγό τον Πατρέα ίδρυσαν μια αποικία. Οι Αχαιοί έχοντας ενισχύσει και επεκτείνει την Αρόη, την ονόμασαν Πάτραι,^[3] ως αποκλειστική κατοικία των ηγεμόνων και αναγνωρίστηκε ως μια από τις δώδεκα Αχαϊκές πόλεις. Κατά τη διάρκεια της αρχαιότητας η Πάτρα παρέμενε μια αγροτική περιοχή αλλά στη Κλασσική περίοδο αποτέλεσε σημαντικό λιμάνι. Το 419 π.Χ. η πόλη, ύστερα από συμβουλή του Αλκιβιάδη συνδέθηκε με το λιμάνι της με μακρά τείχη μιμούμενη αυτά της Αθήνας.

Μετά το 280 π.Χ. και πριν τη Ρωμαϊκή κατοχή της Ελλάδας, η Πάτρα έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ίδρυση της δεύτερης Αχαϊκής Συμπολιτείας μαζί με τις πόλεις Δύμη, Τρίτεια και Φαραί. Ως συνέπεια η πρωτοβουλία των πολιτικών κινήσεων στην Ελλάδα μεταφέρθηκε για πρώτη φορά στη δυτική Αχαΐα. Όμως ο στρατός της συμπολιτείας καταστράφηκε από τον Κόιντο Καικίλιο Μέτελο Μακεδονικό ύστερα από την ήττα των Αχαιών στη μάχη της Σκάρφειας το 146 π.Χ. και πολλοί από τους εναπομείναντες κατοίκους εγκατέλειψαν την πόλη, αλλά ύστερα από την ναυμαχία του Ακτίου ο Αύγουστος επανέφερε το αρχαίο όνομα Αρόη, ίδρυσε στρατιωτική αποικία βετεράνων από την δέκατη και δωδέκατη λεγεώνα (όχι ως συνήθως λέγεται την εικοστή δεύτερη) και παραχώρησε τα δικαιώματα των αποίκων στους κατοίκους των Ρυπών και της Δύμης και σε όλους τους Οζολούς Λοκρούς εκτός από εκείνους της Άμφισσας.

Η Colonia Augusta Achaica Patrensis (CAAP) ή αποικία του Αυγούστου της Αχαϊκής Πάτρας έγινε μια από τις πιο πολυπληθείς πόλεις της Ελλάδας, η αποικιακή της νομισματοκοπία εκτείνεται από τον Αύγουστο ως τον Γορδιανό τον τρίτο. Δημιουργήθηκε κτηματολόγιο, δόθηκαν προνόμια, άνθισαν οι τέχνες, με πιο σημαντική αυτή των πήλινων λύχνων οι οποίοι εξάγονταν σε όλο σχεδόν τον κόσμο της εποχής, δημιουργήθηκαν δύο βιοτεχνικές ζώνες, οικοδομήθηκαν ναοί, διανοίχτηκαν δρόμοι που έκαναν την Πάτρα συγκοινωνιακό κέντρο, επιστρώθηκαν οι δρόμοι με πλάκες, εισήχθησαν ξένες θρησκείες. Η Πάτρα είχε γίνει τότε κοσμοπολίτικη πόλη. Αλλά στο τέλος του τρίτου αιώνα μ.Χ. έπεσε σε παρακμή, πιθανόν εξαιτίας ενός ισχυρού σεισμού που χτύπησε όλη την βόρεια Πελοπόννησο το 300 μ.Χ..

Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί. (Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 14/06/2022)

