Капэла Скравеньі

Капэла прысвечана Маці Божай, і яе афіцыйная назва была царква Святой Марыі Міласэрнай (італ.: Santa Maria della Carità). Будынак закладзены ў 1300 годзе, абвешчаным Папам Рымскім юбілейным. Царква асвечана ў 1303 годзе ў дзень Дабравешчання, якое засталося яе галоўным святам у наступныя гады. Празванне капэла дэль Арэна або Скравеньі царква атрымала, бо яе пабудавалі на землях «Арэна дзі Падава», якія належалі Энрыка Скравеньі, і з выкарыстаннем рэштак старажытнарымскага тэатра ў якасці падмурка.

Энрыка Скравеньі, на чые сродкі пабудавана капэла, быў багатым купцом і членам рыцарскага ордэна Гаўдэнці, які заказаў дамавую царкву побач са сваім палацца.

Зямля была набыта ім у лютым 1300 года ў нейкага Манфрэда Далесманіні. Паводле дакументаў, будынак, да якога калісьці прылягала капэла, быў даволі вялікім: памяшканне для гарачых лазняў, стайні, два данжоны, дзве ўязныя брамы, якія выходзілі на кляштар эрэмітаў і раку^[5].

Царкоўны дазвол на будаўніцтва араторыума (капліцы) быў выдадзены 31 сакавіка 1302 года. Капліца планавалася як прыватная і, паводле словаў біскупа Падуі, вялікага наплыву публікі ў ёй не чакалася. Аднак пасля будаўніцтва яна была адкрыта для наведвання. Прыхаджанам капэлы папскай булай ад 1 сакавіка 1304 гады адпускаліся грахі.

Роспіс інтэр’ера капэлы ўладальнік даручыў Джота, першаму мастаку Італіі таго часу. Сустракаецца здагадка, што Энрыка пабудаваў царкву ў адкупленне грахоў свайго ліхвяра-бацькі — Рэджынальда, якога нават Дантэ змясціў у 7-ы круг Пекла ў сваёй «Боскай камедыі» (XVII, 64-75). Займаўся ліхвярствам і сам Энрыка — Папа Бенедыкт XI адпусціў яму гэты грэх^[6]:33.

Энрыка абавязаў спадчыннікаў у сваім тэстаменце рабіць ахвяраванні гэтаму храму. Яго магіла з мармуровай партрэтнай выявай ва ўвесь рост знаходзіцца ў апсідзе, а партрэтная выява — у сцэне Страшнага суда на процілеглай сцяне, дзе ён падае мадэль капэлы Маці Божай. Мастацтвазнаўцы^[7] прылічаюць гэту маляўнічую выяву да ліку першых партрэтаў у заходнееўрапейскім жывапісе. Ён зроблены раней нават за партрэт Іаана Добрага. Дадатковая тонкасць — фігура данатара Скравеньі выканана ў тых жа прапорцыях, што і сакральныя фігуры, перад якім ён стаіць, без якой-небудзь іератычнай сузалежнасці з памяншэннем яго ў маштабах. Даследчыкі адзначаюць асаблівую ўвагу, якую мастак надае выяве данатара: пятнаццаць блажэнных за спіной Скравеньі напісаны за адзін рабочы дзень, выкананне партрэта Энрыка заняло чатыры^[6]:38-39.

Архітэктарам царквы стаў фра Джавані^[8] або сам Джота. Будаўнік выбраў самы просты варыянт у плане — прамавугольнік памерам 20х9 м з адным нефам і алтарнай апсідай. Будынак перакрыты корабавым скляпеннем, вышыня столі 13 м. На фасадзе — трохчастковае гатычнае акно. З правага боку, які выходзіў на вуліцу, шэсць вокнаў. Левы бок, які прылягаў да дома Скравеньі, — глухі.

Відавочна, будынак першапачаткова планаваўся пад роспісы — усе сцены гладкія, тут няма ні карнізаў, ні калон, ні рэбраў.

