ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა

ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა
ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა ფრანგ. Republique Centrafricaine; სანგო Ködörösêse tî Bêafrîka; ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა
	დევიზი: "ართობა, ღირსება, ხანდა"; "Unité, Dignité, Travail" (ფრანგულო)
	ჰიმნი: E Zingo (სანგო); La Renaissance (ფრანგ.); ;
	ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკაშ ორენი
ნანანოღა; (დო უკაბეტაში ნოღა)	ბანგი; 4°22′ ოორ. გ. 18°35′ ელ. გ. /
ოფიციალური ნინა(ეფი)	სანგო; ფრანგული
რელიგია	73.2% ქირსიანობა ; 13.9% ისლამი ; 12.0% ტრადიციული რწუმეფი ; 0.9% შხვა / აკა ვარი ; (2020)
თარობა	უნიტარული საპრეზიდენტო რესპუბლიკა
ფართობი
მახორობა
ედპ (ჸუპ)	2023 ფასებათ
აგი (2022)	0.387 (დაბალი) (191-ა)
ვალუტა	ფრანკი (XAF)
ბორჯიშ ორტყაფუ	WAT (UTC +1სთ.)
ქიანაშ კოდი	CAF
Internet TLD	.cf
ოტელეფონე კოდი	+236

ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა (ფრანგ. République Centrafricaine, CAR; სანგო Ködörösêse tî Bêafrîka), ულირს თაშნეშე ჩინებული რდჷ მუჭოთ უბანგი-შარი, – ზუღაშ კარშა გიშალიშ უღვენი სახენწჷფო ცენტრალურ აფრიკას. ბჟაეიოლშე უხურგანს ობჟათე სუდანი, ოორუე-ბჟაეიოლშე — სუდანი, ობჟათეშე – კონგოშ დემოკრატიული რესპუბლიკა დო კონგოშ რესპუბლიკა, ბჟადალშე – კამერუნი, ოორუეშე - ჩადი. ფართობი – 622 984 კმ². 2024 წანაშ მუნაჩემეფით, 2012 წანაშე მოჸუნაფილი მიმალი ომენოღალე ლჷმაშ პიჯალეფს, ქიანაშ მახორობა 5,650,957 ადამიერს აკმადგინანს ^[2]. ქიანაშ ნანანოღა დო უკაბეტაში ნოღა – ბანგი. აფრიკაშ ართ-ართი არძოშე მორჩილას დოხორელი ქიანა. მუჭოთ ჸოფირი საფრანგეთიშ კოლონიან, ფრანგული ოფიცილაური ნინა რე სანგოწკჷმა ართო, ნამუთ მუშჸურე ნგბანდიშ ოსხირშა გოჭყაფილი კრეოლური ნინა რე.^[3]

ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა თარო აკმოდირთუ სუდანურ-გვინეურ სავანეფშე, თაშნეშე ქიანაშ ოორუეშა მიშმურს საჰელურ-სუდანური ზონა დო ობჟათეშა — ეკვატორული ტყაში ზონა. ქიანაშ ჟირი-ნასუმორი წყარმალუ უბანგიშ (ნამუთ ინმაკათუ წყარმალუ კონგოს) ღანჩოს იდვალუაფუ, დოსქილადირი ნასუმორი წყარმალუ შარიშ ღანჩოს ორხველუ, ნამუთ ინმაკათუ ჩადიშ ტობას.

თეხანური ცენტრალურაფრიკული რესპუბლიკაშ ტერიტორია დოხორელი რე არძაში უკულაში ჯვ. წ. 8,000 წანაშე. ქიანაშ ხურგეფი საფრანგეთიქ დადგინჷ, ნამუქჷთ მა-19 ოშწანურაშ ბოლოს დიჭყჷ საფრანგეთიშ კონგოშ ნორთიშ ანექსია დო 1903 წანას ქჷდარსხუ ზოხო კოლონია — უბანგი-შარი,^{[კომ. 1]} საფრანგეთიშ ეკვატორული აფრიკაშ ნორთი. 1960 წანას, საფრანგეთიშე ზოხორინალაშ მოპალუაშ უკული, ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკას დუდენდეს რანწკი ავტორიტარული ლიდერეფი, თინეფს შქას ჟან ბედელ ბოკასა, ნამუქჷთ ქიანას დუთირჷ ჯოხო ცენტრალური აფრიკული იმპერიათ, ნამუსჷთ 1976-1979 წანეფს მართუნდჷ მონარქიშ სტატუსით.^[4]

