Ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις στην Ελλάδα

Ο όρος ενδοαντιστασιακές συγκρούσεις, αναφέρεται στις ένοπλες εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα σε ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια της κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα και εν μέσω του πολέμου της Εθνικής Αντίστασης.

Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ συγκρούστηκε κάποια χρονικά διαστήματα με έτερες αντιστασιακές οργανώσεις (Οργάνωση του Αντών Τσαούς, ΡΑΝ, Εθνική Δράση,ΕΔΕΣ) και με την ΕΟΚ {πηγή} στην Κρήτη. Το 1943 εκδηλώθηκαν οι πρώτες συγκρούσεις στη Στερεά Ελλάδα, στη Μακεδονία και στην Πελοπόννησο. Το φθινόπωρο του 1943 ξεκίνησε μία εμφύλια σύγκρουση στην Ήπειρο ανάμεσα στον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ που έληξε το Φεβρουάριο του 1944. Την άνοιξη του ίδιου έτους ο ΕΛΑΣ συγκρούστηκε με το 5/42 Σύνταγμα του Ψαρρού και το διέλυσε αιματηρά. Μετά τις συγκρούσεις αυτές ο ΕΛΑΣ απέμεινε ο μοναδικός αντιστασιακός στρατός σε όλη την ελληνική επικράτεια με εξαίρεση την Ήπειρο, τη βουλγαρική ζώνη Κατοχής και την Κρήτη, όπου παράλληλα δρούσαν και οι οργανώσεις του ΕΔΕΣ, του Αντών Τσαούς και της ΕΟΚ αντίστοιχα.{πηγή}

Στις 7 Μαΐου 1943, στο Θέρμο (Κεφαλόβρυσο Τριχωνίδος) δέχεται επίθεση από Ελασίτες η ομάδα του ΕΔΕΣίτη, Γεωργίου Παπαϊωάννου.

Τον Μάϊο του 1943, δύναμη του ΕΛΑΣ υπό τους Βελουχιώτη, Ορέστη, Νικηφόρο, Φ. Γρηγοριάδη κ.ά., περικύκλωσε και αφόπλισε στο χωριό Στρώμη Φωκίδας 200 αντάρτες του 5/42 της ΕΚΚΑ, τους οποίους άφησαν ελεύθερους με εξαίρεση τον Δ. Ψαρρό. Το ζήτημα λύθηκε μετά από παρέμβαση των Έντι Μάγιερς και Ανδρέα Τζήμα που επέπληξαν τους καπετάνιους για την ενέργεια τους^[1]. Ωστόσο τον επόμενο μήνα, μετά από εντολή του στρατηγείου Ρούμελης, ακολούθησε νέα επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των - βρισκόμενων σε φάση ανασυγκρότησης - δυνάμεων του Ψαρρού, στη θέση Ταράτσα της Γκιώνας, επιτυγχάνοντας μετά από πολύωρη μάχη, τη δεύτερη διάλυση του 5/42. Μετά από μεσολάβηση του βρετανικού παράγοντα, υψηλόβαθμα στελέχη του ΕΛΑΣ όπως οι Σαράφης, Λευτεριάς και Καραγκίτσης ξεκινούν διαδικασίες εναντίον των επικεφαλής της επίθεσης, οι οποίοι ωστόσο απαλλάχθηκαν καθώς παρουσίασαν τη διαταγή του στρατηγείου Ρούμελης από τον Ευθύμιο Ζούλα. Παραμένει άγνωστο εάν το Ζούλας έδρασε με δική του πρωτοβουλία λόγω προσωπικών λόγων ή αν έλαβε εντολές, ωστόσο κατά τον Φλάισερ, πιθανότερο είναι το πρώτο^[2]. Από πλευράς ΕΛΑΣ, όλα αυτά αποδόθηκαν σε «πρωτοβουλία» του Βελουχιώτη ο οποίος έδρασε σύμφωνα με όσα του μετέφερε ο «καπετάν Ορέστης» του ΕΛΑΣ Αττικής (Ανδρέας Μούντριχας), μετά από «παρεξήγηση» του καπετάν Ορέστη σε σχέση με την επίσημη γραμμή του ΕΛΑΣ.^[3]

Την 1η Φεβρουαρίου 1944, ο Ζέρβας με τέχνασμα πληροφορεί τον ΕΛΑΣ και τη Συμμαχική Αποστολή ότι επίκειται γερμανική επίθεση, και ζητά βοήθεια από τον ΕΛΑΣ, ενώ το Γ.Σ του ΕΔΕΣ πλησιάζει μισός γερμανικός λόχος. Όμως στην "επίθεση" δεν ανταλλάσσονται πραγματικά πυρά και αντίθετα κατηγορείται ο ΕΛΑΣ ότι διεξάγει επίθεση σε συνεννόηση με τους Γερμανούς. Το "γεγονός" μεταφέρεται στον Ουίνστον Τσώρτσιλ, που αγανακτεί για τη χαμέρπεια και την προδοσία του ΕΛΑΣ[40].