Пасля заканчэння роспісаў Джота ў 1305 г. царкву асвяцілі ў другі раз і канчаткова адкрылі. Цырымонія была пышнай — для большай урачыстасці Скравеньі 16 сакавіка 1305 года ўзяў напракат тканіны і дываны з венецыянскай царквы Сан Марка. Роспіс апсіды выкананы ў 1310-х гг. вучнямі Джота з Раманьі^[9]. Мармуровы алтар працы скульптара Джавані Пізана, іншага выдатнага майстра той эпохі, упрыгожваюць два анёлы з падсвечнікамі і мадонна з немаўлём.

Хоць царква прызначалася для сямейнага карыстання, тым не менш, яе адкрывалі для пуб��ікі ў дні свята Дабравешчання. Яна прыцягвала вельмі вялікую колькасць захопленай публікі, што нават служыла прычынай скарг суседніх манахаў-эрэмітаў на адток наведвальнікаў і папрокаў роду Скравеньі ў марнасці і славалюбстве.

Пра лёс будынка ў наступныя стагоддзі вядома мала. У XIX стагоддзі ён ледзь было не быў знішчаны з-за сваіх новых уладальнікаў: імі быў разбураны ўваходны порцік і знесены прылеглы палацца Энрыка Скравеньі^[10]. Гэта агаліла фасад і пакінула левы бок царквы без надзейнай апоры. Нарэшце, у 1881 г. храм адышоў да гарадскога муніцыпалітэта, які распачаў сур’ёзныя крокі па выратаванні царквы і фрэсак, стан якіх сур’ёзна пагоршыўся.

Апошнія значныя аднаўленчыя працы ў капэле доўжыліся каля сямі гадоў і завяршыліся ў 2002 годзе. Падчас іх фрэскі былі старанна вычышчаны ад сажы і нагару і адрэстаўраваны.

Цыкл протарэнесансных фрэсак капэлы Скравеньі не толькі з’яўляецца ключавой працай Джота, але і ўваходзіць у лік галоўных твораў заходняга мастацтва^[11]. Яму ўдалося стварыць новы тып жывапіснага мыслення. Рашэнні, вынайдзеныя Джота ў гэтай працы, актыўна выкарыстоўваліся майстрамі наступных пакаленняў. Быў створаны тып сцяннога пано, які з гэтага часу стане галоўнай дэкаратыўна-кампазіцыйнай тэмай манументальнага жывапісу эпохі Адраджэння^[12].

Роспісы былі замоўлены неўзабаве пасля адкрыцця царквы і скончаны праз 2 гады працы Джота, каля 1305 г. Мастаку даводзілася працаваць у спешцы, і з гэтым звязана, у прыватнасці, недасканаласць фрэскі «Страшны суд», якую ён завяршыў шмат у чым дзякуючы сваім вучням. Пад пытаннем таксама дакладнае аўтарства цыкла Алегорый Заган і Дабрадзейнасцей. Руку вучняў адзначаюць і ў многіх другарадных персанажах асноўных цыклаў. Усяго роспісамі пакрыта звыш 900 м² сцен. Фрэскі выкананы ў тры ярусы, прычым верхні размешчаны на выгіне скляпення.

Як адзначаў у пачатку XX стагоддзя мастацкі крытык Павел Муратаў, праца Джота ў капэле «дайшла да нашага часу ў добрым стане, яе амаль не кранула небяспечная клапатлівасць рэстаўратараў. Нішто не прымяншае важнасці і каштоўнасці гэтай крыніцы жыцця ўсяго італьянскага мастацтва»^[13].

Ствараючы фрэскі, Джота кіраваўся як Евангеллямі, так і апакрыфічнымі тэкстамі (асабліва «Залатой легендай» і протаевангеллем Якава «Гісторыя Якава пра нараджэнне Марыі»). Гэта дазволіла яму зрабіць больш разнастайным сюжэтны набор. У выбары сюжэтаў Джота дапамагаў багаслоў Альтэграда дэ Катанеі — ён трымае на плячы макет капэлы ў сцэне паднясення яго Маці Божай.