1990-იან წანეფს, დემოკრატიაშ მოჭანუეფქ გჷმიჭანუ 1903 წანაშ პირველი ანდაპარტიული გიშაგორუეფი. ანჟ ფელიქს პატასექ გჷნირთუ პრეზიდენტო, მარა მოგვიანეთ გენერალი ფრანსუა ბოზიზექ გეგნარინჷ 2003 წანაშ სახენწჷფო მინორთაშ შედეგო. 2004 წანას დიჭყჷ პირველი ომენოღალე ლჷმაქ, 2007 დო 2011 წანეფიშ ოთინჩალე ხეკულუეფიშ უმკუჯინალო, 2012 წანას ომენოღალე ლჷმაქ გეახალჷ. ომენოღალე ლჷმაქ გაგჷნძორუ ქიანაშ ადამიერიშ ნებეფიშ გლახა დგომარობა: იხასიათებუდჷ ფართო დო მოძინე ნძალობუათ შხვადოშხვა მაკათური აკოანჯარაფილი ბუნაშჸურე, მუჭომით რე უნებეთ ჭოფუა, წამება, პრესაშ დო გინოყარაფიშ დუდიშულაშ გოხურგუა.

შანულამი მინერალური ობადეშეფიშ დო შხვა რესურსეფიშ, მუჭომით რე ურანიშ რეზერვეფიშ, ლეჟა ნაფთობიშ, ორქოშ, ბრილიანტეფიშ, კობალტიშ, ჯა-ტყაშ დო ჰიდროენერგეტიკაშ რესურსეფიშ, თაშნეშე შანულამი ოხონუერი დიხაშ ფართობიშ უმკუჯინალო, ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა მოსოფელიშ ართ-ართი უდაღარაში ქიანა რე, 2017 წანაშ მუნაჩემეფით, უღჷ არძაშე უდაბალაში ედპ ართ შური მახორუშა ჸიდირიშ უნარიშ პარიტეტით.^[5] 2022 წანაშ დგომარობათ, ადამიერიშ გოვითარაფაშ ინდექსიშ (HDI) მეჯინათ, ქიანას უღუდჷ ადამიერული გოვითარაფაშ მასუმა არძაშე უდაბალაში დონე, 193 ქიანაშე 191-ა რდჷ. ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა თაშნეშე ფასებული რე, მუჭოთ არძაშე მიშაკებული ქიანა^[6] დო თაშნეშე არძაშე უგლახაში ქიანა ახალნორდეფშო.^[7]

ცენტრალური აფრიკაშ რესპუბლიკა რე გეჸვენჯი ორგანიზაციეფიშ მაკათური: გოერო, აფრიკაშ რსხუ, ცენტრალური აფრიკაშ ქიანეფიშ ეკონომიკური წორომაჸალობა, ფრანკოფონია დო უგინობირაფუობაშ ყარაფი.

მახორობა

მახორობაშ მუდანობა — 4,709,000 (2014 წანაშ ფასებათ).

ონოღე ძინა — 2,1 % (ფერტილურობა — 4,7 ჩქჷჩჷქი ართ ოსურშა, ჩქჷჩჷქუეფიშ ღურა — 102/1000).

თელარაშ ოშქაშე მუდანობა — 48 წანა (ქომოლკოჩეფი), 51 წანა (ოსურკათა).

იმუნოდეფიციტური ვირუსით დალახება (აივ) — 6,3 % (2007 წანაშ ფასებათ).

ეთნიკური აკოდგინალუა: მახორობაშ დოხოლაფირო 90 % — ნიგერ-კონგოშ ბუნაშ ტომეფი: გბაია (33 %) — ნიგერიაშე გიშნაველი, კათა (27 %) — სუდანშე გიშნაველი (დარფური), ნგბანდი (ნამუშ ნორთი კონგოს ოხორანს), ზანდე, მბუმი, მბაკა დო შხ.

