Roma

La pallabra ye d'orixe llatín, llingua perteneciente al tueru llingüísticu indoeuropéu. Xeneralmente cúidase que la pallabra "Roma" vien de "Rómulu", el primer rei de la ciudá, anque tamién s'asemeye al del so hermanu, "Remu", asesináu por aquel cuando fundó la villa.

Evidentemente'l nome de Rómulu ye posterior al de Roma, fechu, seique, pa esplicar el nome de la ciudá. Asina y too, esti mitu podría tener dalgún sustentu históricu, siendo Rómulu un personaxe que meció los pueblos que formaron Roma nel so pasáu más llonxanu. Sicasí, seique, l'orixe del nome de Roma taría más bien venceyáu col antiguu nome del ríu Tíber.

Pero hai otres hipótesis: autores griegos antiguos mienten a una tal Róma, epónima de la ciudá, fía d'Ascaniu y nieta d'Enees o bien d'Evandru. Estudios recientes abulten da-y a la pallabra'l significáu de "ríu"; Roma nesti casu significaría "el pueblu sobre'l ríu", ye dicir, sobre'l Tíber. Roma ye tamién llamada la "Urbe", y esti nome (qu'en llatín significaría "ciudá") vien d'urvus, la ranura curtiada por un aráu; nesti casu, l'usáu por Rómulu.

Roma alcuéntrase na rexón central d'Italia, na rexón del Laciu y cerca de la boca del ríu Tíber. El nucleu central de la ciudá alcuéntrase a 24 km del mar Tirrenu. L'altitú de Roma ye de 13 msnm (na Piazza del Popolo) no más baxo hasta los 120 msnm nel monte Mario. La "comuna de Roma" tien 1.285 km². Les sos coordenaes son 41º54'N y 12º30'E.

Roma tien un típicu clima mediterraneu que caracteriza a les costes d'Italia. El clima ye confortable d'abril a xunu y de mediaos de setiembre a ochobre, onde ta la "ottobrata" (puede traducise como "el guapu día d'ochobre) conocíu por díes soleyeros y calecíos. N'agostu, la temperatura permediu ye de 24,5 °C, tradicionalmente munchos negocios romanos zarren n'agostu, pero non toos marchen de la ciudá ya que nesi tiempu de branu ye cuando lleguen más turistes. L'iviernu ye en xeneral fríu y la temperatura permediu del mes de xineru ye de 8,5 graos centígrados.

Enantes de la fundación de la ciudá, y tamién en forma contemporánea a ello, Italia taba habitada por estremaos pueblos: los llatinos, qu'ocupaben el llanu ente'l ríu Tíber y los cuetos Albanos; el Tíber separtaba a los umbros al sur y los etruscos al norte, al este y sureste del Laciu alcontrábase la cordal Apenina que sería'l dominiu de pastores nómades emparentaos ente sí: los sabinos, samnitas, marsos, volscos, campanos en Nápoles, ausones y oscos. Tovía más al sur, los lucanos y bruttios.

L'orixe de los pueblos que a la so vez aniciaron Roma, puédese restolar per aciu de la llingüística, que clasifica les llingües indoeuropees y les d'otru orixe. Ente les primeres alcuéntrase'l llatín, el vénetu, etc. Comprobóse que les llingües europees y asiátiques teníen un ciertu parentescu, y túvose l'enfotu per munchu tiempu, de que'l parentescu delataba un aniciu étnicu común, la esistencia d'un pueblu indoeuropéu y d'un bierzu común de la so civilización. Cuntábase que la unidá orixinal d'esti pueblu esperimentó una dislocación y que los grupos integrantes separtáronse del conxuntu, llevando na so emigración el dialeutu faláu na so patria. Pero esta teoría ta refugada. Les diverxencies y interferencies descúbrense n'Italia siempres, por mui remotu que sía l'aniciu de los pueblos portadores del indoeuropéu; ye dicir, al traviés d'una sele evolución étnica y cultural, na edá neolítica (4800-180). Seique, según P. Bosch, los movimientos converxeron de magar, al menos, dos centros: la rexón del ríu Danubiu nel centru d'Europa y la rexón del norte d'Asia menor y parte d'El Cáucasu. Aproximadamente entós, según los llingüistes y los arqueólogos, el llatín (inxeríu tamién por pueblos provenientes de la fastera del Danubiu) fadría la so apaición n'Italia. Cada vegada ye mayor la resistencia frente a la hipótesis d'una Italia pre y protohistórica qu'acoyería nel so territoriu a masivos grupos étnicos cola so orixinal unidá, caltenida a lo llargo de la emigración. Más bien enfótase sobre les condiciones d'infiltración, dispersión y cruzamientu en que se realizaría la intervención d'elementos foriatos.