Μέχρι τον Ιούνιο είχε διαλυθεί στην Κάτω Αχαΐα η ομάδα του Σεβαστάκη. Τον Αύγουστο ο ΕΛΑΣ επιτίθεται στην ομάδα του ίλαρχου Τηλέμαχου Βρεττάκου και τον εκτελεί, όπως επίσης διαλύει την οργάνωση του συνταγματάρχη Γιαννακόπουλου στην Αρτεμίσια Μεσσηνίας. Τον Αύγουστο του 1943, γίνονται συναντήσεις στο Κάιρο μετα��ύ ΕΑΜ και κυβέρνησης Τσουδερού, ώστε να σταματήσουν οι εχθροπραξίες, κάτι που καταλήγει ξανά σε αδιέξοδο. Τον Οκτώβριο επιτίθεται και διαλύει την ομάδα Χρήστου Καραχάλιου στην περιοχή της Ηλείας.^{[εκκρεμεί παραπομπή]}

Το Φεβρουάριο του 1943 εμφανίστηκε στα Πιέρια η πρώτη ανταρτοομάδα της οργάνωσης ΥΒΕ/ΠΑΟ, που από την ίδρυσή της ήταν εχθρικά διακείμενη προς τους «αναρχικούς» και «διεθνιστές» του ΕΑΜ, λόγω της στήριξης του ΚΚΕ στην αυτονομία της Μακεδονίας το 1924.^[4] Εξαιτίας των επαφών και σχέσεων αξιωματικών της ΥΒΕ/ΠΑΟ με τη δωσιλογική διοίκηση, ιδίως τον Αθανάσιο Χρυσοχόου, το ΕΑΜ αντιμετώπισε με εχθρότητα την ομάδα αυτή, ο ΕΛΑΣ τη διέλυσε ως αντιεαμική «φασιστική προδοτική» και ορισμένα μέλη της ξεκίνησαν να συνεργάζονται με τους Γερμανούς.^[5] Στην περιοχή της Κοζάνης, όπου στις αρχές του 1943 επικρατούσε το ΕΑΜ, ξέσπασαν συγκρούσεις και μετά από μία μάχη στον Αυγερινό τον Απρίλιο ο ΕΛΑΣ εκτέλεσε τέσσερεις αξιωματικούς της ΠΑΟ στη Βουχωρίνα,^[6] όχι ως συνεργάτες των κατακτητών, αλλά ως «αντεπαναστάτες» και επειδή «δεν αντιστάθηκαν στους Ιταλούς»^[7] και με την ορθή κατηγορία ότι επιδίωκαν να επιβληθούν στον ΕΛΑΣ με τα όπλα.^[8] Ανάλογες εκτελέσεις πραγματοποιήθηκαν και στην περιοχή της Καστοριάς την ίδια εποχή,^[7] προξενώντας λίγες μέρες αργότερα εκτελέσεις εαμικών στελεχών, συμπεριλαμβανομένου του Λάζου Τερπόφσκι ή Ζησιάδη.^[9]

Λίγο αργότερα όμως, ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε εκ νέου στην ΠΑΟ στις περιοχές Πάικο και Κάτω Πιέρια.

Στην περιοχή της βουλγαρικής ζώνης Κατοχής, δυνάμεις του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν τον Δεκέμβριο του 1943 σε ομάδες ανεξάρτητων ανταρτών του Παγγαίου, με τους οποίους μέχρι τότε συνεργάζονταν, αναγκάζοντάς τους να καταφύγουν στις δυνάμεις του Αντών Τσαούς στα γειτονικά Όρη Λεκάνης^[10]. Ακολούθησε στις αρχές Ιανουαρίου του 1944 η αντεπίθεση των εθνικιστών ανταρτών, οι οποίοι αιχμαλώτισαν και εκτέλεσαν αρκετούς ΕΛΑΣίτες, καταφέρνοντας ακόμη να έρθουν σε επαφή με συνδέσμους του ΣΜΑ και να εξασφαλίσουν πολεμοφόδια για την συντήρηση και ανάπτυξη των δυνάμεών τους^[11].