Мастак вырашае тэму ў выглядзе шэрагу драматычных эпізодаў, прытрымліваючыся ў кожным адзінства часу і месца. Дзякуючы прастаце сітуацый і выразнасці жэстаў яму ўдаецца перадаць задуманыя эпізоды. Кожная асобная фрэска капэлы, нягледзячы на поўную ўзгодненасць усяго роспісу, з’яўляецца асобным скончаным творам. Характэрная рыса кампазіцыі — энергічная пабудова аб’ёмаў і прасторы, адмова ад падрабязнай перадачы прадметаў матэрыяльнага свету, абагульненні — умоўныя скалістыя горы, будынкі. Джота не мае боязі пустэчы, характэрнай для мастацтва Сярэднявечча.

Майстар усталёўвае выразную прапорцыю паміж маляўнічымі прасторамі, прытрымліваючыся перспектыўных рашэнняў трэчэнта, якія папярэднічалі перспектыве Рэнесансу. Строгая спарадкаванасць размяшчэння прасторавых планаў арганізуе ўсю рытміку інтэр’ера і марудлівы, мерны тэмп апавядання. У фрэсках, размешчаных справа ад цэнтральнай восі падоўжных сцен капэлы, мастак ссунуў перспектыўны пункт трохі лявей, размешчаных злева — правей. Такім чынам Джота падпарадкаваў агульную кампазіцыю цэнтральнаму пункту погляду, адначасова ён узгадніў фрэскі з натуральным асвятленнем, крыніцай якога з’яўляецца акно на заходнім баку капліцы.

Выкарыстоўваецца светлы і святочны каларыт. Асноўную ноту задае глыбокі блакітны колер ў якасці фону.

Новыя стылістычныя прыёмы: замест выразных профіляў — мяккія, бесперапынныя лініі, светлыя тоны карнацыі. Для перадачы выразнасці погляду выкарыстоўваецца карычневае зацямненне вакол вачэй. Для таго, каб паказаць маўклівую прысутнасць якога-небудзь персанажа, часта выкарыстоўваецца адваротны ракурс. Выразна і рэалістычна, з разуменнем анатоміі чалавечага цела, прамаляваны складкі. Фігуры становяцца масіўнымі, цяжкімі, «цялеснымі». Твары персанажаў фрэсак часта яскрава індывідуалізаваны^[14]. Героі рашуча адрозніваюцца ад умоўных і рафінаваных персанажаў візантыйскага і гатычнага мастацтва. Кампазіцыя будуецца на рэальных адносінах паміж персанажамі, выяўленых у позірках, міміцы і жэстах, а не на ідэях ці каноне^[15].

Варта адзначыць навізну іншага выкарыстанага Джота прыёму — ілюзорная архітэктурная дэкарацыя і манахромнае выкананне цыкла Алегорыі Дабрадзейнасцей і Заган, як быццам гэта былі б мармуровыя барэльефы. Падобнае рашэнне ў будучыні ляжа ў аснову асобнага жанру фрэскавай дэкарацыі, які будзе мець вялікі поспех у эпоху кватрачэнта і чынквечэнта^[7], хоць у выпадку з капэлай Скравеньі яно было выклікана яе цеснатой, што патрабавала ад Джота ствараць архітэктурныя падманкі для расшырэння прасторы.

Правы верхні ярус прысвечаны гісторыі Іаакіма, бацькі Дзевы Марыі. Ён складаецца з наступных выяў:

1. Выгнанне бяздзетнага Іаакіма з храма

2. Іаакім сярод пастухоў

3. Дабравешчанне Святой Ганне

4. Ахвярапрынашэнне Іаакіма

5. Сон Іаакіма

6. Сустрэча каля Залатой Брамы

Левы верхні ярус — ідзе за ім храналагічна, гэта гісторыя Дзевы Марыі:

7. Нараджэнне Дзевы Марыі

8. Увядзенне ў храм

9. Цырымонія посахаў

10. Маленне аб цудзе посахаў

11. Заручыны Марыі

12. Вясельнае шэсце

Арка прэзбітэрыя з роспісамі на трыумфальнай арцы перад апсідай працягвае гісторыю Марыі:

