Desidijati

Desidijati, Desitijati, ili Dezitijati (Daesitiates, kako bilježe drevni rimski hroničari) Ilirsko su pleme koje je u antičko doba naseljavalo dijelove Srednje Bosne. Uz Mezeje koji su naseljavali sjeverozapadnu Bosnu, Breuke sa područja između rijeke Save i Drave te Dicione iz zapadne Bosne i nekoliko drugih plemena činili su grupu pod nazivom Panonci. Dezitijati su imali naglašeno historijsko prisustvo u periodu od kraja IV stoljeća p. n. e. sve do početka III stoljeća n. e. Drevni literarni izvori sadrže opis života Dezitijata a bogati dokazi materijalne prirode o njima su pronađeni tokom areheoloških istraživanja. Dezitijati pripadaju autohtonoj srednjobosanskoj kulturnoj grupi. Tokom rimske vladavine na zapadnom Balkanu ime Dezitijata se našlo na mnogim natpisima kao i u pomenutiim djelima antičkih pisaca.

U XIX stoljeću počela su značajnija naučna istraživanja o Dezitijatima i to na području "gornje" Bosne. Ipak, svi ti istraživački napori tek trebaju rezultirati potpunijom analizom o ovom plemenu. Nema sumnje da su Dezitijati činili jednu od glavnih komponenata ilirskog etno-kulturološkog bića koje se protezalo od južnog Jadrana do rijeke Dunav na sjeveru. Preciznije, Dezitijati su živjeli u samom centru ilirskog svijeta.^[1]

Porijeklo Dezitijata je vezano za proces "indo-evropeizacije" zapadnog Balkana i PodunavljePodunavlja. Ovaj proces je trajao sve do kasnog bronzano doba i početka željeznog doba kada se formirala Srednjobosanska kulturna grupa Dezitijati su uspostavljali složene političke zajednice. Ovaj specifični proces dostigao je vrhunac tokom keltskih plemenskih pokreta i kulturnih preobražaja nastalih kao posljedica promjena koje je uslovilo željezno doba. Ovo se posebno ogledalo u formiranju Dezitijata kao prepoznatljive i funkcionalne političke organizacije. U stoljećima koja su uslijedila, Dezitijati su se razvili u snažnu i čvrstu zajednicu koja se odlikovala definiranim političkim, društvenim i ekonomskim strukturama.^[2] U tom periodu su Dezitijati dostigli zavidan stepen razvitka zahvaljujući, između ostalog, i povoljnom geografskom položaju, bogatim rudnim nalazištima i plodnom zemljištu.^[3]

Iza Dezitijata ostao je veliki broj ostataka utvrđenja, sela i naselja. Neki od njih su dijelom istraženi arheološkim iskopavanjima tokom kojih su otkrivene i brojne nekropole, grobnice i sl. Na ovim mjestima se nalaze dokazi duhovne kulture Dezitijata.

• Gradine u dolini Lašve,
• Gradine kod Kiseljaka,
• Gradine u Sarajevskom polju.
• Jedno od najznačajnijih nalazišta ove grupe je Gradina Pod (Bugojno). Dobro stratificirani materijal sa Poda, uz materijal sa mnogobrojnih drugih gradinskih naselja, omogućio je definiranje srednjobosanske kulturne grupa kasnog bronzanog doba. Ova skupina, podrazumijevala je i samostalnu kulturno-etničku zajednicu s jasnim obilježjima materijalne i duhovne kulture. Za nju su karakteristična naselja gradinskog tipa, smještena u blizini većih kompleksa obradivog zemljišta, i visok nivo stambene arhitekture.^[4]
• Arheološki lokalitet Kamenjača, u blizini Breze važna je nekropola Dezitijata.^[5]

Može se zaključiti da su Dezitijati imali složen religijski život. Srednjobosanska kultura i Glasinačka kultura (visoravan Glasinac u općini Sokolac) su bili centar nastanka i razvoja geometrijskog stila kao autohtonog umjetničkog izraza na zapadnom Balkanu.