Roma entamó la so historia como una aldea más ente les otres munches de pastores y llabriegos que se repartíen los cuetos ya pequeños valles de la fastera.

Los primeros habitantes foron seique una remestura de xentes d'estremada procedencia que vivíen al marxe del desenvolvimientu económicu y cultural de los sos bayurosos vecinos, ye dicir, los etruscos del norte y los sabinos y los llatinos al sur.

Los arqueólogos descubrieron les buelgues d'un primitivu pobláu correspondiente al sieglu VIII e.C.. nel Palatín, colos enterramientos a los pies. De magar el nucleu orixinal, la población debió dir espardiéndose peles lladeres de los montes averaos y, un sieglu dempués, pel valle qu'había ente ellos.

Si se creye a Liviu, yá entós Roma yera dalgo mui especial, pues los sos míticos fundadores teníen dalgo de divino, pero'l propiu escritor tamién confiesa que-y paez llóxico que los pueblos arrodien el so aniciu con lleendes y trangayaes.

L'aniciu remotu de la ciudá de Roma piérdese na lleenda, siendo escurque anteriores al añu 753 e.C.. en que ulteriormente les autoridaes romanes fecharon el so aniciu. Igualmiente, siendo improbable que la so fundación remaneciere d'una aición esplícita y deliberada, les tradiciones romanes posteriores adornaron el so surdimientu con estremaes lleendes, recoyíes especialmente pol historiador romanu Titu Liviu, que venceyen l'aniciu de Roma a un llinaxe de dioses y héroes. La mayoría terciábase a atalantar que nún de los fuertes alderiques manteníos polos dos hermanos, Rómulu mató a Remu nun accesu d'ira y, arrepintiéndose nel intre, decidió llamar a la ciudá Roma. Según la tradición, Roma fundóse'l día 11 enantes de les calendes de mayu, sería'l 21 d'abril de 753 e.C.., correspondiente al añu terceru de la sesta Olimpiada.

A la fin, Rómulu anició abellugos nel monte Capitolín pa esclavos y criminales afuyíos y llevó a cabu la prindada de les sabines, muyeres d'otra tribu qu'aniaba les orielles del Tíber; esta prindada foi col envís de que los homes que se-y amecieran tuvieren les sos esposes. Dempués de dalgunes batalles ente ellos, les sabines declaráronlu el so rei. Rómulu sería'l primer rei de Roma y diz la lleenda que foi lleváu a los cielos pol so pa Marte, siendo alabanciáu como dios col nome de Quirín.

Darréu preséntense dos versiones de la lleenda, con más menos abalumbu y detalles:

"1ª versión": Al entamu un fíu del héroe troyanu Enees (fíu de Venus, la diosa de l'atraición y d'Anquises, un pastor), Ascaniu, fundó sobre la oriella drecha del ríu Tíber la ciudá d'Alba Longa, ciudá llatina sobre la que reinaron los sos numberosos descendientes, hasta llegar a Numitor y so hermanu Amuliu. Esti postreru destronó a Numitor; y, pa evitar que tuviera descendencia que pudiera disputa-y el tronu, condergó a la so fía Rea Silvia a asitiar virxe como vestal, sacerdotesa de la diosa Vesta.

Sicasí, Marte, el dios de la guerra, anició en Rea Silvia a los ximielgos Rómulu y Remu. Poro, al nacer los ximielgos, foron echaos al Tíber dientro d'una goxa, la cual apilancó na fastera de los siete monets asitiaos cerca de la boca nel Mar. Foron recoyíos por una lloba llamada Luperca que s'averó a beber, y que los amamantó nel so abellugu del Monte Palatín, hasta que foron afayaos y rescataos por un pastor criándolos la so muyer. Cuando foron mayores, los ximielgos restituyeron a Numitor nel tronu d'Alba Longa y decicidieron fundar, como colonia d'Alba Longa, una ciudá na ribera drecha del Tíber, onde foran amamantaos pola lloba y ser los sos reis.