ცენტრალურსუდანურ ბუნეფიშ ტომეფშე არძოშე დიდი რე — სარა (10 %), ნამუთ საოშ ცივილიზაციშ რჯულა რე.

ნინეფი — ფრანგული (ოფიციალური), სანგო — ერუანოშქაშე ურთიართობაშ ნინა, ტომეფიშ ნინეფი. ჭარუა-კითხირიშ რჩქინა — 48 % (2000 წანაშ ფასებათ).

რელიგიური აკოდგინალუა

რესპუბლიკაშ 4,6 მილიონ მახორობაშ 80% ქირსიანი რე, თაჸურეშე 50%-შე უმოსი — პროტესტანტეფი, ნამუთ წჷმორინაფილი რე ბაპტისტეფით (ბაპტისტური კომიტეტი) დო ლუთერანეფით (ცენტრალურ-აფრიკული ოხვამე), 29 % — კათოლიკეფი.

მუსლიმეფშე უმენტაში, ნამუთ 2013 მელახშახ, კონფესიეფს შქას კონფლიქტიშ დოჭყაფაშახ, რესპუბლიკას დოხოლაფირო 750 ვითოში რდჷ (15 %), დუდ ოხვარდჷნა მეძობელ ქიანეფშა ჩადშა დო კამერუნშა რტებათ^[8].

ეკონომიკა

ცენტრალურ აფრიკაშ რესპუბლიკას შანულამი ორთაშობური რესურსეფი უღუ — ალმასიშ, ურანიშ დო ორქოშ მადანეფი, ნავთობიშ, ტყაშ დო ჰიდროენერგეტიკული რესურსეფი. თეშ უმკუჯინალო, ქიანა მოსოფელიშ ართ-ართი უდაღარაში სახენწჷფო რე.

ედპ ართ შურ მახორუშო 2009 წანას — 700 ამერიკული დოლარი (220-ა აბანი მოსოფელს).

ქიანაშ ეკონომიკაშ ოსხირი — ოფუტეშ მეურნობა დო ჯაშ მასალეფი (55 % ედპП). მოჸუნა ბამბე, ყავა, თუთუმი, მანიოკი, იამსი, პროსო, ლაიტი, ბანანეფი.

წარმება (20 % ედპ) — ორქოშ დო ალმასიშ ეშაღალა, ტყაშ კვათუა, ლუდიშ ოხაშალეფი, კუჩხმადვალარიშ ოხელუეფი.

სქოლიო

↑ National Profiles. კითხირიშ თარიღი: 1 March 2023.
↑ Mudge, Lewis (2018-12-11), "Central African Republic: Events of 2018" (in en), World Report 2019: Rights Trends in Central African Republic, https://www.hrw.org/world-report/2019/country-chapters/central-african-republic, წაკითხულია: 2024-06-13
↑ Samarin, William J. (2000). "The Status of Sango in Fact and Fiction: On the One-Hundredth Anniversary of its Conception", Language Change and Language Contact in Pidgins and Creoles, Creole language library. John Benjamins, 301–34 ხს.. ISBN 9789027252432.
↑ 'Cannibal' dictator Bokassa given posthumous pardon Archived 1 March 2017 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. . The Guardian. 3 December 2010
↑ World Economic Outlook Database, January 2018 Archived 3 May 2018 ვებ-ხასჷლას Wayback Machine. , International Monetary Fund Archived 14 February 2006 ვებ-ხასჷლას Archive-ItCategory:Webarchive template other archives. Database updated on 12 April 2017. Accessed on 21 April 2017.
↑ “These are the world's unhealthiest countries – The Express Tribune“, The Express Tribune, 25 September 2016. კითხირიშ თარიღი: 17 September 2017.
↑ Foundation, Thomson Reuters. Central African Republic worst country in the world for young people – study. კითხირიშ თარიღი: 1 August 2017.
↑ cite web|url=http://rus.ruvr.ru/news/2014_02_09/V-CAR-razvorachivaetsja-massovoe-presledovanie-musulman-3831/%7Ctitle=В^{[ღურელი რსხილი]} ЦАР разворачивается массовое преследование мусульман|date=09.02.2014|avtor=Голос России