Dezitijati izgubili su samostalnost u vrijeme Oktavijanovih ilirskih ratova 35. – 33. god. p.n.e. i ušli u sastav Rimskog carstva.

Desitijati su poznati po podizanju Velikog ilirskog (sve-ilirskog, pan-ilirskog) ili Batonovog (vođa ustanka) ustanka protiv Rimske uprave u ovim krajevima.

Ustanak je podignut 6. godine naše ere i trajao je do 9. godine naše ere kada je bio skršen u posljednjem Desitijatskom uporištu, tvrdom gradu Ardubi. Radi se o pobuni Ilira velikih razmjera koju su povela dva Batona - jedan pripadnik, a kasnije i vojskovođa, ilirskog plemena Dezitijata, koje je živjelo na području današnje centralne Bosne (njihova sjevrena granica protezala se nešto sjevernije od današnje Zenice), i drugi Baton, vojskovođa nešto sjevernije nastanjenog plemena Breuka.

Revolt Ilira je bio posljedica nepravednog potlačivanja i prekomjernog regrutovanja Ilira za najteža ratišta, koje je sprovodio Tiberijus (Tiberije). Narod je zasigurno bio umoran od takvog ropstva te se Baton dezitijatski ubrzo našao na čelu svog plemena, i najvjerovatnije je u njihovo ime pobunio i sva ostala plemena, uključujući Breuke. Otpor Batonovih Ilira je bio takav da se Tiberijus više puta uspaničeno povlačio sa ratišta, da bi na kraju napad na Ilire izvršio daleko organizovaniji i uspješniji rimski general Germanikus (Germanicus).^[6]

Ipak i ovaj Rimljanin je izgubio više bitaka u okršaju sa ilirskim borcima, koje su činili ne samo muškarci već i žene, djeca i starci, ukratko - cijeli narod. Germanikus je tada pribjegao drugoj metodi - potkupio je breučkog Batona, vođu tada najmnogobrojnijeg plemena, nakon čega je Baton dezitijatski bio prepušten sam sebi.

Rim je morao angažovati petnaestak legija i saveznike iz Trakije, ukupno oko 200.000 ratnika i pomoćnih trupa. Težak gerilski rat vođen je u bosanskim planinama i južnoj Panoniji. Rimljanima je trebalo tri godine da uguše ilirski ustanak i njihov historičar Svetonije (oko 70-130. godine) ovaj konflikt je opisao kao najteži od punskih Ratova, oko dva stoljeća ranije.

Tek 9. godine n. e. Rimljani i njihovi saveznici iz Trakije konačno okružuju posljednji kamen otpora Batonovih Ilira, utvrđeni grad Ardubu (današnji Vranduk kod Zenice?). Rimski hroničari zabilježili su trenutke zadnjeg otpora Ilira, naglašavajući kako se ponosne ilirske žene sa djecom u naručju bacuju u vatre koje gore svud oko Ardube, da se ne bi predale svom nečasnom neprijatelju, pokličući "Bolje grob, nego rob!" Kada su Rimljani konačno zarobili Batona i živog ga doveli u Rim, što zbog divljenja, što kao ratni trofej, upitali su ga zašto je podigao ilirski narod na ustanak, na šta je on odgovorio: "Jer ste poslali vukove da čuvaju ovce!" Naravno, stvarnost se ne može idealizovati, pa tako ni historija Ilira, ali su navedeni, i drugi primjeri ilirskog otpora prema potlačivanju ipak dali određeno dozu časnosti koja se danas u određenoj mjeri veže uz njihovo ime, a u Bosni i Hercegovini i uz pojam bosanski otpor.

Batonov ustanak je najžešći protiv rimske uprave u u ovim krajevima i posljednji je koji je Ilirsko stanovništvo podiglo. Dezitijati su u pomenutom ustanku imali najznačajniju ulogu i podnijeli su najveće žrtve što je dovelo do njihovog ubrzanog nestajanja tokom procesa romanizacije. Procjenjuje se da je sredinom prvog stoljeća preostala zajednica Dezitijata brojala oko 20.000 ljudi. Asmilacija i urbanizacija je učinila da Dezitijati početkom III stoljeća potpuno izgube društveni i politički identitet.