Cerca de la boca del Tíber taben los siete montes: Capitolín, Quirinal, Viminal, Aventín, Palatín, Esquilín y Celiu. Rómulu y Remu aldericaron sobre'l llugar onde fundar la ciudá; y desenguedeyaron la miente consultando l'esñalar de les aves, a la usanza etrusca. Mientres sobre'l Palatín Rómulu acolumbró doce utres esñalando, el so hermanu n'otru de los montes solo vio seyes. Entós, Rómulu, con un aráu trazó un recuadru no alto del monte Palatín, llendando la nueva ciudá, y xuró que mataría a quien lu trespasara. Despecháu, el so hermanu Remu nun obedeció y cruzó despectivamente la llinia, ante lo que'l so hermanu-y dio muerte, quedando entós como l'únicu y primer rei de Roma. Según la versión de la historia oficial de Roma antigua, eso asocediera nel añu 753 e.C.. Como datu interesante, dizse que la lloba (lupa) qu'amamantó a los hermanos Rómulu y Remu foi en verdá la so madre adoptiva humana. El términu lupa tamién yera usáu, en sentíu despectivu, pa señalar a les prostitutes de la dómina.

"2ª versión": Munchos años dempués de la desapaición d'Enees, reinaba nel tronu d'Alba Longa Numitor, que tenía dellos fíos. Amuliu, hermanu de Numitor, decidió derrocalu, y pa que los sos sobrinos nun reclamaren el tronu resolvió eliminalos a toos, menos a la única fía, Rea Silvia. A ella enzarróla nel templu de les vestales dedicáu a la diosa Vesta pa que se consagrara como sacerdotesa. Les sacerdoteses debíen ser castes y pures y la que nun cumplía con esti preceptu corría'l riesgu de ser enterrada viva. Un día en que Rea Silvia taba descansando xunto a una fonte de la viesca sagrada, pasó'l dios Marte que, al vela tan galana, namoróse perdidamente y la dexó encinta. Meses dempués nacieron dos ximielgos: Rómulu y Remu.

Cuando Amuliu se decató, mandó echar a Rea Silvia al ríu Tíber y a los dos ximielgos allugáronlos nuna goxa y dexaron que la corriente los llevara lloñe. El dios Tibernu, que vio lo qu'asocedía, tuvo piedá de Rea Silvia, salvóla y casóse con ella y dio-y la inmortalidá. La goxa colos dos pequeños ximielgos deslizóse sobre'l ríu y, como esti taba mui medráu, per aciu d'una inundación, en llugar de llegar al mar, quedó allancada na oriella.

Nesi llugar vivía una lloba qu'al ver a los pequeños llorando de fame, los amamantó. Los neños medraron xunto a la lloba sanos y fuertes, pero'l so pa, el dios Marte, ceo caletrió que los ximielgos necesitaben el calor humanu pa desendolcase y esfotólos al cuidu d'un pastor de nome Fáustulu y de la so esposa Laurencia. Ellos quedaron encantaos, darréu que nun teníen fíos y diéron-yos por nome Rómulu y Remu.

Los neños yeren sanos, guapos y vigorosos, pero mui inquietos. Magar acomuñaben colos pas adoptivos cuidando los rebaños, la monotonía aburríalos rápido. A la gueta de da-y nueves emociones a les sos vides y divertise, principiaron a roba-y a unos lladrones. Bien ceo, otru grupu de mozos amestáronse a ellos aniciando una banda. Los lladrones de la fastera taben mui disgustaos cola banda de los ximielgos y un día en qu'estos taben en plena fiesta dedicada al dios Pan, atacáronlos por sorpresa, y, magar la banda de los ximielgos se defendió valerosamente, los bandoleros prindaron a Remu. Dellos díes dempués, llevaron a Remu ante Amuliu, culpándolu de robar nes tierres de Numitor, a lo qu'Amuliu, agora que yera'l soberanu y poco-y importaba lo que-y pasaba a Numitor, respondió: "Si'l lladroniciu asocedía nes tierres de Numitor, que los castigue él". Cuando los lladrones llevaron a Remu ante Numitor, acusándolu de robar nes sos tierres, ésti, lloñe d'enoyase recordó les desgracies sofríes y cuntó qu'esos ximielgos podríen ser los fíos de so fía Rea Silvia, darréu que la edá coincidía cola de los sos nietos desapaecíos. Pa despexar les sos duldes dixo a los lladrones: "Vaigan a les sos cases. Quiero pescudar solu col acusáu". Los lladrones obedecieron aína. Ceo llegaron Rómulu y Fáustulu, qu'al decatase de lo asocedío corrieron a apurrir gabitu a Remu.

