Вера Эмкуль

Вера Эмкуль
чук.: Эмкул
Імя пры нараджэнні	Эмкуль
Дата нараджэння	15 мая 1919(1919-05-15)
Месца нараджэння	Уэлен, Магаданская вобласць, Чукоцкая аўтаномная акруга
Дата смерці	1985(1985)
Месца смерці	Уэлен
Грамадзянства	СССР
Бацька	Q26243639?
Дзеці	Лідзія Іванаўна Цяюціна
Род дзейнасці	мастачка
Жанр	мастачка-гравёр
Мастацкі кірунак	чукоцкая разная косць
Прэміі
Узнагароды
Званні

Ве́ра Аро́мкэ Эмку́ль (чук.: Эмкул; 15 траўня 1919^[1], Уэлен, Магаданская вобласць, Чукоцкая аўтаномная акруга — 1985, Уэлен) — чукоцкая мастачка-гравёр, майстарка рэльефнай разьбы па косці. Першая задакументаваная жанчына-гравёр на Чукотцы. Заслужаны мастак РСФСР (1969). Лаўрэатка Дзяржаўнай прэміі РСФСР імя І. Я. Рэпіна (1976).

Нарадзілася ў 1919 годзе ва Уэлене ў сям’і марскога паляўнічага і разьбяра Аромкэ, аднаго з заснавальнікаў Уэленскай кастарэзнай майстэрні. Маці Кіунэут займалася хатняй гаспадаркай. Аромкэ марыў пра сына, якому можна перадаць мастацтва марскога промыслу і разьбы па косці, і дзяўчынка, якая нарадзілася, атрымала імя Эмкуль (чук.: Эмкул — «пустое», «не нагружанае надзеяй»). Пасля ў сям’і разьбяра нарадзіліся восем хлопчыкаў, але ўсе яны неўзабаве памерлі^[2]. Мастацтву разьбы па косці Эмкуль вучылася ў бацькі. У 1935—1971 гадах працавала ў бацькоўскай кастарэзнай майстэрні^[3][4][5].

Прымала ўдзел у акруговых, абласных і рэгіянальных выставах: «Савецкі Далёкі Усход» (Уладзівасток, 1967, 1974; Улан-Удэ, 1969); «Савецкая Расія» (Масква, 1967, 1970, 1975), «Па роднай краіне» (Масква, 1972), «Чукоцка-эскімоская разьба і гравюра па косці» (Масква, 1977), і таксама ��ыставах твораў народнага мастацтва за мяжой^[6][4].

Член Саюза мастакоў СССР, заслужаны мастак РСФСР. Лаўрэатка Дзяржаўнай прэміі РСФСР імя І. Я. Рэпіна (1976)^[7][6][4].

Памерла на радзіме ва Уэлене ў 1985 годзе^[6][4].

Да сярэдзіны ў 1930-х гадоў разьба і гравіроўка па косці на Чукотцы традыцыйна лічыліся мужчынскімі заняткамі. Вера Эмкуль, якая нарадзілася ў сям’і разьбяра, стала першай задакументаванай чукчанкай, якая засвоіла прафесію гравёра^[8][5]. З пятнаццаці гадоў пачала працаваць ва Уэленскай кастарэзнай майстэрні^[9]. Першая праца Эмкуль у тэхніцы гравіроўкі была незвычайная — роспіс на маржовым ікле ў выглядзе нацыянальнага арнаменту^[3].

1940-я гады былі часам станаўлення мастачкі. Акрамя метаду каляровай гравіроўкі маржовага ікла Эмкуль асвоіла і тэхніку рэльефнай разьбы па косці^[10].

Т. Б. Мітлянская адзначае сюжэтную разнастайнасць кампазіцый Эмкуль. Значнае месца ў творчасці гравёра займаюць традыцыйныя чукоцкія сюжэты — свет мора і тундры (творы «У тундры і моры», «Алені і ваўкі», «Чукоцкае лета»), праца паляўнічых і аленяводаў («Паляванне на маржоў»), паказана таксама жыццё тагачаснай Чукоткі («Будаўніцтва ва Уэлене», «Праца і адпачынак чукоцкай калгасніцы», «Свята ў берагавым паселішчы»). Многія гравюры прысвечаны сюжэтам нацыянальнага фальклору і чукоцкіх народных казак^[11].

У ліку мастацкіх асаблівасцяў гравюр Мітлянская ўказвае «дакладны малюнак, майстэрства кампазіцыі, разнастайнасць настрою»^[12]. Для прац Эмкуль уласцівыя буйнамаштабныя выявы, што «робіць яе дакладны малюнак асабліва выразным і лёгка чытэльным»^[13].

Іншай асаблівасцю работ гравёра Мітлянская называе разнастайнасць прыёмаў: «у адным выпадку актыўна гучыць колер, у іншым — усё пабудавана на контурным малюнку». Разнастайнымі з’яўляюцца працы і па настроі: «Адны эмацыйныя, насычаны бурным пачуццём, запалам барацьбы, імклівасцю бегу; іншыя — лірычныя, сузіральныя і нават маюць эпічны характар»^[10].