Κατά τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου και με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή η Πάτρα σταδιακά παρακμάζει, εντούτοις εξακολουθεί να αποτελεί σημαντικό λιμάνι καθώς επίσης και βιομηχανικό κέντρο. Το 551 καταστρέφεται από σεισμό. Το 805 ήταν σε θέση χωρίς εξωτερική βοήθεια να απωθήσει μια πολιορκία Σλάβων, αν και η νίκη αποδόθηκε στον Άγιο Ανδρέα, η εκκλησία του οποίου εμπλουτίστηκε από το αυτοκρατορικό μερίδιο λαφύρων, και ο Αρχιεπίσκοπος του οποίου έγινε ανώτερος των επισκόπων Μεθώνης, Λακεδαίμονος και Κορώνης. Εκτός αυτού, ένας από τους πιο μορφωμένους φιλοσόφους και θεολόγους της εποχής, ο Αρέθας γεννήθηκε στην Πάτρα, γύρω στο 860. Τον 9ο αιώνα υπάρχει ένα σημάδι ότι η πόλη ήταν ακμάζουσα: η χήρα Δανιηλίς από Πάτρα είχε συσσωρεύσει απέραντο πλούτο σε έγγεια ιδιοκτησία, στη βιομηχανία ταπήτων και κλωστοϋφαντουργίας και πρόσφερε κρίσιμη υποστήριξη στην άνοδο του Βασιλείου Α’ του Μακεδόνα στο βυζαντινό θρόνο.

Δείτε: Τερριτόριο Πατράσσο

Το 1204 η Πάτρα κατακτήθηκε από την τέταρτη σταυροφορία, και έγινε η έδρα του λατινικού δουκάτου της Αχαΐας μέσα στο πριγκιπάτο της Αχαΐας. Κατελήφθη το 1205 από τον Γουλιέλμο Σαμπλίτη και τον Γοδεφρείδο Α’ τον Βιλλαρδουίνο, η πόλη έγινε πρωτεύουσα και ο αρχιεπίσκοπός της προκαθήμενος του πριγκηπάτου της Αχαΐας. Το 1387 ο Jean Fernandez de Heredia, μεγάλος μάγιστρος των ιπποτών της Ρόδου, προσπάθησε να καταστεί κύριος της Αχαΐας και πήρε την Πάτρα με έφοδο. Το 1408, η πόλη έγινε ενετική. Στον τέλος του 15ου αιώνα η πόλη κυβερνήθηκε από το λατίνο αρχιεπίσκοπο στο όνομα του πάπα, το 1428 οι κοινοί δεσπότες του Μοριά, Κωνσταντίνος και Θεόδωρος, γιοι του αυτοκράτορα Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου κατόρθωσαν να την πάρουν στην κατοχή για έναν χρόνο. Καταλήφθηκε πάλι από το Δεσποτάτο του Μορέως το 1430, το οποίο αμφισβητήθηκε αμέσως από την οθωμανική αυτοκρατορία.

Το 1458 η Πάτρα κατακτήθηκε από τον σουλτάνο Μωάμεθ Β’. Κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία η πόλη λεγόταν Παλαιαί Πάτραι. Αν και ο Μωάμεθ έδωσε στην πόλη ειδικά προνόμια και μειώσεις φόρων, δεν έγινε σπουδαίο κέντρο εμπορίου. Η Βενετία και η Γένοβα επιτέθηκαν και κατέλαβαν την Πάτρα πολλές φορές κατά τη διάρκεια του 15ου και 16ου αιώνα αλλά ποτέ δεν εδραίωσαν την κυριαρχία τους αποτελεσματικά^[4]. Την δεύτερη Τουρκοκρατία η Πάτρα και όσες πόλεις αντιστάθηκαν γνώρισαν σφαγές και ανδραποδισμούς , παρ'όλα αυτά η πόλη αναφέρεται στις τρεις μεγαλύτερες της Πελοποννήσου μαζί με το Ναύπλιο και Μυστρά με πάνω από 10.000 κατοίκους. Η Πάτρα επίσης ήταν η έδρα όλων των προξένων των ξένων χωρών. Από τις ελληνικές οικογένειες της Πάτρας που επιρροή τους έφτανε σε όλη την επαρχία, στην Πάτρα κατά την πρώτη Τουρκοκρατία ήταν η οικογένεια Πώλου και κατά την δεύτερη η Οικογένεια Κανακάρη. ^[5]

Ο παρακάτω πίνακας προέρχεται από τους αριθμούς που δίνουν για τον πληθυσμό της πόλης διάφοροι συγγραφείς.^[5]