Τον Ιούνιο του 1943, με την συμμετοχή του ΕΑΜ, του ΕΔΕΣ, της ΕΚΚΑ και της βρετανικής συμμαχικής αποστολής, που είχε καταφθάσει στα ελληνικά βουνά, υπογράφηκε μια συμφωνία για την δημιουργία ενός κοινού γενικού στρατηγείου για τον συντονισμό της Αντίστασης και φάνηκε ότι οι προστριβές μεταξύ των αντιστασιακών οργανώσεων θα σταματούσαν. Όμως, η προσπάθεια του ΕΔΕΣ να εγκαταστήσει ομάδες του σε περιοχές που βρίσκονταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ, η ένταξη ακροδεξιών (φιλοβασιλικών) στον ΕΔΕΣ, η συνεργασία του ΕΔΕΣ Αθηνών (του προδοτικού σκέλους, όχι του αγωνιστικού) με τους Γερμανούς, καθώς και η ανακωχή του ΕΔΕΣ Ηπείρου (αν και κατά την περίοδο εκείνη έχουν καταγραφεί επιθέσεις του ΕΔΕΣ ενάντια στους Γερμανούς, πολλές φορές εν αγνοία του ίδιου του Ζέρβα) προκάλεσαν τη σκλήρυνση της στάσης του ΕΑΜ. Σύμφωνα με ορισμένους ιστοριογράφους, το ΕΑΜ εκπονούσε σχέδια για τη στρατιωτική κατάληψη της Αθήνας με τη λήξη της κατοχής, όπως και για την εγκατάσταση μιας κυβέρνησης στις περιοχές που ήλεγχε^[12], ενώ ο ΕΔΕΣ εκπονούσε σχέδια για την κατάληψη της εξουσίας και την άμεση επιβολή της Δημοκρατικής Επαναστάσεως^[13].

Tο Σεπτέμβριο του 1943, με την επιστροφή της αντιπροσωπείας που είχε σταλεί στο Κάιρο, ο ΕΛΑΣ ήταν σίγουρος ότι οι Άγγλοι, με την βοήθεια του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ, θα προσπαθούσαν να επαναφέρουν τον, εξαιρετικά αντιδημοφιλή στην ελληνική κοινωνία, Γεώργιο Β΄^[14]. Ο Βελουχιώτης έφτασε στο σημείο να χαρακτηρίσει τους Άγγλους μεγαλύτερο κακό από τους Γερμανούς και πρότεινε τα εξής: είτε ο ΕΔΕΣ και η ΕΚΚΑ θα σχημάτιζαν κοινό μέτωπο με το ΕΑΜ κατά της προσπάθειας επιστροφής του Βασιλιά, είτε θα τους διέλυαν με τη βία. Παρόλα αυτά το ΕΑΜ, σε συνεδρίασή του, δεν πήρε απόφαση για έναρξη εμφυλίου πολέμου και άφηνε ελπίδες για αποφυγή του ^[15].

Οι πρώτες ένοπλες συγκρούσεις ξεκίνησαν στις αρχές Οκτωβρίου 1943 με την σύλληψη αξιωματούχων του ΕΑΜ από τον ΕΔΕΣ, αφού πρώτα είχε προηγηθεί μια συμπλοκή στο Τσεπέλοβο της Ηπείρου. Στις 3 Οκτωβρίου, ο ΕΛΑΣ αφοπλίζει ένα μικρό αντάρτικο τμήμα του ΕΔΕΣ Θεσσαλίας με την κατηγορία ότι ο αρχηγός του ήταν ζωοκλέπτης και είχε άμεσες σχέσεις με πρώην δωσίλογους.^[16] Στις 7/8 Οκτωβρίου έπειτα από ένοπλη συμπλοκή στο Τσεπέλοβο Μετσόβου μεταξύ των δυο οργανώσεων συλλαμβάνονται ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ της περιοχής της Ηπείρου.^[17] Αφορμή για τη συμπλοκή και σύλληψη του Σίμου Καραγκίτση από τον ΕΔΕΣ ήταν οι γεωγραφικές σφαίρες επιρροής των ανταρτοομάδων.^[18] Αυτό έφερε την άμεση αντίδραση του ΕΛΑΣ και προσωπικώς του Βελουχιώτη. Διατάζεται η σύλληψη των αντιπροσώπων του ΕΔΕΣ στο ΚΓΣΑ, καθώς και εκστρατεία διάλυσης του ΕΔΕΣ στις 9/10 Οκτωβρίου με μεγάλο τμήμα ανταρτών του ΕΛΑΣ και σε συνεννόηση με το Γιώργη Σιάντο (Εκτελών χρέη Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, αφού ο εκλεγμένος Ζαχαριάδης βρισκόταν κρατούμενος στο Νταχάου) και τον Ανδρέα Τζήμα (πολιτικός καθοδηγητής του ΕΛΑΣ). Διατάχθηκαν τέσσερις μεραρχίες του ΕΛΑΣ να επιτεθούν κατά του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο^[19].