З прац Веры Эмкуль, якія прадстаўляюць «вялікую цікавасць па сваёй мастацкай значнасці, па эмацыйнай манеры трактоўкі сюжэту», Мітлянская вылучае гравюру «Алені і ваўкі» (1956)^[13]:

Мастачка па-майстэрску перадае трывожны стан імкліва гнанага аленевага статка, пераследаванага ваўкамі. Першае ўражанне — дывановае запаўненне прасторы ікла, рытм чорна-шэрых плям з узорным сілуэтам. Затым глядач адрознівае мноства разнастайных выяў аленяў: тых, што бягуць наперад, тых, што раптоўна спыніліся з закінутымі рагамі, тых, распластаных у імклівым бегу. Найскладанейшая шматфігурная кампазіцыя вырашаецца мастачкай з вялізным майстэрствам. У выявах аленяў няма паўтораў; разам з тым яны выкананы ў адным стылі, падпарадкаваны адзінаму рытму, выказваюць адно пачуццё — страх. Выдатна ведаючы жывёл, Эмкуль перадае выразным малюнкам іхнія самыя складаныя ракурсы і рухі.

Арыгінальны тэкст (руск.)  

Художница мастерски передаёт тревожное состояние стремительно несущегося оленьего стада, преследуемого волками. Первое впечатление — ковровое заполнение пространства клыка, ритм чёрно-серых пятен с узорным силуэтом. Затем зритель различает множество разнообразных изображений оленей: бегущих вперёд, внезапно остановившихся с запрокинутыми рогами, распластанных в стремительном беге. Сложнейшая многофигурная композиция решается художницей с огромным мастерством. В изображениях оленей нет повторов; вместе с тем они выполнены в одном стиле, подчинены единому ритму, выражают одно чувство — страх. Прекрасно зная животных, Эмкуль передаёт выразительным рисунком их самые сложные ракурсы и движения.

У 1960—1970-х гадах Вера Эмкуль выхавала некалькі пакаленняў майстроў-гравёраў, у ліку яе вучняў — Надзя Краснова, Галіна Тынатваль, Алена Янку^[14].

• Заслужаны мастак РСФСР (1969)^[6][7][4]
• Дзяржаўная прэмія РСФСР імя І. Я. Рэпіна — «за стварэнне высокамастацкіх твораў народнага мастацтва з косці» (1976)^[7]
• Залаты медаль ВДНГ^[15]

Працы Веры Эмкуль знаходзяцца ў Музеі антрапалогіі і этнаграфіі Інстытута этналогіі РАН, Расійскім этнаграфічным музеі, маскоўскім Музеі Усходу, Усерасійскім музеі дэкаратыўнага мастацтва, Магаданскім абласным краязнаўчым музеі, музейным цэнтры «Спадчына Чукоткі» (Анадыр), Сергіева-Пасадскім дзяржаўным гісторыка-мастацкім музеі-запаведніку, музеі Уэленскай кастарэзнай майстэрні^{[6][7][4][16]}.

Пачатая з майстра Аромкэ дынастыя кастарэзаў і гравёраў працягнулася ў наступных пакаленнях. Атрыманае ў спадчыну ад бацькі мастацтва разьбы па косці Вера Эмкуль перадала сваім дзецям, якія сталі членамі Саюза мастакоў, — гравёру, заслужанай мастачцы Расійскай Федэрацыі Лідзіі Цяюцінай (1945—2012), разьбяру Віктару Цяюціну (нар. 1940), гравёру Таццяне Іванаўне Цяюцінай (нар. 1950), пазней мастацтва перайшло да яе ўнучкі Таццяне Львоўне Цяюцінай (нар. 1968)^{[17][3][4][5]}.

• Эмкуль Вера // Северная энциклопедия = [Practical Dictionary of Siberia and North] / сост. Е. Р. Акбальян. — [На рус. и англ. яз.]. — Масква: Paulsen : «Европейские издания», 2004. — С. 1127. — 1200 с. — 5 000 экз. — ISBN 5-98797-001-6.
• Митлянская Т. Б. Взгляд охотника, чуткость художника: Чукотско-эскимосское искусство художественной обработки кости // Радуга на снегу: Культура, традиционное и современное искусство народов советского Крайнего Севера : сборник. — Масква: «Молодая гвардия», 1972. — С. 63—64.
• Митлянская Т. Б. Художники Чукотки / Т. Б. Митлянская. — Масква: Изобр. искусство, 1976. — 208 с. — 16 000 экз.
• Митлянская Т. Б. Вера Эмкуль // Новая жизнь древних легенд Чукотки : О творчестве Веры Эмкуль, Галины Тынатваль, Елены Янку, Василия Емрыкаина, Маи Гемауге / Т. Б. Митлянская, И. Л. Карахан. — Магадан: Магаданскае кніжнае выдавецтва, 1987. — С. 18—19. — 196 с.
• Эрвайс В. Г. Уэленские чародейки // Женщины Чукотки / Владимир Эрвайс. — Магадан: Магаданскае кніжнае выдавецтва, 1983. — 216 с. — 10 000 экз.
• Бронштейн М. М., Карахан И. Л., Широков Ю. А. Резная кость Уэлена. Народное искусство Чукотки = [Bone carving in Uelen. The folk art of of Chukchi Peninsula] / [на рус. и англ. яз. ; М. М. Бронштейн, И. Л. Карахан, Ю. А. Широков ; Департамент культуры, молодежи, спорта и информац. политики Чукот. авт. округа, Гос. музей искусства народов Востока]. — Масква: «Святигор», 2002. — 99 с.
• Алаева Е. Сказка, запечатлённая на кости // Русское искусство : журнал. — Масква: 2015. — № 3. — С. 58—63. Архівавана з першакрыніцы 21 снежня 2018.