Στις 7 Οκτωβρίου 1571 ο Οθωμανικός στόλος αφενός και ο στόλος της χριστιανικής Ιερής Συμμαχίας αφετέρου, συγκρούστηκαν στον Πατραϊκό Κόλπο στην ναυμαχία της Ναυπάκτου. Οι Οθωμανοί ηττήθηκαν αλλά η Ιερή Συμμαχία δεν κατέλαβε την πόλη της Πάτρας. Τα νέα της Οθωμανικής ήττας έγιναν δεκτά με ενθουσιασμό στην Πάτρα αλλά μία εξέγερση που οργανώθηκε από πέντε δημογέροντες της πόλης και τον μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανό Α’ (1561-1572) καταπνίγηκε και οι υποκινητές της εκτελέστηκαν^[6]. Η Βενετία κατέλαβε την Πάτρα το 1687 κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Τουρκικού Πολέμου και την έκανε έδρα ενός από τα επτά φορολογικά διαμερίσματα στα οποία διαίρεσε τον Μοριά. Το 1714 έπεσε ξανά μαζί με τον υπόλοιπο Μοριά στα χέρια των Τούρκων.

Γενικά, η πρώτη Τουρκοκρατία (1460-1687) ήταν περίοδος εξαθλίωσης αλλά από το 1715 και εξής σημειώθηκε ανάκαμψη του εμπορίου και έτσι τον 18ο αιώνα η Πάτρα ευημερούσε οικονομικά, με βάση την γεωργία και το εμπόριο.

Η Πάτρα έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 εναντίον των Οθωμανών (1821-29). Ήταν η πρώτη επαναστατική εστία μαζί με την υπόλοιπη Αχαΐα και τη Μάνη. Την εποχή εκείνη η Πάτρα ήταν η μεγαλύτερη και πιο ευημερούσα πόλη της Πελοποννήσου. Μια ευρεία πλειοψηφία 2/3 από τις 18.000 του πληθυσμού της πόλης ήταν Έλληνες και ένας μικρός αριθμός από αυτούς καταπιανόταν με το εμπόριο, αποτελώντας τους προδρόμους της αστικής τάξης. Επιπλέον εξαιτίας της οικονομικής σημασίας της πόλης, ορισμένοι πλούσιοι Πατρινοί έμποροι είχαν οριστεί πρόξενοι των μεγαλύτερων ευρωπαϊκών κρατών. Ο πρόξενος της Ρωσίας Βλασσόπουλος ήταν επίσης μέλος της Φιλικής Εταιρίας. Η ατμόσφαιρα στην Πάτρα ήταν εκρηκτική ήδη από τα μέσα Φεβρουαρίου του 1821 όταν οι Πατρινοί αρνήθηκαν να καταβάλουν έκτακτες εισφορές για τον εξοπλισμό και τα πολεοφόδια του Οθωμανικού στρατού που πολεμούσε εναντίον του Αλή Πασά. Την ίδια περίοδο μέλη της Φιλικής Εταιρίας προετοίμαζαν το έδαφος για την επανάσταση στην Πάτρα, συγκεντρώνοντας πυρομαχικά, χρήματα και εξοπλισμό για τον αγώνα τους. Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος κρυβόταν στην Πάτρα και ο Μακρυγιάννης έφτασε εκεί με σκοπό να φέρει σε επαφή τους ηγέτες των επερχόμενων εξεγέρσεων και να συντονίσει την επαναστατική προσπάθεια. Οι Τούρκοι, που αντιμετώπισαν αυτές τις κινήσεις με καχυποψία μετέφεραν τα υπάρχοντά τους στο φρούριο στις 28 Φεβρουαρίου και τις οικογένειές τους στις 18 Μαρτίου και οχυρώθηκαν εκεί. Στις 23 Μαρτίου οι Τούρκοι εκτόξευσαν επιθέσεις εναντίον της πόλης και προσπ��θησαν να βάλουν φωτιά σε συγκεκριμένα σπίτια, πράγμα που είχε ως συνέπεια την καταστροφή ορισμένων συνοικιών, ενώ οι επαναστάτες με αρχηγό τον αγωνιστή Καρατζά αντεπιτέθηκαν και έκλεισαν τους Τούρκους στο κάστρο^[7]. Ο Μακρυγιάννης αναφέρεται στα γεγονότα αυτά στα απομνημονεύματά του:
Σε δυο ημέρες χτύπησε ντουφέκι ’στην Πάτρα. Οι Τούρκοι κάμαν κατά το κάστρο και οι Ρωμαίγοι την θάλασσα.^[8]