Ante Numitor, Rómulu relató la historia de la so vida; asina, Numitor reconoció que yeren los sos llexítimos nietos y acoyólos con allegría. Rómulu y Remu, al ver que tolos sos tormentos se debíen al tiranu Amuliu, decicieron que'l so güelu debía ser restituyíu nel tronu que-y pertenecía. Bien ceo armaron un pequeñu exércitu col qu'atacaron por sorpresa'l palaciu d'Amuliu y matáronlu ensin da-y oportunidá de defendese.

Rómulu y Remu quedaron llargu tiempu col so güelu y llueu decidieron fundar una nueva ciudá nel llugar onde foron atopaos pola lloba. Taben indecisos sobre'l llugar esautu y tamién sobre quién de los dos debería ser el monarca yá que consideraron que dambos valíen por igual. Numitor aconseyó-yos tar atentos a les xingladures. Mentres, Rómulu asitió nel monte Palatín y Remu nel Aventín.

Remu vio seyes utres esñalando sobre'l llugar y interpretó esto como la señal del llugar indicáu, pero Rómulu vio doce utres esñalando sobre'l Palatín. Ensin dulda denguna'l monte del Palatín había ser el llugar indicáu pa la fundación de la nueva ciudá, y él sería'l monarca. Rómulu, rápidamente, tomó un aráu y trazó les llendes de la ciudá y entamó a aniciar una muria al so redor. Remu, despecháu por nun ser l'escoyíu, vinóse y principió a burllase de Rómulu: ¡Yes un ridículu!, berrába-y riendo. "Y la to muria tamién. Mira como la salto y la trespaso". Rómulu inritóse tanto que nun foi quien a contenese, tomó una espada y cegáu pola ira mató a Remu. Llueu, berró con tola so fuercia: "¡Esto mesmo asocederá-y a cualesquiera que s'atreva a saltar la muria de la mio ciudá!". Pero Rómulu nun taba feliz polo asocedío, sinón que na so esmolición por matar el so hermanu ximielgu hasta atalantó en quitasela vida. Ceo caletrió que nun había nada que pudiera facer y sepultó'l so hermanu con tolos honores nel monte Aventín.

Más sero tomó posesión de la so nueva ciudá. N'honor al so hermanu llamóla Roma. Según la tradición, Roma fundóse'l día 11 enantes de les calendes de mayu, lo que ye equivalente al 21 d'abril de 753 e.C..

Dizse que Rómulu reinó per trenta y tres años.

Malpenes fundada Roma entró en conflictu colos sos vecinos. Según la lleenda, el primer conflictu foi por consiguir muyeres, a les que prindaron nunos xuegos a los que convidaron a tolos pueblos de la fastera. Vencieron a toos, menos a los sabinos, pues la llucha terminó nun tratáu de paz consiguíu poles muyeres, les que nun queríen perder nin a lo sos pas y hermanos nin a los sos esposos. D'esti tratáu xurdiría l'amecedura de los dos pueblos. Roma espardióse y prosperó tanto qu'a Rómulu-y apurrieron el títulu de Pá de la Patria. Cuando llegó la so hora final, el dios Marte pidió-y a Xúpiter un llugar ente los dioses y, como Rómulu ficiera aniciar guapos templos dedicaos a Xúpiter, ésti accedió ensin poner torgues. Diz la lleenda que, un día en que Rómulu taba nel Monte Palatín, Marte descendió del cielu nel so carru con ales y llevó-ylu esñalando. Xúpiter, nesi momentu desencadenó una fuerte truena que los sos truenos y rayos fixeron temblar a los presentes. Rómulu, enantes de partir, ordenara qu'aniciaran un templu nel monte Quirinal a la so memoria; y cuando Rómulu ascendió a los cielos diéron-y el nome de dios Quirín. Rómulu llogró asina un llugar ente los dioses, pero echaba en falta a la so esposa Hersila y pidió pa ella el don de la inmortalidá. Los dioses apurriéron-y el so pidimentu y Hersila tornóse na diosa Hora. Otres variantes de la lleenda indiquen que Rómulu, dempués de baltar escontra dellos pueblos vecinos, desapaeció en mediu d'una tempestá. Sicasí, nel foru romanu atopóse na Antigüedá el llugar esautu onde Rómulu fore abatíu por un rayu. Según diz Titu Liviu, dalgunos cuntaron que los senadores, únicos testigos de la so "ascensión divina", descontentos col gobiernu de Rómulu, lu tendríen asesináu en verdá y ocultáu el so cadabre. Asina xubió al tronu, dempués d'un periodu d'un añu, Numa Pompiliu, home insigne qu'habitaba ente los sabinos