13. Арханёл Гаўрыіл атрымлівае даручэнне адправіцца да Дзевы Марыі

14. Фігура арханёла Гаўрыіла з Дабравешчання

15. Фігура Дзевы Марыі з Дабравешчання — знаходзіцца па іншы бок праёму, насупраць Гаўрыіла

16. Сустрэча Марыі з Лізаветай

Другі ярус справа пачынае гісторыю Ісуса Хрыста, распавядаючы пра яго дзяцінства:

17. Нараджэнне Хрыстова

18. Пакланенне вешчуноў

19. Стрэчанне Гасподняе

20. Уцёкі ў Егіпет

21. Забойства немаўлят

Другі ярус злева распавядае ўжо пра сталыя гады Ісуса:

22. Хрыстос сярод кніжнікаў

23. Хрышчэнне

24. Шлюб у Кане Галілейскай

25. Уваскрэсенне Лазара

26. Уваход у Іерусалім

27. Выгнанне гандляроў з храма

Арка прэзбітэрыя змяшчае яшчэ адну выяву:

28: Здрада Іуды — сустрэча здрадніка з першасвятарамі знаходзіцца, як проціпастаўленне, насупраць сустрэчы Марыі з Лізаветай.

Трэці ярус справа сканцэнтраваны на муках Хрыстовых:

29. Тайная вячэра

30. Абмыванне ног

31. Пацалунак Іуды і арышт Ісуса

32. Хрыстос перад Каяфам

33. Хвастанне Хрыста

Трэці ярус злева працягвае іх:

34. Крыжовы шлях

35. Укрыжаванне

36. Пахаванне

37. Уваскрэсенне (Noli me tangere)

38. Узнясенне

39. Сашэсце Святога Духа

Ніжні (цокальны) ярус вышынёй каля трох метраў змяшчае цыкл з 14 Алегорый Дабрадзейнасцей і Заган, якія складаюць падмурак чалавечага зямнога жыцця:

40. Разважлівасць

41. Мужнасць

42. Стрыманасць

43. Справядлівасць

44. Вера

45. Любоў

46. Надзея

47. Роспач

48. Зайздрасць

49. Нявер’е

50. Несправядлівасць

51. Гнеў

52. Нясталасць

53. Неразумнасць

Дабрадзейнасці размешчаны па левай сцяне (з вокнамі) ад алтара і адпавядаюць блажэнным, намаляваным у сцэне Страшнага суда, заганы — па правай і суаднесены з праклятымі.

Заходняя сцяна, процілеглая апсідзе, цалкам прысвечана аднаму сюжэту:

54. Страшны суд

Астатняя прастора занята вокнамі і выявай архітэктурных дэкарацый. Столь распісана пад зорнае неба і падзелена напалам шырокай папярочнай арнаментальнай паласой, на якой у медальёнах размешчаны паўфігурныя выявы Хрыста, Мадонны і прарокаў, па чатыры з кожнага боку.

Характэрны два інтэр’еры ніш у хорах (карэці), распісаных Джота з выкарыстаннем прыёмаў ілюзіянісцкага жывапісу, магчыма, першых trompe-l’oeil (падманак).

• Як лічыцца, у якасці ўзору для Віфлеемскай зоркі ў «Пакланенні вешчуноў» (у другім ярусе на правай сцяне) Джота выкарыстаў камету Галея, якая праходзіла над Зямлёй у 1301 годзе. У гонар гэтага Еўрапейская касмічная камісія назвала Джота касмічны зонд, прызначаныя для сустрэчы з каметамі^[16].

• Джота
• Царква Сан-Франчэска ў Асізі

• Джотто. Падуя. Капелла Скровеньи. Фрески после реставрации 2002 года. — Падуя: Giorgio Deganello, 2005.

•   На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Капэла Скравеньі
• Cappella degli Scrovegni (афіцыйны сайт музея)
• Поўная галерэя на wga.hu