Την 25η Μαρτίου οι επαναστάτες κήρυξαν την Επανάσταση στην πλατεία Αγίου Γεωργίου της Πάτρας. Επομένως η επίσημη έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης θεωρείται ότι έγινε στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου στην Πάτρα στις 25 Μαρτίου 1821. Ο ορθόδοξος μητροπολίτης και μέλος της Φιλικής Εταιρίας Παλαιών Πατρών Γερμανός Γ΄, που απουσίαζε από την Πάτρα, επέστρεψε στην πόλη και ευλόγησε τον αγώνα. Την επόμενη μέρα οι ηγέτες της επανάστασης στην Αχαΐα έστειλαν στις ξένες δυνάμεις ένα έγγραφο που εξηγούσε τους λόγους της Επανάστασης. Όμως μια τουρκική δύναμη 300 στρατιωτών, κυρίως ιππικό, με διοικητή τον Γιουσούφ Πασά, που κατευθυνόταν από τα Ιωάννινα στην Εύβοια, άλλαξε πορεία και αποβιβάστηκε στην Πάτρα στις 3 Απριλίου. Οι ενισχύσεις συνέδραμαν τους Τούρκους του κάστρου, λεηλάτησαν και κατέστρεψαν την πόλη. Οι πρόξενοι των ξένων δυνάμεων που ήταν ευμενείς προς τους εξεγερμένους, ιδίως αυτοί της Σουηδίας, Πρωσίας και Ρωσίας και ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ, που είχαν προσφέρει καταφύγιο στους επαναστάτες εγκατέλειψαν την πόλη. Ο Άγγλος πρόξενος Green που τήρησε ουδέτερη στάση αρνούμενος να δεχτεί Έλληνες στο προξενείο του και ο Γάλλος πρόξενος Πουκεβίλ στις αφηγήσεις τους περιγράφουν τα γεγονότα και την έκταση της καταστροφής ως τρομακτική. Το άτακτο και άοπλο επαναστατημένο πλήθος δεν μπορούσε να προτάξει σοβαρή αντίσταση. Μια πιθανή εξαίρεση ήταν ο Καρατζάς, ένας ντόπιος τσαγκάρης ο οποίος με τους άντρες του απέτρεψε τουρκικές επιθέσεις στα γύρω χωριά. Τελικά οι Τούρκοι οχυρωμένοι στο φρούριο κράτησαν ως το 1828^[9].

Η Πάτρα απελευθερώθηκε στις 7 Οκτωβρίου 1828 από το γαλλικό εκστρατευτικό σώμα στην Πελοπόννησο με διοικητή τον στρατηγό Μαιζών. Το 1829 ο τότε κυβερνήτης της Ελλάδας, Ιωάννης Καποδίστριας υιοθέτησε ένα πολύ φιλόδοξο πολεοδομικό σχέδιο –για την πόλη που ήταν ακόμα σε ερείπια- το οποίο συνέταξε ο μηχανικός του γαλλικού στρατού Σταμάτης Βούλγαρης. Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα και τότε μόνο ύστερα από μεγάλες προσαρμογές ώστε να ανταποκρίνεται στα συμφέροντα των ισχυρών κτηματιών. Η Πάτρα αναπτύχθηκε ως το δεύτερο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ελλάδας μετά την Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα.^[10]