Cuando los nucleos llatinos qu'aniaben nos montes del Quirinal, Esquilín y Celiu s'amestaron colos del Palatín, fortificaron el recintu habitáu y asina entamó la primer fase de la Roma antigua hacia'l sieglu VIII e.C.. (Roma Quadrata). Nuna segunda fase'l perímetru de la ciudá espardióse pol monte Capitolín y por un pequeñu valle que lu estremaba del Palatín (ellí allugóse'l Foru romanu). Del sieglu VI e.C.. son les principales construcciones: Palaciu Real, Foru, Cloaca Máxima y Tullianum.

Hacia 510 e.C.. fundóse'l templu de Xúpiter Capitolín y de la mesma dómina son los templos de Saturnu (498 e.C.., de Cástor (484 e.C..) y otros. siguió un periodu de gran actividá constructiva: templos, basíliques, acueductos y caminos consulares (Vía Apia, Vía Llatina, Vía Flaminia, etc). La verdadera reorganización llevóse na dómina d'Augustu, que baxo'l so reináu se construyeron templos y monumentos y se llevantaron otros nuevos. L'incenciu de la ciudá, atribuyíu a Nerón (anque otres fontes lo desmienten), nel 68 fizo desapaecer edificios a esgaya, reconstruyíos poco dempués pol mesmu emperador.

La obra aniciada por Nerón foi continuada polos sos socesores: Vespasianu (Coliséu), Titu, Domicianu (remocique de los templos de Vesta, Augustu y Minerva, del Estadiu, l'Odeón, en Panteón, etc.). La obra d'ésti postrer emperador foi prosiguida por Traxanu (Foru y Termes), Adrianu (ponte Eliu), templos de Marciana y de Venus, Mausoléu, etc), Septimiu Severu, Caracalla (Termes). En tiempos de Maxenciu anicióse la basílica homónima, y de Constantín, el so socesor, consérvense l'Arcu del Trunfu, les Termes Constantines y les Elenianes.

Nos sieglos III] y IV caltúvose Roma en tol so esplendor, hasta l'añu 410, en que foi asaltada y saqueada por Alaricu; de magar esti momentu entamó la so decadencia monumental.

Nos sieglos VIII y IX la Roma cristiana tornóse na Roma pontificia. Los Papes tresformaron los antiguos edificios paganos en cristianos y mandaron aniciar otros nuevos y les grandes basíliques (San Pablu, San Llorienzu, Santa María la Mayor, etc.). Nel sieglu XI otra invasión (la de los normandos, en 1084) dexó la ciudá en ruines. Los papes reconstruyéronla y quedó constituyida en dos estayes: la ciudá relixosa, que los pontífices reservaron pa sí (Vaticanu, Ciudá Lleonina), y la ciudá seglar, enzarrada na cadena de fortaleces feudales.

Nos sieglos XII y XIII lleváronse a cabu bultables meyores urbanes y aniciáronse bien de palacios y edificios públicos. A esta dómina d'esplendor asocedió otru de decadencia (de 1305 a 1378, periodu aviñonés), nel que los monumentos civiles y relixosos tuvieron n'abandonu dafechu. De magar el papa Nicolás V la ciudá sufrió una gran tresformación, y nos sieglos XV y XVI algamó una etapa monumental estraordinaria, llegando al cume del so esplendor en tiempu de Xuliu II. Amplióse'l Vaticanu, aniciáronse y decoráronse la Capilla Sistina y las Loxas.