Βλέποντας ότι θα βρισκόταν μεταξύ δύο αντιπάλων, ο Ζέρβας είχε ήδη αποφασίσει να συνεννοηθεί μυστικά με τους Γερμανούς για μια άτυπη κατάπαυση του πυρός. Στις 4 Οκτωβρίου, μια επιτροπή με αντιπρόσωπο τον πρόεδρο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, Μπίκελ, σε συμφωνία με τους Γερμανούς, φτάνει στο αρχηγείο του ΕΔΕΣ στο Βουργαρέλι. Ο ερυθρός σταυρός προσπαθούσε, μέσω της αντιπροσωπείας, να προστατεύσει τον πληθυσμό της Ηπείρου από τα αντίποινα των Γερμανών λόγω των ενεδρών των ανταρτών. Τις ίδιες επαφές, με την επιτροπή του Μπίκελ, έκανε και η 8η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, με αρχηγούς τους Νάσση και Πίσπερη, αλλά όταν επικοινώνησαν με το Γενικό στρατηγείο του ΕΛΑΣ, απορρίφθηκαν όλες οι επαφές κατηγορηματικά.^[20] Σύμφωνα πάντως με τον Ναπολέων Ζέρβα, ο ίδιος ειδοποίησε το ΕΑΜ και το Συμμαχικό Στρατηγείο για τις επαφές με τον Ερυθρό Σταυρό.^[21][22]

Ο ΕΛΑΣ κατηγόρησε τον ΕΔΕΣ για συνεργάτη των κατακτητών^[23]. Νεότερες έρευνες δείχνουν ότι έλαβαν χώρα και κοινές επιχειρήσεις ΕΔΕΣ και Γερμανών ενάντια στις δυνάμεις του ΕΑΜ αν και στις μεταξύ τους διαμάχες βρέθηκε και ο ΕΔΕΣ να διεξάγει διμέτωπο αγώνα εναντίον του ΕΛΑΣ και των Γερμανών ταυτόχρονα (γι' αυτόν το λόγο και ο ΕΔΕΣ είχε κατηγορήσει τον ΕΛΑΣ για συνεργασία με τους Γερμανούς)^[24].

Καθώς οι μονάδες του ΕΛΑΣ ήταν πολύ ισχυρότερες, κατάφεραν να κερδίσουν τον ΕΔΕΣ στο πεδίο της μάχης και να απειλήσουν τις δυνάμεις του Ζέρβα με ολοκληρωτική καταστροφή. Η αυτοπεποίθηση του ΕΛΑΣ ότι θα διαλύσει τον ΕΔΕΣ τον οδήγησε να απορρίψει τις βρετανικές προτάσεις για κατάπαυση των επιθέσεων. Την ίδια στιγμή, ξεκίνησαν αντιανταρτικές επιχειρήσεις των Γερμανών, που έδωσαν την ευκαιρία στο Ζέρβα να περισώσει τους μαχητές του^[25].

Η επιθυμία των Βρετανών, για πολιτικούς και στρατιωτικούς λόγους, να σταματήσει ο εμφύλιος, η εξασθένηση του ΕΔΕΣ και η αδυναμία του ΕΛΑΣ να αντιμετωπίσει δύο αντιπάλους, οδήγησαν σε ανακωχή στις 4-5 Φεβρουαρίου 1944^[26], η οποία, όμως δεν έσβησε τη συσσωρευμένη αντιπαλότητα. Με βρετανική μεσολάβηση, στο τέλος του μήνα, ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ και ΕΚΚΑ συνυπέγραψαν τη συμφωνία της Πλάκας - Μυρόφυλλου.