Η πόλη επωφελήθηκε από το ρόλο της ως το κύριο εξαγωγικό λιμάνι για την αγροτική παραγωγή της Πελοποννήσου^[11]. Ήταν το κυριότερο κέντρο οργάνωσης της παραγωγής της σταφίδας, προσφέροντας αποθηκευτικές, τραπεζικές και ασφαλιστικές υπηρεσίες. Όμως αυτή η πρώιμη περίοδος ευημερίας ήταν σύντομη, καθώς η ολοκλήρωση της διώρυγας της Κορίνθου το 1893 αμφισβήτησε την πρωτοκαθεδρία του λιμανιού της. Εκτός αυτού, το 1894 οι τιμές εξαγωγής της σταφίδας στις διεθνείς αγορές άρχισαν να κατρακυλούν, εξαιτίας της υπερπαραγωγής και των διεθνών συνθηκών, πράγμα το οποίο προκάλεσε μια μακροχρόνια κρίση με βαθιές οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές επιπτώσεις, η οποία έγινε γνωστή ως η μεγάλη σταφιδική κρίση^[12]. Το εμπόριο με τη Δυτική Ευρώπη κυρίως τη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία συνέβαλε ουσιαστικά στην διαμόρφωση της ταυτότητας της πόλης ως σπουδαίου λιμανιού και κοσμοπολίτικου αστικού κέντρου στην Ελλάδα των αρχών του 20ου αιώνα.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Πάτρα αναπτύχθηκε γοργά και αποτέλεσε την πρώτη ελληνική πόλη που εισήγαγε δημόσιο ηλεκτροφωτισμό και ηλεκτροκίνητους τροχιόδρομους^[13]. Η πολεμική προσπάθεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου καθήλωσε την ανάπτυξη της πόλης και επίσης δηιούργησε άναρχη εξάπλωση με την εισροή 7.000 προσφύγων από την Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Πάτρα αποτέλεσε κύριο στόχο των Ιταλικών αεροπορικών βομβαρδισμών. Κατά τη διάρκεια της κατοχής από τις δυνάμεις του Άξονα, εγκαταστάθηκε γερμανική στρατιωτική διοίκηση και ιταλικά στρατεύματα στάθμευαν στην πόλη. Στις 13 Δεκεμβρίου 1943, στα γειτονικά Καλάβρυτα τα γερμανικά στρατεύματα εκτέλεσαν όλο τον ανδρικό πληθυσμό και κατέκαψαν την πόλη (Ιστορία των Εβραίων στην Πάτρα). Μετά την απελευθέρωση η πόλη αναπτύχθηκε γρήγορα για να ανακάμψει, αλλά τις τελευταίες δεκαετίες η σημασία της επισκιάστηκε από το αστικό συγκρότημα της Αθήνας.