Odmah nakon Oktavijanovih osvajanja ilirske kontinentalne unutrašnjosti Rimljani su provodili regrutaciju za auksilijarne jedinice. I povod za izbijanje ustanka 6. god. bilo je regrutovanje za rat protiv Markomana. Među regrutovanim bio je i vođa ustanka Baton, možda i od ranije. Nakon ustanka, regrutovanje je nastavljeno.^[7]

Do danas su pronađena dva natpisa na kojima se izričito spominju dvije osobe dezitijatske prošlosti, koje su bile pripadnici rimske vojske. Jedan je natpis (vojnička diploma) iz Herculaneuma u Italiji, između Napulja i Pompeja, koje je stradalo prilikom erupcije Vezuva 79. god. U njemu se spominje Dezitijat Nerva, sin Laide, koji je otpušten iz vojske i nagrađen rimskim građanstvom. Za drugog Dezitijata po imenu Temans, sin Platora, se saznaje iz epigrafskog natpisa pronađenog u Gardunu (pored današnjeg Trilja u Hrvatskoj), u kome je bio rimski vojni logor. I ako se nisu vratili, pomenuta dvojica nisu izgubili svijest o svom narodnosnom porijeklu.

Za pacifikaciju zemlje bila je već 19/20. g.n. e. sagrađena kolska cesta sa brojnim stanicama za smještaj vojnih jedinica, od Salone, središta provincije, do njihove tvrđave Hedum (viam a Salonis ad Hedum castellum Daesitiatium per millia passuum CLVI) u dužini 156 km. Ubikacija tvrđave nije do sada potvrđena. Smatra se da je bila kod Kiseljaka ili Breze.^[8] Druga cesta je iz Narone u Sarajevsko polje dolazila preko Nevesinja i Konjica. Kasnije je cesta produžena do Domavie kod Srebrenice (sada ve�� iz ekonomskih razloga).

Desitijati su u doba ranog Carstva živjeli pod nadzorom rimskih vojnih prefekata i plemenskih knezova (principes), u okvirima autohone teritorijalno-političke zajednice (civitas peregrinorum) i po svom običajnom pravu. Nakon rimske okupacije Desitijati su u svojoj vlastitoj zemlji tretirani kao peregrini. Bili su bez onih gradanskih prava (ius suffragii, ius conubii, ius comercii) što ih je imao pravi rimski gradanin (civis Romanus). Ostavljena im je doduše lična sloboda, a njihove su etničke strukture i dalje djelovale vršeći u okvirima peregrinskih civitates svoje autonomne upravne i političke funkcije. Ovakvo stanje ostalo je uglavnom sve do Karakaline reforme iz 212. g.

Tada su Flavijevci (carska dinastija) uveli slobodnije političke odnose proširivši bazu nosioca vlasti i na domaće prvake, i proširivši i unutarnju autonomiju domaćim civitates peregrinae. Bio je to rezultat potreba za financiranjem rata i ostvarenja Vespazijanovih projekata, među kojima i velikog projekta municipalizacije i urbanizacije (otvaranje rudnika, izgradnja limesa, osnivanje kolonija u Sisciji i Sirmiju, formiranja flote na Savi, Dravi i Dunavu itd.).

Na području Desitijata formirana su tri rimska municipija, prvi već za Vespazijana. Municipiji su u Rimskom Carstvu osnovne samoupravne ćelije. Novi municipaliteti se više ne nazivaju plemenskim imenom, nego, kao i obično, po gradu-centru municipalne zajednice: res publica Aqu(arum) S. . . na Ilidži kod Sarajeva, municipium Bist(uensium) (čija lokacija nije do sada utvrđena) i c(olonid) RIS . . . u Rogatici, istočno od Sarajeva. Prerastanje plemenskih (peregrinskih) civitates u municipije, to jest u autonomne gradove označava najviši domet romanizacije.