Lleón X abandonó parte de los proyeutos constructivos de Xuliu II y dedicóse con enfotu a enguapecer y reconstruyir bien d'ilesies y basíliques siguiendo la inspiración de Sangallo, socesor de Bramante y de Rafael como arquiteutu papal. Sistu V foi'l verdaderu creador de la Roma moderna. Nel pontificáu de Clemente VIII rematóse la demolición de los últimos restos constantinianos de la basílica de San Pedru y la muda del planu de la basílica d'anguaño, de cruz griega a cruz llatina (foi consagrada en 1613). L'arte barrocu encumó nel pontificáu d'Urbanu VIII gracies a l'actividá y xeniu de Bernini.

Acordies cola lleenda, la ciudá de Roma foi fundada por Rómulu nel añu 753 e.C..; pero la evidencia arqueolóxica indica que Roma se fundó pol asitiamientu de grupos nómades nel área llendada polos siete montes tradicionales. Foron los cabeces de familia -los patres- qu'aconceyaron cerca del Monte Palatín, nel área del futuru Foru Romanu, los que dieron a Roma una fisonomía urbana, conurbándose l'área hacia'l sieglu VIII e.C.. La ciudá foi tornada na capital del Reinu Romanu (gobernáu por 7 reis según la tradición), de la República Romana (Dende'l 512 e.C.. gobernada polos dos cónsules y el Senáu) y del Imperiu Romanu (Dende'l 31 e.C.. gobernáu por un emperador; el só éxitu dependió de les sos conquistes militares, predominancia comercial nel Mediterraneu y de la asimilación de les cultures vecines (como ye'l casu de la etrusca y de la griega).

El dominiu romanu espardióse per cuasi toda Europa y peles costes del Mediterraneu, mientres que la so población algamó'l millón y mediu d'habitantes.

Hacia'l sieglu IV ddC. la capital del Imperiu Romanu treslladóse a Constantinopla, polo que Roma dexó de ser el centru políticu del Estáu. A fines del sieglu l'Imperiu dixébrase en dos fasteres: la fastera Occidental y la fastera Oriental. Capital de la fastera Occidental foi la ciudá de Rávena, más afayadiza pa la defensa que l'antigua Roma, que perdió definitivamente'l rangu de capital política, anque continuó como centru simbólicu y cultural, aviándose pa ser la futura capital del Pontificáu medieval.

Col desendolcu del antiguu cristianismu, l'obispu de Roma ganó importancia tanto relixosa como política, y eventualmente fizo reconocer la so primacía como Papa y afitó a Roma como'l centru del cristianismu. Dempués del Saquéu de Roma por parte d'Alaricu I y de la cayida del Imperiu romanu d'Occidente en 476, el dominiu de Roma alternábase ente l'Imperiu Bizantín y los bárbaros. La so población yera de 20.000 habitantes na Alta Edá Media, lo que contrasta afarta colos más d'un millón d'habitantes qu'hubo nel Imperiu romanu na ciudá; el so abandonu acentuó la decadencia de la ciudá a ruines. Roma quedó como parte del Imperiu Bizantín hasta que foi invadida polos lombardos nel añu 751. En 756, Pipín el Breve aportó al Papa'l dominiu de les rexones averaes a Roma, aniciando los Estaos Pontificios. Roma quedó como capital de los Estaos Pontificios hasta la so anexón al Reinu d'Italia en 1870. Nos sieglos IX y X la ciudá pasó pel so momentu de mayor decadencia medieval y foi presa de lluches internes de los barones romanos y papes de duldosa calidá. Foi saqueada polos musulmanes y los normandos. Recuperó parte del so prestixu per aciu de la obra de reconstrucción del poder pontificiu por parte del Papa Gregoriu VII, na so llucha escontra'l Sacru Imperiu Romanoxermánicu, pero decayó nuevamente col llamáu "Cautiveriu d'Avignon", cuando'l rei Felipe'l Guapu de Francia práuticamente secuestró al Papáu (nel entamu del sieglu XIV). Nesti breve periodu Roma intentó, gracies a la obra del aventureru Cola di Rienzo, recuperar la independencia política, fora del Papáu o de la nobleza, proclamándose nuevamente una República; tal intentu fracasó en breve. A mediaos del sieglu XIV los papes tornaron definitivamente a Roma y esta entamó de nuevo'l so desendolcu como centru relixosu, políticu y cultural de la Ilesia Católica. La ciudá foi la de mayor pelegrinación na Edá Media.