• Ιστορία των Εβραίων στην Πάτρα

• Ένθετο Ε-Ιστορικά της εφημ. Ελευθεροτυπία με θέμα: «Πάτρα, η πόλις-λιμάνι», τχ. 119 (24 Ιανουαρίου 2002).
• Ένθετο Επτά Ημέρες της εφημ. Καθημερινή με θέμα: «Παλιά Πάτρα» (21 Φεβρουαρίου 1999).
• Γιώτα Καΐκα-Μαντανίκα, Πάτρα 1870-1900. Η καθημερινή ζωή της Πάτρας στην αυγή της Μπελ Επόκ, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1998.
• Στάθης Κουτρουβίδης, «Γενόμενος κάτοχος απεράτων καλλιεργησίμων εκτάσεων». Η συγκρότηση της αστικής τάξης στην Επαρχία Πατρών κατά τον 19ο αιώνα, Σμίλη, Αθήνα 2021.
• Στάθης Κουτρουβίδης, Κοινωνική κυριαρχία και έγγειες σχέσεις στον νομό Αχαϊοήλιδος τον 19ο αιώνα. Οικονομικές και πολιτιστικές διαστάσεις, ανέκδοτη Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Κρήτης-Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Ρέθυμνο 2008.
• Βασίλης Κ. Λάζαρης, Πολιτική Ιστορία της Πάτρας, Τόμοι Α΄-Β΄-Γ΄-Δ΄, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1986-1990∙ Τόμος Ε΄, Εκδόσεις Διαπολιτισμός, Πάτρα 2016.
• Βασίλης Κ. Λάζαρης (επιμ.), Στέφανου Ν. Θωμόπουλου «Ιστορία της Πόλεως Πατρών από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι του 1821». Έκδοση τέταρτη στη δημοτική γλώσσα και με βάση τα χειρόγραφα του συγγραφέα, Τόμοι Α΄-Β΄, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1998-1999. ISBN 960-7960-10-6 (set). (Α΄ έκδοση: Εν Αθήναις 1888)
• Βασίλειος Λάζαρης, Ο εμφύλιος πόλεμος στην Αχαΐα, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2006. ISBN 960-451-017-7.
• Λουλούδης, Θεόδωρος Η. (2010). Αχαΐα. Οικισμοί, οικιστές, αυτοδιοίκηση. Πάτρα: Νομαρχιακή Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης Ν.Α. Αχαΐας. 
• Αλέξης Μ. Μάλλιαρης, Η Πάτρα κατά τη βενετική περίοδο (1687-1715): γη, πληθυσμοί, κοινωνία στη Β.Δ. Πελοπόννησο, εκδ. Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετ��ας, 2008.
• Νικόλας Μιτζάλης, Προσφυγικά. Η συνοικία της σιωπής στην Πάτρα του Μεσοπολέμου, Εκδόσεις Πελοπόννησος, Πάτρα 2014. ISBN 978-618-81328-1-8.
• Νικόλαος B. Μιτζάλης, Η μεσοπολεμική βιομηχανική ανάπτυξη της Πάτρας και οι μεταλλαγές στον αστικό ιστό της πόλης, Εκδόσεις Περί Τεχνών, Πάτρα 2007. ISBN 978-960-6684-34-0.
• Ιωάννης Μόσχος, Ο Μυκηναϊσμός στην Αχαΐα, εκδ. Εταιρεία Μελετών Μυκηναϊκής Αχαΐας, 2007.
• Χρήστος Α. Μούλιας, Το λιμάνι της σταφίδας, Πάτρα 1828-1900, Εκδόσεις Περί τεχνών, Πάτρα 2000.
• Χρήστος Αθ. Μούλιας, Η εβραϊκή παρουσία στην Πάτρα: Από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, Αθήνα 2015.
• Αφέντρα Γ. Μουτζάλη, «Μεταβολές του αστικού τοπίου στην Πάτρα του 19ου αιώνα», archaiologia.gr, 1 Φεβρουαρίου 2016.
• Νίκος Μπακουνάκης, Πάτρα 1828-1860, μια ελληνική πρωτεύουσα στον 19ο αιώνα, δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1995. ISBN 960-03-0000-3.
• Νίκος Μπακουνάκης, Το κρασί του Γουσταύου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1997.
• Δημήτρης Μπαχάρας, Αρχοντικές οικογένειες της Πελοποννήσου. Η οικογένεια Κανακάρη-Ρούφου. Από την Επανάσταση του 1821 στη Δικτατορία των Συνταγματαρχών, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2020.
• Ξενοφών Αργ. Παπαευθυμίου, Σιωπηλοί μάρτυρες. Τα βιομηχανικά κτίρια της Πάτρας και η αρχιτεκτονική τους, Εκδόσεις Πελοπόννησος, Πάτρα 2014. ISBN 978-618-81328-0-1.
• Βασιλική Πετρίδου, Παναγιώτης Πάγκαλος, «Η αστική κληρονομιά της Πάτρας», στο: Επιστημονικό Συμπόσιο «Ιστορικές πόλεις – λιμάνια της Μεσογείου και πολεοδομικές παρεμβάσεις στον 20ο αιώνα», Πάτρα 2006, εκδ. Ελληνικού Τμήματος ICOMOS, 2008, σσ. 200-215.
• Νίκος Ε. Πολίτης, Το καρναβάλι της Πάτρας, Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1987.
• Μιχαήλ Β. Σακελλαρίου, Η Πελοπόννησος κατά την δεύτερην Τουρκοκρατίαν (1715-1821), Αθήνα 1939. (επανέκδοση 2000)