Proces romanizacije na prostoru Srednje Bosne, razbio je stare narodnosne i plemenske veze i tako na kraju doveo do razgradnje cjelovitosti dezitijatskog naroda, i stvaranja rimskog provincijalnog stanovništva, koje se vezalo za tradicije rimske države i naroda. Dezitijati su prestali postojati.^[9]

Etimologija naziva ovog plemena je još neutvrđena, ali bi se jezički i konceptualno mogla povezati sa riječi koja se kolokvijalno koristi u južnoslavenskim jezicima - "dasa", kao i sa albanskom riječi "dash", što znači "ovan", tražeći analogiju kako u jednoj od glavnih privrednih grana Ilira tog vremena (stočarstvo), tako i konotaciju na ratobornost, koja se povezuje sa pojmovima "ovan" i "dasa". Slična analogija postoji i kod albanološkog pristupa u objašnjenju naziva plemena Dalmati ili Delmatae, gdje se porijeklo riječi pripisuje albanskoj riječi za ovcu -"delme". Neizostavno je potražiti i potencijalne etimologije ilirskih riječi u dominantnim jezicima tog vremena, grčkom, a potom latinskom. Tako u grčkom jeziku imamo riječ "dasos", što znači "šuma", ali i "deisi" - "molitva". Najsličnije riječ pak u latinskom jeziku jesu "desido"-"nastaniti/naseliti se", a potom "desitus", množina od "desino", što znači "napustiti". U potrazi za latinskom etimologijom naziva Daesitiates, potrebno je utvrditi da li je ovaj ili sličan naziv zabilježen u istoriji prije nego što je latinski jezik mogao izvršiti bilo kakv uticaj na ilirski jezik, tj. prije značajnijeg kontakta između Rimljana i Ilira. Naravno, za sigurniju jezičku kvalifikaciju, potrebno bi bilo provesti daleko opširnije etno-lingvističke komparativne studije, koje bi trebale uključiti ne samo detaljniju i opsežniju analizu jezika prisutnih na teritoriji nekad nastanjenoj Ilirma (grčki, latinski, albanski i slavenski jezici) nego i sve druge koji su mogli na bilo koji način biti prisutni na tom tlu.

• Borivoj Čović, Srednjobosanska kulturna grupa - Praistorija južnoslavenskih zemalja V, Sarajevo, 1987, 481-528.
• Borivoj Čović, Arheološki leksikon, tom 1, Sarajevo, 1988, leksikografske jedinice: Srednjobosanska kulturna grupa, str. 163-166; Ostave, str. 133-135; Kultura polja sa urnama,110-112.
• Esad Pašalić -Rimsko naselje u Ilidži kod Sarajeva, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XIV, 1959., 113 -134
• Enver Imamović -Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 1977.
• Veljko Paškvalin, Ilirsko-panonsko pleme Dezidijata srednje Bosne u rimsko doba i rekognosciranje njihova područja, Godišnjak, XXXI, CBI, ANUBiH, Sarajevo, 2000.
• Dimitrije Sergejevski, Iskopavanje bazilike u Brezi, AP 1, Beograd, 1959.
• Dimitrije Sergejevski, Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, GZM n.s. II, Sarajevo
• Salmedin Mešihović: «Dezitijati: kulturna i narodnosno-politička zajednica u Iliriku i osvajanja Oktavijanova doba» (rukopis doktorske dizertacija)
• Stipčević, Aleksandar (1989), Iliri: povijest, život, kultura,, Školska knjiga Zagreb, 2.dopunjeno izdanje, ISBN 8603991065
• Wilkes, J. J. (1992), The Illyrians, Blackwell, pp. 80 i 207, ISBN 0-631-19807-5.
• Smith, William (1865), Dictionary of Greek and Roman Geography, Boston, pp.
• Axhanela (Adžanela) Ardian (2004),"Illyrian Bosnia and Herzegovina-an overview of a cultural legacy", Center for Balkan Studies, http://www.balkancenter.org/Anglisht/ardian.ilyrianbosna.html.

• Dezitijati iz Uskoplja - Antičko razdoblje Arhivirano 3. 12. 2017. na Wayback Machine

Portal Bosna i Hercegovina