Στις αρχές του 1944, οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες και η κατάσταση εκτός ελέγχου. Πρώην μέλη των αντιστασιακών οργανώσεων που διέλυσε ο ΕΛΑΣ κατατάσσονταν στα τάγματα ασφαλείας με σκοπό την αντεκδίκηση και να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον του ΕΛΑΣ συνεργαζόμενοι με τις αρχές κατοχής.^[27]

Το ΕΑΜ πρωτοστάτησε στις μοναδικές εκλογές για την ανάδειξη της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), στις οποίες για πρώτη φορά ψήφισαν και οι γυναίκες και μέτρησε πάνω από 2 εκατομμύρια ψήφους. Σύμφωνα με τη διακήρυξη της, στόχος της ήταν η απελευθέρωση της χώρας από τον ξένο κατακτητή και η ανασυγκρότηση της Ελλάδας με βάση τα συμφέροντα του Ελληνικού Λαού. Η σχεδόν πλήρης κατανομή της βρετανικής βοήθειας στις μη ΕΑΜικές οργανώσεις όξυνε τα πάθη. Οι Βρετανοί είχαν σταματήσει να στηρίζουν οικονομικά το ΕΑΜ ύστερα από το Κίνημα του Ναυτικού στη Μέση Ανατολή, το οποίο και άλλαξε άρδην τη στάση τους απέναντι του.

Η δολοφονία του Δημήτριου Ψαρρού από τον ΕΛΑΣίτη ταγματάρχη Ευθύμιο Ζούλα, καθόρίσε ως ένα βαθμό τις μεταγενέστερες εξελίξεις καθόσον πολλοί την χρησιμοποίησαν ισχυριζόμενοι ότι ευθύνεται συνολικά ο ΕΛΑΣ, ενώ αναφέρθηκε και στιγματίστηκε στο Συνέδριο του Λιβάνου, το οποίο πραγματοποιήθηκε προς εύρεση συμβιβασμών τον Μάιο του 1944.

Το 5/42 Σύνταγμα, προσπάθησε να δημιουργηθεί σε μια περιοχή που ελεγχόταν ήδη από τον ΕΛΑΣ ενώ υπήρξαν προστριβές μεταξύ των δύο οργανώσεων από την πολύ αρχή για θέματα προπαγάνδας και επιμελητείας, καθώς οι ΕΛΑΣίτες κατηγορούσαν τους μαχητές του 5/42 για πλήρη εξάρτηση από τη βρετανική βοήθεια καθώς λόγω της μεγάλης βρετανικής βοήθειας οι μαχητές του 5/42 μπορούσαν να αγοράζουν τα τρόφιμα τους από τους χωρικούς, ενώ ο ΕΛΑΣ επέβαλε φορολογία, παρότι δεχόταν τη μεγαλύτερη βρεττανική βοήθεια απο όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις.

• Φλάισερ, Χάγκεν (1995). Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944. 2. Αθήνα: Παπαζήση. 
• Kalogrias, Vaios (2015). «Collaborationism and «Red Terror» in Greek Macedonia, 1943-1944» (στα αγγλικά). Qualestoria. Rivista di storia contemporanea 43 (2: Collaborazionismi, guerre civili e resistenze): 99-118. ISSN 0393-6082. http://hdl.handle.net/10077/21224. Ανακτήθηκε στις 24 Σεπτ. 2018. 
• Καλύβας, Στάθης Ν.· Μαραντζίδης, Νίκος (2016). Εμφύλια Πάθη - 23+2 νέες ερωτήσεις και απαντήσεις για τον Εμφύλιο. Αθήνα: Μεταίχμιο. 
• Μάγερ, Χέρμαν Φρανκ (2009). Αιματοβαμμένο Έντελβαϊς. Η 1η Ορεινή Μεραρχία, το 22ο Σώμα Στρατού και η εγκληματική δράση τους στην Ελλάδα, 1943-1944. (Blutiges Edelweiß. Die 1. Gebirgs-Division im Zweiten Weltkrieg). Β΄. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας. ISBN 978-960-05-1425-4. 
• Πριόβολος, Γιάννης (2018). Εθνικιστική "αντίδραση" και Τάγματα Ασφαλείας: Εμφύλιος και αντικατοχικός πόλεμος 1943-1944. Αθήνα: Πατάκης. ISBN 978-960-16-7561-9. 
• Smith, Ole L. (1997). «"Ο πρώτος γύρος": εμφύλιος πόλεμος κατά την Κατοχή». Στο: Ντέιβιντ Κλόουζ, επιμ. Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος, 1943-1950. Μελέτες για την πόλωση. Αθήνα: φιλίστωρ. 
• Τζούκας, Βαγγέλης (2013). Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο, 1942-44. Τοπικότητα και πολιτική ένταξη. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας. 

• Κωστόπουλος, Τάσος (2015). «Το επιτελείο της αστικής αντεπανάστασης. Στοιχεία για τον κύκλο των Μαρκεζίνη-Ζαλοκώστα». Αρχειοτάξιο 17: 95-114. 

Αυτό το λήμμα χρειάζεται επέκταση. Μπορείτε να βοηθήσετε την Βικιπαίδεια επεκτείνοντάς το.