• Ελένη Σαράντη, «Η Πάτρα όπως την είδαν oι περιηγητές από το 1204 ως το 1500», Μνήμων, τ. 5 (1975), σελ. 7‐32.
• Ελένη Σαράντη, «Οι εμπoρικές και πoλιτικές σχέσεις της Πάτρας με τη Βενετία στο πρώτo ήμισυ τoυ 15oυ αιώνα», Θησαυρίσματα, τ. 17 (1980), σελ. 131‐148.
• Hélène Saranti-Mendelovici, "A propos de la ville de Patras aux 13e-15e siècles", Revue des Études Byzantines, 38 (1980), σελ. 219-232.
• Νικόλαος Β. Σαραφόπουλος, Λεύκωμα Αχαϊκής Βιομηχανίας 1840-1940, εκδ. Επιστημονικό Πάρκο Πατρών, Πάτρα 1997.
• Νικόλαος B. Σαραφόπουλος, Ιστορικό Λεύκωμα της Αχαϊκής Βιομηχανίας 1825-1975, εκδ. Επιστημονικό Πάρκο Πατρών, Πάτρα 2009.
• Συλλογικός τόμος, Η πολιτισμική φυσιογνωμία της Πάτρας. Εβδομάδα Γραμμάτων & Τεχνών της Πάτρας, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών, Πάτρα 1997.
• Συλλογικός τόμος, Πάτρα, από την αρχαιότητα έως σήμερα, Υπό την αιγίδα της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης «Πάτρα 2006», Εκδόσεις Κότινος Α.Ε, Αθήνα 2005.
• Συλλογικός τόμος, Αχαΐα και νότιος Ιταλία. Επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα ως σήμερα: Πρακτικά συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2006, Σήμα Εκδοτική, Αθήνα 2011. ISBN 978-960-99349-3-0.
• Νίκος Φ. Τόμπρος, Η Πάτρα στον Αγώνα (1821-1828), Εκδόσεις Το Δόντι, Πάτρα 2021.
• Νίκος Τόμπρος, «Ένοπλες συγκρούσεις και πολιτικές αντιπαραθέσεις κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Πατρών (1821-1828)», στο: Στ΄ Διεθνές Συνέδριο με θέμα: «Πολεμικές συγκρούσεις και τόποι καθαγιασμού του απελευθερωτικού αγώνα κατά την Επανάσταση του 1821» (Αθήνα, 6-7.10.2017), 10 Επιστημονικά Συνέδρια για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επαναστάσεως (1821-2021), Αθήνα 2018, σ. 147-183.
• Νίκος Τόμπρος, Τα σχολεία τα λαϊκά... Πατραϊκοί σύλλογοι και η φιλεκπαιδευτική τους πολιτική (1876 - 1915), Εκδόσεις Το Δόντι, Πάτρα 2007.
• Τριανταφύλλου, Κώστας Ν. (1995). «Πάτρα». Ιστορικόν λεξικόν των Πατρών. 2 (3η έκδοση). Πάτρα: Τυπογραφείο Πέτρου Χρ. Κούλη. 
• Ανδρέας Τσιλίρας (επιμέλεια), Δημοτικές εκλογές στην Πάτρα, Εκδόσεις Πελοπόννησος, Πάτρα 2014. ISBN 978-960-88372-9-4.
• Νικόλας Φαράκλας, Η Γεωπολιτική Οργάνωση της Πελοποννησιακής Αχαΐας, Πανεπιστήμιο Κρήτης-Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας-Τομέας Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, σειρά: Ρίθυμνα-Θέματα Κλασικής Αρχαιολογίας, αρ.9, Ρέθυμνο 2001.
• Πέτρος Ψωμάς, Δήμαρχοι Πατρέων 1836-2006, Εκδόσεις «Το Δόντι», Πάτρα 2007. ISBN 978-960-88046-2-3.
• Elena Frangakis-Syrett, "Patras", Review (Fernand Braudel Center), Vol. XVI, No.4 [Port-Cities of the Eastern Mediterranean 1800-1914] (Fall 1993), pp. 411-433.
• Elena Frangakis-Syrett, "Monoculture in Nineteenth-Century Greece and the Port-City of Patras", Journal of the Hellenic Diaspora, Vol. 20.2 (1994), pp. 9-34.
• Elena Frangakis-Syrett-Malcolm Wagstaff, "Patras and its Hinterland: Cityport Development and Regional Change in 19th-Century Greece" στο B. Hoyle (ed.), Cityports, Coastal Zones and Regional Change, J. Wiley & Sons: Chichester, 1996, pp. 121-136.
• Malcolm Wagstaff- Elena Frangakis-Syrett, "The Port of Patras in the Second Ottoman Period: Economy, Demography and Settlements, c. 1700-1830", Revue du Monde Musulman et de la Méditerranée, Vol. 66, No 4 (1992), pp. 79-94.

• Ψηφιακή συλλογή «Διογένεια»: ψηφιακή συλλογή της Βιβλιοθήκης & Κέντρου Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Πατρών που συλλέγει τεκμήρια μνήμης, υψηλής ιστορικής σημασίας για το Πανεπιστήμιο Πατρών, την Πάτρα, την Αχαΐα και την Ελλάδα. diogeneia.library.upatras.gr. Ανακτήθηκε: 14/01/2019.