Nel entamu de la Edá Moderna, na dómina renacentista, Roma xugó un importante papel cultural al tornase nún de los centros artísticos y humanísticos principales d'Italia. Les artes y les lletres foron afalaes polos papes y nella trabayaron artistes de la talla de Miguel Ánxel y Rafael. Desgraciadamente, la ciudá foi oxetu de lladroniciu y saquéu por parte de les tropes del emperador Carlos V, nel so conflictu col Papáu (primer metá del sieglu XVI).

Roma foi un importante focu de la Reforma Católica o Contrarreforma dende mediaos del sieglu XVI.

La población de Roma volvió a algamar los 100.000 habitantes nel sieglu XVII anque la so economía y asina la de los Estaos Pontificios yera deficitaria (p.ex. taba consumiendo más de lo que producía n'alimentos en comparanza con otres capitales europees), carauterística caltenida nos siguientes sieglos.

Nel sieglu XVIII Roma foi focu del xeitu artísticu del neoclasicismu, esportándolu al restu d'Europa y América.

Roma foi atrapada polos movimientos nacionalistes del sieglu XIX y tuvo dos vegaes una independencia curtia. La ciudá foi centru de les esperances del movimientu de la Unificación Italiana, tal como lo quería'l Reinu d'Italia gobernáu por Víctor Manuel II; dempués de terminada la proteición francesa (1870), les tropes de Víctor Manuel II tomaron la ciudá y convirtiéronla na capital del reinu italianu en 1871.

Dempués de la Primer Guerra Mundial, Italia quedó en manes d'un gobiernu fascista afaláu por Benito Mussolini, quien tomó la ciudá en 1922. Declaró Italia un Imperiu y foi aliáu de l'Alemaña nazi. Esta foi una dómina na que la población medró aceleradamente, pasando de 212.000 habitantes na unificación a poco más d'un millón, pero esti enclín foi cesando al entamar la Segunda Guerra Mundial, tiempu nel que Roma foi dañada -anque non severamente- tanto pol bombardéu aliáu como pola ocupación nazi; dempués de la execución de Benito Mussolini y la fin de la guerra, el Referendu de 1946 abolió la monarquía y afitó la República italiana. Dempués de la guerra, Roma medró momentáneamente, siendo consecuencia del "Milagru económico italianu" de reconstrucción y modernización. Roma tornóse nuna ciudá popular ente los 50 y 60, siendo los años de La Dolce Vita (La vida dulce). Roma tuvo otra aceleración nel medru de la so población nos 80 cuando'l municipiu algamó los 2.800.000 habitantes.

La rede radial de comunicaciones d'Italia converxe en Roma, con autopistes Milán-Roma-Nápoles, Roma-Civitavecchia y Roma-L'Aquila-Teramo. La ciudá ye tamién el centru de la rede de ferrocarriles nacionales y inclúi nel so área urbana estaciones a esgaya, como la estación Termini, Tiburtina, Ostiense, Trastevere, Quattroventi, San Pietro, Tuscolana, etc.

La ciudá tien dos aeropuertos internacionales, l'Aeroporto Intercontinentale Leonardo da Vinci en Fiumicino y l'Aeroporto Giovanni Battista Pastine en Ciampino, un helipuertu y aeropuertu menor pa vuelos turísticos, l'Aeroporto dell'Urbe.

La navegación fluvial del ríu Tíber ye posible nel centru de la ciudá, por mediu d'un serviciu regular de navegación que tien dellos puntos d'embarque alredor de la islla Tiberina. El puertu fluvial, al que solo tienen accesu embarcaciones de mui pequeñu caláu, nun tien importancia económica.

El Metro de Roma (Metropolitana di Roma) operáu por ATAC compónse de dos llinies de metro propiamente dichu (A y B) d'una llonxitú total de 38 km, amás d'otres dos llinies suburbanes y d'una llinia de metro llixeru.

• Imperiu romanu

•   Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Roma.

•   Sitiu web oficial (n'italianu)

•   Roma n'OpenStreetMap.
•   Roma n'OpenWeatherMap